1-2. (a) Yesu dhó maisha ma, kedhó lod’radha dhi njí ma na djo ko di ngaddi ná saa na ká ko adi ko mbu ngbaribbai? (b) I lo nǎ ká ko si loti addu djo?

 Njati kodhi ji ko ji ná le dhe ró ko e njedha na bbo! Ya kwanza ko di ngaddi dhedhe ná fø le dhe nari njí dae ná ddo djo ró, ko nanga gʉ ri adi d’o bbo, njati rie bbo le nzaeni ndi dhe nari njí ri ró. Ro, luti ko adi hwè ki ba njati ko di ngaddi fø le ddie ko dho ná lo ma, le e nji ná lo ma, le e ko li kpakpa ná chu ma, le e nji ndi tá gbo ko na d’e ná lo ma na djo ró.

² Føri bbai, Yesu dhó dhe ma, kedhó nzadha ma na djo ko di lo zø nari adi njedha bbʉ ko dho. Ukumusho dhi ddo kana ko adi saa ba ndiro ko ddinga ke bbʉngʉe ná le ødha dhi be dhi bbʉdha djo d’e. (1 Ko. 11:24, 25) Nì mai ri kʉ føro, ko adi hwè ba bbo njati ko di ngaddi go ke ngʉe dz’ djó ro ke pongʉe ndirigoti ke njingʉe ná lo ma na djo ró. Føri kina njʉ ke adi nji ná lo ma gosi ná saa na ke si nji ná lo ma na djo ko di ngaddi nari adi ko li kpakpa. Fø lo ma, ke e na ko dho ná jidha ma na djo ko di ngaddi nari ka ndi cho ko ko dhǒ ko nanga jini ngbà nari ko nji ná lo chulu, i lo nǎ ko si rinja nari bbai.

3. Ko ka ko po mbai le ødha dhi be dho dhonalo ká kʉ addu?

³ Yesu dhó maisha ma, kedhó dhe ma na djo ko di ngaddi ró, ko adi hwè ba bbo. Dz’ djó ndi ngʉ lod’ra ná saa na, Yesu ddingʉe lo ndrŭ dho Mungu dhó Pidhinga si bbʉ ndrŭ dho ná ledha djo. Ko adi hwè ba bbo fø Pidhinga dzá bbʉbbʉ lo dho. Ko adi mbai po le ødha dhi be dho, dhonalo ri adi rili ko kana nga e chøchø Yova ma, Yesu ma na.  Nì e udha na Yesu nǎ ná kpa e na ná ngab’odha kʉ ndima si di theinga dho ndirigoti ndima si ndima ró ji ndima jie ná checheni ná ndrŭ ki nja vi. (Yoh. 5:28, 29; Ro. 6:23) Ko nzá njie addu ro maddi ndiro ko ba fø ledha d’e ri, ndirigoti Mungu ma nji Kristo ma na ko dho ná fø lo be ro ma nzá ddi ko ka ko bbʉ ri. (Ro. 5:8, 20, 21) Ro, ko ka ko dhŏ ko po mbai kpa dho fø lo dho nari i ngbà. Ká ngbaribbai?

4. Yesu njingʉe ndidho ná lo dho ká Maria Magdalene dhongʉe ndi nanga jini ji nari ngbaribbai? (Anja ji.)

⁴ Addinga Maria Magdalene ró dho ngʉe ná Muyaudi ngʉe ná isɨle dhó loroji djo di. Le ngʉ nzani che sani dhonalo le nǎ gó ngʉe saba. Njaro le ngʉ riddi ndi tsotso ko ná le ro nga kʉ ri. Føri dzá, addinga ngbaribbai ma le mbungʉe ndi fø gó Yesu pʉngʉe ndi nǎ ro ná saa djo nari djo di! Le nanga jini nari lingʉeri le ngʉ Yesu unakpa ro ndirigoti le njingʉe njí ndidhó saa ma, kpakpanga ma na na nja ndi kó ke tsotso lod’radha dhi njí kana d’e (Lu. 8:1-3) Ngbà mai Maria nanga jingʉeni bbo Yesu nji ndi dho ná lo dho ro, le nzá chungʉe ndidhó bbo pli kʉ ná kado sie gosi ná saa na nari ro ri. Ke sie ndidhó shinga bbʉ ndrŭ krʉ dho ndiro “ngbá u ndi ná ndrŭ krʉ” ba choro nŭnŭ shinga d’e. (Yoh. 3:16) Nì mai ri kʉ føro, Maria dhongʉe ndi po mbai ngbà Yesu dho nari chi ndi tøni ke dho nari na. Tsu ba djó Yesu ngʉ nzani ná saa djo Maria ngʉe fø ga nja ndrŭ iso ndi pɨ ro. (Yoh. 19:25) Yesu dhe nari goti, Maria ma, nja aro ngʉe ná isɨ ndrŭ ma na d’ungʉe ke d’ødha dhi ritsi kabbuli djo. (Mk. 16:1, 2) Maria tøngʉeni chi nari dho le ronga lengʉeni bí kʉ ná chu nǎ. Le bangʉe hwè ndima nju ndirigoti ndima tilo Yesu na ke ga nari goti nari dho ndirigoti fø pendeleo ro nzá bí kʉ ná wanafunzi bangʉeri.​—Yoh. 20:11-18.

5. Yova ma, Yesu ma na nji ko dho ná lo dho ko nanga jini ji nari ká ko ka ko dhŏ ngbaribbai?

 ⁵ Ko maddi ka ko dhǒ ko nanga jini ji Yova ma, Yesu ma na njingʉe ko dho ná lo dho nari, kodhó saa ma, kpakpanga ma, mbø ma na na ko njínji ko kó na Pidhinga dzá njí tsotso nari chulu. Loroji na, ko ka ko di tayari ko kó ngatsotso Yova dho ko madha bbʉ nanga ko chi ndirigoti ri ronga ko b’o tse ndi tse ro nari chulu.

6. Ko ká ka ko pori le ødha dhi be kʉ ko krʉ ddiddiro dho le bbʉ ná kado addudho?

⁶ Ngbá ngatsi ma Yova ma, Yesu ma na ji ko nari djo ko di ngaddi ró, føri adi ko cho ko ma ji kpa ddi. (1 Yo. 4:10, 19) Yesu dhengʉe ko djotsina ddiddiro nari djo ko di ngaddi ró, kodhó jidha adi ndrini kpa laidjo ndri. Mtume Paulo chungʉe fø lo chu ndirigoti ke dhongʉe ndi nanga adi jini fø lo dho nì nari i ndi ndingʉeri Galatia nǎ Wakristo dho ná saa djo: “Mungu Ddù jingʉe ma ndirigoti ke bbʉngʉe ndi ma djotsina.” (Gal. 2:20) Yesu dhengʉe kodhi lo dho nari dho Yova ka ndi drr ni chøchø ndi kuso ndiro ni é ndidzá kau d’e. (Yoh. 6:44) Yova njangʉe bbo ro dzi kʉ ná ritsi ni nǎ ndirigoti ke dzi ni bbò dzi na ndiro ni é ndidzá kau d’e, ná føri ni chu nari ká adi hwè bbʉ ni dho nzɨ? Føri ká adi Yova ma, Yesu ma na laidjo ni kʉ na ná jidha li kpakpa nzɨ? Ringani ko di ridhu ko tso, ‘Fø jidha ká ma cho ma njí addu d’e?’

7. Ji djó ko rinja nari bbai Yova ma, Yesu ma na dho ká ko krʉ ka ko dhǒ jidha ngbaribbai? (2 Wakorinto 5:14, 15; 6:1, 2)

⁷ Ko kʉ na Mungu ma, Yesu ma na laidjo ná jidha adi ko cho ko ji nja ndrŭ d’e. (Azø 2 Wakorinto 5:14, 15; 6:1, 2.) Ko adi jidha dhǒ nǎ ná ddikpa chu kʉ kpakpanga na ko lod’ra nari chulu. Ko adi lo d’ra ko njʉ na ná ndrŭ krʉ dho. Nzɨ ko  krø ndrŭ nanga ndrŭ dhó rangi ma, ndrŭ dhó bbʉ ma, ndrŭ dhó mbø ma inga ndrŭ si nanga ma na djotsina. Njati ko njiri føro, ko sie Yova jirie nari bbai ko rinji ro, føri i kʉ, “ndrŭ krʉ dho ringani ndima ba gødha ndirigoti ndima é d’ʉ kʉ ná lochudha na.”​—1 Ti. 2:4.

8. Ko ká ka ko dhŏ jidha ko djoi ma, ko vei ma na dho ngbaribbai?

⁸ Føri kina ko adi jidha dhǒ Yova ma dho Yesu ma na njati ko di jidha dhǒ ko djoi ma, ko vei ma na dho ró. (1 Yo. 4:21) Ko adi ko dyʉ lili kpa ro ndirigoti ko adi kpa tsotso kó kpakpalo na kpa bani ná saa na. Ko adi kpa iso pɨ rie kpa ró ji kpa jie ná le dhedhe ró, dhe kpa nji ró ndirigoti ko adi ko dho ka ná lo nji krʉ ndiro ko li kpa kpakpa d’e rie bʉ kpa thí bʉni ri ró. (2 Ko. 1:3-7; 1 Te. 5:11, 14) Ko adi sala nji kpa dho nì ko richu ná ri kʉ, “chølo dhi ke dhó sala e kpakpanga na bbo ro.”​—Yak. 5:16.

9. Ko ka ko dhǒ jidha ko djoi ma, ko vei ma na dho lú ná nja ri ká kʉ ngbá chu?

⁹ Føri kina ko adi jidha dhŏ ko djoi ma, ko vei ma na dho kpakpanga ko nji ko é ngoi na kpa ma na nari chulu. Ko adi Yova dyø nja ndrŭ zø ko nji nari chulu. Njati rie Yova bbangʉe le Ddù ndi si dhe kodhi chenga djotsina ri ró, ká ko ka ko é tayari nga ko djoi ma, ko vei ma na zø njidha dho kosa kpa njí ko laidjo ró? Ko nzɨ adi riji ko di Yesu dhó loroji nǎ ke tingʉe lo djo ná njí dhi ke bbai ri. Ngbà mai kedzá bboke njingʉe ke nǎ ngʉe ná bbo kʉ ná ddeni zø ro, fø njí dhi ke nzá njingʉe ndidhó sese ddeni kʉ nǎ ná ke zø ro ri. (Mt. 18:23-35) Njati rie nzɨ djó ni rrni ná lo ro kʉ ni kana kutaniko nǎ ddikpa le na ri ró, ni ká ka ni nji kpakpanga ngbà, ni i dani ya kwanza ndiro ni rá ngoi nji fø le na Ukumbusho njí d’e? (Mt. 5:23, 24) Fø ni njiri ró ni ka ni dhori ni jirie Yova ma, Yesu ma na bbo.

10-11. Wazee ká ka ndima dhǒ jidha Yesu ma dho Yova ma na ngbaribbai? (1 Petro 5:1, 2)

¹⁰ Wazee ká ka ndima dhǒ ndima ji Yova ma, Yesu ma na ji nari ngbaribbai? Ddikpa bbo ná ma na kʉ nari kʉ, Yesu dzá chembø dhó lo u ná ritsi kpa ne ndima chu nari chulu. (Azø 1 Petro 5:1, 2.) Yesu tungʉe fø lo nanga pʉlʉpʉlʉ Mutume Petro dho. B’lo ndi gʉ Yesu gbo ina nari goti, Petro ngʉe ù na bbo ndi dhori nari kʉ ndi ji Yesu ji. B’lo ndi ga nari goti Yesu dhungʉeri Petro tso: “Simoni Yohana ddù ni ká ji ma ji?” Ko churi nari kʉ, Petro njingʉe ndi dho ka ná lo krʉ ndiro ndi dhǒ ndi ji ndidzá Bboke ji nari d’e. Yesu pongʉeri Petro dho: “Ab’o madzá rere chembø ronga.” (Yoh. 21:15-17) Ndirigoti Petro b’ongʉe Yesu dzá chembø ronga li ndi li ndi dyʉ ro ndidhó maisha nǎ nja ndi dhǒ ndi ji Yesu ngbà nari d’e.

¹¹ Wazee, Petro dho Yesu pongʉe ná lo kʉ ni dho mana nì nari ká nì ka ni dhǒ Ukumbusho ddo kana ngbaribbai? Ni ka ni dhǒ nì ji Yova ma, Yesu ma na bbo nari krʉ ddo ró ni ni dhona le bbʉ ná njínji nari chulu ndirigoti kpakpanga nì nji ni kó djødjø ná ndrŭ tsotso nja ndima ngʉ Yova ro nari chulu. (Eze. 34:11, 12) Føri kina Biblia nǎ longane ná ndrŭ ma, ø si Ukumbusho dhinga na ná ndrŭ ma na dho ni njí ni dho ka ná lo krʉ ndiro fø ndrŭ mbu ndima ngbà le ko bblo nari bbai d’e.

12. Yesu pongʉe ndidhó dhe njí ná lo ká adi ko li ko é nga nǎ do ro addudho? (Yohana 16:32, 33)

¹² Kuna ndi dhe nari njí, Yesu pongʉeri ndi unakpa dho: “Dz’djó kʉ nzadha, ro  nzɨ ni nji do! Ma sisi dz’ djolu ró.” (Azø Yohana 16:32, 33.) Addui ká kongʉe Yesu tsotso ndi tøni nga nǎ do ro ndidhó mbubai tso ró ndirigoti ndi tøni chi kpø dhe djo? Ke lingʉe ndi thí Yova djo. Ke chungʉeri chu ndi unakpa si bani fø di ná mbudha na nari dho ke nzingʉeri Yova tso ke nja kpa djó nga. (Yoh. 17:11) Fø lo ká liri ko é nga nǎ do ro addudho? Dhonalo Yova e kpakpanga na kodhó mbubai krʉ djolu. (1 Yo. 4:4) Ke adi krʉ lo njanja. Ko churieri chu njati ko li ko thí ke djo ró, ko ka ko sisi ndrŭ do ko nji nari krʉ djolu ndirigoti ko tøni kpakpa.

13. Arimatea nǎ Yosefu ká dhongʉe ndi nǎ do kʉ nga nari ngbaribbai?

¹³ Addinga Arimatea nǎ Yosefu dhó loroji djo di. Ke dho Wayaudi ngʉ adi heshima bbʉ bbo. Ke ngʉ adi njínji Sanhedrini nǎ, Wayaudi bbá bbo tribinale nǎ. Nì mai ri kʉ føro, Yesu ngʉ lod’ra ná saa na Yosefu nanga lingʉe li ndrŭ do na. Yohana pori nari kʉ, ke ngʉe “Yesu unake ro nga tselú, Wayaudi do ndi nji nari jotsina.” (Yoh. 19:38) Nì mai ri kʉ føro Yosefu ngʉ adi ndi dyu lili Pidhinga dzá imba ro, ro ndi kʉ udha na Yesu nǎ ná føri ke ngʉ adi ruru nja ndrŭ ró. Ke ngʉ adi do nji nari kʉ, njati ndrŭ rá ri utso d’i ndi kʉ Yesu unake ró, ndrŭ nzɨ si heshima bbʉ ndi dho ri. Rie ngbà ma ri gʉ dingʉeri ró, Biblia rid’ra ko dho Yesu dhó dhe goti Yosefu vengʉe “do si ndi nǎ ro ndirigoti ke rangʉe Yesu ndí ko Pilato tso.” (Mk. 15:42, 43) Yosefu nzá mbungʉe ri ki ro ndi ru ndi kʉ Yesu unake nari ru ri.

14. Rie ndrŭ do adi ni nji ri ró ká ringani ni njí addu?

¹⁴ Ni ro ma ká ndrŭ do adi nji Yosefu bbai ddi? Darasa nǎ inga njí dhi ngana ká ni ni nzi Yova dzá Dimu nari do adi ni njinji nja saa na? Ni ká muhubiri ni ngʉ inga batiso ni ba nari do adi njinji ndrŭ si kʉ ddi ni djo ná lo dho? Nzɨ bba fø di ná do cho ni ronga tso chu ni chu ná bbʉbbʉ lo ró. Anzinga kpakpanga na Yova tso. Anziri ke bbʉ kpakpanga ni dho nja ni njí ke ji ná lo d’e. Ngbaribbai ma Yova nidhó sala goti ngʉ nari ni nja ró, ni si ngʉ kpakpa ndirigoti ni nǎ do si sini si.​—Isa. 41:10, 13.

15. Yesu ga nari goti ke ma njungʉe ndidhó wanafunzi na ro, ká kpa ngʉe ná na hwè chongʉe kpa ronga kpa njí addu? (Luka 24:52, 53)

¹⁵ Yesu dhe nari goti wanafunzi ngʉe do na bbo. Anzi ngaddi kpa ngʉe na ná hali  djo di. Kpa nzá vingʉe ndima dhó bbo ndima ji ná kau dhé ri, ro føri kina kpa ngʉ ndima mbu vivi ndima dhó ngab’odha nari bbai. (Lu. 24:17-21) Nì mai ri kʉ føro, b’lo ke ga nari goti ke kongʉe kpa tsotso kpa famu ngbaribbai ma Biblia nǎ unabi ka ndi njieni ndi chulu nari d’e. Føri kina, ke bbʉngʉe bbo na mana kʉ ná njí kpa dhona. (Lu. 24:26, 27, 45-48) Ddo 40 goti, ra na ke ngʉ dji ná saa djo wanafunzi ngʉe na ná njedha ngʉe b’lo ndi ngʉ bbo hwè ro. Kpa chungʉeri ndima dhi Bboke kʉ shi ndirigoti ke kʉ tayari ndi kó ndima tsotso ndima dhó ke bbʉ ná njí kana nari dho kpa na hwè lingʉe li. Fø hwè lingʉeri kpa bbʉ madha Yova dho nzá ndima d’i ndi nanga ro.​—Azø Luka 24:52, 53; Matendo 5:42.

16. Yesu dhó wanafunzi ká ko ka ko dyø ngbaribbai?

¹⁶ Yesu unakpa ká ko ka ko dyø ngbaribbai? Ko ka ko má Yova hwè na nga Ukumbusho dhi saa na dhé ri, ro krʉ saa ró. Føri li ndi nǎ nari kʉ ko li Mungu dhó Pidhinga anziro kodhó maisha nǎ. Loroji na, nja ndrŭ kpe ndima dhó njí dhi saa bblo ndiro ndima d’ralo bbo, ndima si njudha dhinga na ndirigoti ndima njí ibada ya familia krʉ yenga ddo ró d’e. Nja ndrŭ ra ngatsotso ko bbo mahitaji kʉ ná ngana nga mai ritsi dja kʉ ndima dhó ro. Nì mai ri kʉ føro, kodhó lo ngatsovedha u ndiro ko rá anzi Yova dho ko njínji nari na dhonalo ke tsoni nari kʉ ndi si ko kobe bbʉ bbo njati ko li ndidhó Pidhinga anziro ró.​—Mez. 10:22; Mt. 6:32, 33.

17. Ni ká vʉri ni nji addu Ukumbusho dhi ddo kana? (Anja ji.)

¹⁷ Ko Ukumbusho ko si nji ronji dyi, bi 4 ddo 4 ná ddo b’o. Nì mai ri kʉ føro, nzɨ b’o fø ddo dhé ni ve na ngaddi Yesu dhó maisha ma, kedzá dhe ma ndirigoti ke ma, Yova ma na dhongʉe ko dho ná jidha djo d’e. Addinga fø lo djo Ukumbusho dhi ddo krʉ kana. Loroji na, aba saa ni zø ndirigoti ni ddinga Tafsiri ya Ulimwengu Mupya nǎ Nyongeza B12 nǎ ɨ djŏ ripo ná lo djo“Juma la Mwisho la Maisha ya Yesu Katika Dunia.” Fø lo ni zø ná saa na, ane kpakpa si ni li nja ni po mbai, ni dhŏ jidha, ni é ngana do ro ndirigoti ni é hwè na d’e ná verse. Ndirigoti ane ni nanga jini nari ni ka ni dhǒ lú ná pekee kʉ ná chu. Auri u nari kʉ, Yesu nanga adi jini bbo ni nji nja ni no ndi nga d’e ná fø kpakpanga dho, Ukumbusho dhi ddo kana.​—Ufu. 2:19.