1-2. Ahabu ma, Manase ma kana ká ngʉe ngba njonjonga ndirigoti ko ká si ngba logoti ngʉ?

AKOTILO anziro ngʉe ná aro kʉ ná pikpa djo. Ddikpa ke nyongʉe pi Izraeli bbá pidhinga nǎ kabila kumi djo; ndirigoti ddike nyongʉe pi Yuda bbá pidhinga nǎ kabila aro djo. Ngba mai kpa dingʉe njonjo saa na ro, kpa njingʉe ná bí kʉ nalo tso njungʉe nju. Fø pikpa krʉ tsangʉe tsa Yova ro ndirigoti kpa njingʉe chelo bbo Mungu dzá nrŭ ró. Kpa krʉ ngʉ miungu má ndirigoti kpa chengʉe nrŭ bbo. Ni mai ri kʉ fø ro, fø kpa kana ngʉe ddikpa njonjonga ni. Kpa kana ddike njingʉe kosa kpø ndi ra dhedhe ná ngadjo, ro ddike lengʉeni le ndirigoti ke kongʉe zø ndi njingʉe ná bbo chenga dzá lo dho. Føri ká ngʉe ie ma?

² Føri ngʉe Ahabu, Izraeli bbá pi ndirigoti Manase Yuda nǎ pi. Fø kpa aro kana ngʉe ná njonjonga ka ndi ddi longa ko dho ddikpa bbo na mana kʉ nalo djo, føri kʉ ledhó chenga nǎ ro lé leni nari. (Mdo. 17:30; Ro. 3:23) Le lé leni nari ká kʉ addu ndirigoti ko ká ka kodho ko leni le nari ngbaribbai? Ko ka kochu fø lo dhonalo ko adi rine Yova nji ko zø chenga ko nji ná saa na. Nja koba fø logoti d’e, kosi loti aro fø pikpa djo ndirigoti kosi kpadhó loroji nǎ ro ko ka koba ná somo nja. Ndirigoti kosi Yesu ddingʉe le lé leni nari djo nalo nja.

3. Ahabu ká ngʉe ngba di ná pi?

³ Ahabu ngʉe Izraeli bbá bbu nǎ pidhinga nǎ pi ya saba. Ke bbá le ngʉe Yezebeli Sidoni nǎ pi dzá singba, føri ngʉe arø ngala djó bbo nǎ mali ngʉe ná bba. Ahabu køngʉe Yezebeli nari dho, ri ka ndi kae ka Izraeli bbá mali é bbo. Ro fø ndoa dzá lo dho Waizraeli njingʉe chenga ma bbo ddi Yova nji. Yezebeli ngʉ adi madha bbʉ Baali dho, le chongʉe Ahabu ronga ndiro ke gba ndi tso ndidhó dini na d’e, fø dini nǎ le ngʉ adi uasherati nji hekalu nǎ ndirigoti le ngʉ adi nzø  ma bbʉ ddi bbʉdha. Yezebeli dhó saa na, Yova dhó bbanabi ngʉe hatari nǎ. Le chengʉe kpa kana nja kpa che. (1 Fa. 18:13) Ahabu ma njingʉe “chenga pli ddi ndi njí ngʉe anziro ná kpa djolu.” (1 Fa. 16:30) Yova nzá vingʉe Ahabu ma, Yezebeli ma na ngʉ nji ná fø lo nga ro ri. Ni mai ri ngʉe fø ro, Yova dhongʉe zølo ndirigoti ke chongʉe nabi Eliya ndiro ke li ndidzá nrŭ kpakpa ndima leni ndima dhó chenga nǎ ro ndirigoti nrŭ njínji ndi dho nzá sadha d’e si nari njí. Ro Ahabu ma, Yezebeli ma na nzá ungʉe fø lo ro ri.

4. Yova ká d’rangʉeri ndi si ngba malipizi bbʉ Ahabu dho ndirigoti Ahabu ká njingʉeri ngba?

⁴ Yova dhó ngatsovedha singʉe mwisho djo. Yova chongʉe Eliya ndiro ke ra ngbaribbai ma ndi si malipizi bbʉ Ahabu ma dho Yezebeli ma na nari d’ra d’e. Kpadhó familia krʉ dho ringangʉeni le che ndima che. Eliya pongʉe nalo bbʉngʉe njedha bbo Ahabu dho! Ke ka ndi ke le nanga nalo kʉ fø nodha dhi ke “djøngʉe ndi djø.”​—1 Fa. 21:19-29.

5-6. Ahabu nzá lengʉeni ri nari ká kochu ngbaribbai?

⁵ Ngba mai Ahabu djøngʉe ndi djø ro, luti ke njingʉe nalo dhongʉeri nari kʉ, ke nzá leni ndi thí nǎ ro krʉ ri. Ke nzá tungʉe Baali dho le madha bbʉ chulu ná ritsi ro ndidhó pidhinga tsena ro ri. Ndirigoti ke nzá chongʉe nja nrŭ ronga ndiro ndima bbʉ madha Yova dho d’e ri. Ahabu njingʉe ná nja lo maddi dhongʉeri nari kʉ, ke nzá lengʉeni ndi nji nalo nǎ ro ri.

⁶ Luti Ahabu nengʉe ndi tsotso kodha Yuda nǎ Pi Yehoshafati dhó ro ndiro ndima rá hwini Siria nǎ kpa tsoro d’e. Yehoshafati ngʉ adi ndi thí li Yova djo nari dzá lo dho, ke pongʉeri Ahabu ní ndima ne Yova dhó ngaddidha kedhó nabi chulu vita dhi ngana ndima ra nari njí. Anziro nzá Ahabu ungʉe fø lo ro ri, ke pongʉeri i: “Yova tso nǎ lo ko ka ko dhú tsó ná ddikpa ke ro kʉ thei; ro ma ndrorie fø ke ndro dhonalo ke nzɨ adi bblo lo ro ti ma djo ri, ro che kʉ nalo kpali dhé.” Ni mai ringʉe fø ro, kpa rangʉe ngadhu nabi Mikaya tso ngodhé. Ro, Mikaya d’rangʉe che kʉ ná unabi Ahabu djo! Che kʉ ná fø pi Ahabu ro nzá lengʉeni ri, ndirigoti ke nzá kongʉe zø ro Mungu tso ri, fø nga ringana ke lingʉe Mungu dhó nabi prizo na. (1 Fa. 22:7-9, 23, 27) Ngba mai Ahabu lingʉe Mikaya prizo na ro, ke d’rangʉe ná unabi njingʉeni nji. Føri goti dangʉe ná vita nǎ Ahabu nrŭ hwingʉe hwi.​—1 Fa. 22:34-38.

7. Ahabu dhe nari goti ká Yova pongʉeri ke ngʉe ngbadi ná ke?

⁷ Ahabu dhe nari goti, Yova d’rangʉe ngbaribbai ma ndidhó ngaddidha ngʉe fø ke djo nari. B’lo Pi Yehoshafati ngʉ abba nari goti, Yova chongʉe ndidhó nabi Yehu ke dhi ngana ndiro ke d’rari ke dho nari kʉ, kee rinji che Ahabu tsotso ndie ji ndi kó nari na. Yova dhó nabi pongʉeri: “Ri ká ngani ni kó chelo nji ná ke tsotso ko ndirigoti nidho ká ringani ni ji ndrondro Yova ná nrŭ ji?” (2 Ny. 19:1, 2) Kpadjo addinga i lo djo: Njati Ahabu leeni bbʉbbʉ ró, Yova dhó nabi nzá ka ndi nzie ke ndrondro Yova ná che kʉ ná ke ri. Bbʉbbʉ dhé, ngba mai Ahabu nanga lo d’ongʉe ro, ke ro nzá lengʉeni ndi thí nǎ ro krʉ ri.

8. Ahabu lengʉeni le ná fø loroji nǎ ro ká ko ka koba ngba somo?

⁸ Ahabu dhó loroji nǎ ro ká ko ka koba ngba somo? Ahabu ma ka ndima bae malipizi ndibbá familia ma na nari Eliya d’rangʉe ná saa na, ke djøngʉe ndi djø. Føri ngʉe bblo ke njiri ri. Ro luti ke njingʉe nalo ka ridho nari kʉ, ke nzá leni ndi thí nǎ ro krʉ ri. Føri dho le ko leni kodhó cheri nǎ ro nari na mana nga kʉ ko thí ba njedha  dhé ko nji ná chenga dho ri. Kpadjo akonja Manase dhó loroji ndiro ko famu bbʉbbʉ le leni nari na mana ká kʉ addu ma nari d’e.

9. Manase ká ngʉe ngbadi ná pi?

⁹ Cho mia aro goti, Manase ngʉngʉe Yuda nǎ pi. Njaro Manase njingʉe ná chelo dangʉe da Ahabu njingʉe nari djolu! Biblia ripo: “Ke ngʉ che pli kʉ nalo nji Yova nyo njí ndiro ke nanga kani d’e.” (2 Ny. 33:1-9) Manase chingʉe mazabahu kali dhi miungu dho, ndirigoti ke thɨngʉe takatifu kʉ ná tsú ró ji Yova dhó hekalu na. Njaro fø tsu chulu le ngʉ adi ngono dhi ibada nji! Ke ngʉ adi maji ma nji, gosi njini nalo ma ne ndi chu, ndirigoti ke ngʉ adi djai ma nji ddi. Ndirigoti ke “drøngʉe nga na chenga kʉ ná nrŭ ju nzá ka ná ngatsi.” Ke chengʉe nrŭ bí, ndirigoti ke lingʉeri “ndi nganga dzá nzø da kazz lu,” ndiro ndi bbʉ kpa bbʉdha kali dhi miungu dho d’e.​—2 Fa. 21:6, 7, 10, 11, 16.

10. Yova ká bbʉngʉe ngba malipizi Manase dho, ndirigoti ke ká njingʉeri ngba?

¹⁰ Ahabu bbai, Manase nzá rrngʉe Mungu dhó nabi bbʉngʉe ndi dho ná shauri ri. Føri goti, “Yova chòngʉe Asiria nǎ pi dhó bbasødda djó bbobbonga Yuda ro, ndirigoti kpa løngʉe ke kraka na, kpa chingʉe ke aro kʉ ná sheni na ndirigoti kpa mbangʉe ke Babiloni na.” Babiloni nǎ ke ngʉe prizo nǎ ná saa na, ri ngʉ njani nari kʉ, Manase ngʉ adi ngaddi bbo ndi njingʉe nalo djo naribbai. Ke “djøngʉe ndi bbo ndi bbui dhi Mungu dho.” Ke njingʉe nja lo ki maddi. “Ke nzingʉeri ndidzá Mungu dho zølo ndi dho.” Føri dzá, Manase “ngʉ ra anzi nga ndi nzi ke tso nari na.” Fø che kʉ ná ke ngangʉe ndidhó lo thika ndi le nari tso. Ke ngʉ Yova nja “ndidzá Mungu” bbai ndirigoti ke ngʉ nganzi Yova tso krʉ saa ró.​—2 Ny. 33:10-13.

11. Ddiddi 2 Nyakati 33:15, 16 ripo naribbai, Manase leni le bbʉbbʉ nari ká ke dhongʉe ngbaribbai?

¹¹ Fø saa na Yova ngʉngʉe Manase dhó sala goti ngʉ. Yova njangʉe Manase leni le bbʉbbʉ nari ke njingʉe ná sala ró. Føri dho, Manase nzingʉeri Yova nji ndi zø ná saa na, ke rrngʉe Manase dhó sala rr ndirigoti Yova bbangʉeri ke ki ngʉ pinyodha dho vi. Manase njingʉe krʉ kʉ ná kpakpanga ndiro ndi dhori nari kʉ ndi leni le bbʉbbʉ d’e. Ke njingʉe nari kʉ nzá ro Ahabu njingʉe nalo. Ke lengʉe ndidhó nyi thika le. Ke gʉngʉe kali dhi ibada gʉ ndirigoti ke lingʉe nrŭ kpakpa ndiro nrŭ bbʉ madha Yova dho d’e. (Azø 2 Nyakati 33:15, 16.) Manase dho ringangʉeni ndie nga nǎ do ro ndirigoti udha na ndiro ndi nji fø lo d’e, dhonalo le ke leni nari nji ke ngʉe che kʉ ná mufano ndibbá familia dho, ndibbá pi dza nǎ nrŭ dho ndirigoti ndi ngʉ pinyo djo ná nrŭ dho cho bí kana. Ngó Manase ngʉngʉe ná saa na, ke mbungʉeri ndi thɨ ndi njingʉe ná nja lo thika maddi. Ke njingʉe nalo bbʉngʉe bblo kʉ  ná matokeo kedzá ngba dzá ngba Yosia dho, bblo pli kʉ ná pi ndi ngʉngʉe luti ro.​—2 Fa. 22:1, 2.

12. Manase lengʉeni le, fø lo nǎ ro ká ko ka koba ngba somo?

¹² Manase dhó lo nǎ ro ká ko ka koba ngba somo? Ke djøngʉe ndi djø ndirigoti ke njingʉe nja lo ki maddi. Ke njingʉe sala ndirigoti ke nzingʉeri Yova dho zølo ndi dho. Ke lengʉe ndidhó nyi thika le. Ke njingʉe kpakpanga ndi le ndidhó lo thika ndirigoti ke ngangʉe Yova ndi ma nari tso. Ke kongʉe nja nrŭ tsotso maddi ndiro ndima njiri fø d’e. Manase dhó loroji ka ndi kó che pli kʉ nalo nji ná nrŭ tsotso maddi. Manase dhó lo ridho nari kʉ Yova Mungu kʉ “bblo ndirigoti ni nrŭ zø nji ná ke.” (Zb. 86:5) Yova adi ndima thí nǎ ro krʉ leni ná nrŭ zø njinji.

13. Abbʉ ddikpa loroji ndiri kó ko tsotso ndiro ko famu le thí nǎ ro krʉ le leni nari na mana d’e.

¹³ Manase thí bangʉe njedha ndi nji ná kosa dho ndirigoti ke njingʉe nja lo ki maddi. Føri bbo na mana kʉ nalo nga ddi ko dho le lé leni nari djo. Anja ddikpa loroji: Ni ra mukati le adi thɨ ná ngana ndirigoti ni ko mukati. Ro mukati le ka le bbʉ ni dhona nari ringana, mukati nanga dzi ná ke bbʉ øbbi ni dho. Ni nanga ká ka ndi jini ji? Nzá! Ni ká riddi øbbi ka ndi kó ngatsotso ko njati mukati nanga dzi ná ke pori øbbi ma le adi li ddi mukati na ró? Nzá! Føribbai, Yova riji chenga nji ná ke leni le. Njati chenga nji ná ke thí ba njedha ndi nji nalo dho ró, føri kʉ bblo. Chenga le njí ná saa na le thí njedha ba ná føri kʉ bbo na mana kʉ nalo, ro le ka lenji ná nja lo ki ma kʉ ddi. Chenga nji ná ke ká ka ndi nji ngba lo ki maddi? Ko ka koba somo Yesu tingʉe lo djo ná loroji nǎ ro.

14. Yesu dhó loroji nǎ, vivingʉe ná ngba ká njingʉe ya kwanza ngba lo ndiri na ndi dhori ndi leni le bbʉbbʉ nari d’e?

¹⁴ Yesu d’rangʉe kpakpa ka ndi li le nalo vivingʉe ná ngba djo, Luka 15:11-32 nǎ. Ddikpa jadda ke tsangʉe tsa ndidzá baba ro, ke rangʉe ra abba ro, ndirigoti ke rangʉe “da ngø na.” Ke rangʉe tsu uasherati dhi maisha na. Kpakpa kedhó maisha ngʉngʉe ná saa na, ke ngangʉe ngaddidha tso ndi njingʉe ná chelo djo. Ke rangʉe riutso d’i nari kʉ, ndidhó maisha ngʉe bblo ndidzá baba bbá. Yesu pongʉeri fø jadda ke “rangʉe ndidhó lo utso d’id’i.” Ke njangʉeri ri kʉ bblo ndi ngʉ abba ndirigoti ndi kó zø ndidzá baba tso. Fø jadda ke rangʉe ri utso d’i nari kʉ ndi nzá vʉ lonanga bblo ri, fø ngaddidha ngʉe bblo. Nde fø lo ká kangʉe ka fø bbø? Nzá. Ke dho ringangʉeni ndi le ndidhó nyi thika le!

15. Yesu tingʉe lo djo ná ngba ká dhongʉe ndi leni bbʉbbʉ nari ngbaribbai?

¹⁵ Vivi ná ngba dhongʉe ndi leni le nari ndi nji nalo ró. Ke njingʉe safari ndi ngʉ abba d’e. Chøchø ke si ndidzá baba dhi ngana ná saa na, ke pongʉeri: “Ma njiri  che ra ró ndirigoti ni ró. Madho nzá ri ro ka ndi ka ni nzi ma nidzá ngba viri.” (Lu. 15:21) Jadda ke lengʉeni le bbʉbbʉ, føri na ke ngʉ ridho ndi riji ndima kana nga ngʉ chøchø Yova na. Ke rangʉe ri utso d’i nari kʉ, ndi nji nalo bbʉ njedha ndidzá baba dho. Ndirigoti ke ngʉe tayari ndi njí kpakpanga ndiro ndidzá baba u ndi tso ki vi d’e. Ke ungʉeri ndi ngʉ ndidzá baba dhó njí dhi ke bbai! (Lu. 15:19) Yesu d’rangʉe ná føri nga kʉ kpakpa ka ndi li le ná historia dhé ri. Fø lo nǎ ro vʉ ná nzɨ thika leni ná yadha ka ndi kó kutaniko nǎ wazee tsotso ndiro ndima chu bbo chenga nji ná ke ká leni bbʉbbʉ ndi dhó chenga nǎ ro nari d’e.

16. Ká addudho ri ka ndie kpakpa wazee dho ndima chú ddikpa ke ká leni bbʉbbʉ ngba ma nari?

¹⁶ Ddikpa le ká leni le bbʉbbʉ ngba ma ndidhó chenga nǎ ro nari utso wazee d’i nari ngae sʉsʉ ri. Ká addudho? Dhonalo wazee nzá ka ndima zø le thí nǎ lo ri. Føri dho kpa adi rine ndima chu chenga njie ná le-djo ká ndro ndi njie nalo ndro ngba ma nari. Nja saa na, nja ri ka ndie bicha nji chenga ná ke, føri dho ri ka ndie kpakpa wazee famu ke ká leni bbʉbbʉ ngba ma nari ke tsotso ndima kó ná saa na.

17. (a) Ngba loroji ká ridho nari kʉ, chenga nǎ ro le leni bbʉbbʉ nari nga kʉ le thí ba njedha dhé le nji ná kosa dho ri? (b) Ddiddi 2 Wakorintho 7:11 ripo naribbai, bbʉbbʉ leni ná ke dho ká ringani ndi nji addu?

¹⁷ Akonja ddikpa loroji. Ddikpa le-djo nji uzinifu cho bí b’lo. Ke ka ndi neri le kó ndi tsotso nari ringana, ke ru ndi nji ná chelo ndibbá le ró, ndidzá kau ró ndirigoti wazee ró. Ro luti ri ra chuni chu. Fø lo utso nrŭ ra d’i ná saa na ke pori, ndi thí ba njedha bbo ndi nji ná fø lo dho. Nde føri ká kaka? Fø di nalo nanga ne ná wazee dho ringani ndima nja njalo ki maddi. Føri nga kʉ chʉ le nji ná kosa ri, ro føri kʉ bicha le nji ndana ná kosa. Chenga nji ná ke nzá neri ndi leni ri si ndi thí nǎ ro nari dho ri; ro ke nji ná chenga ra chuni ri nrŭ d’ra wazee dho nari dho. Føri dho wazee dho ringani ndima neri ndima chu ke ká leni bbʉbbʉ ngba ma nari kedhó ngaddidha chulu, ndirigoti kedhó nyi ndima nja nari chulu. (Azø 2 Wakorintho 7:11.) Ri ka ndi dzi saa ndiro fø ke lé ndidhó nyi thika d’e. Ni mai ri kʉ fø ro wazee ka ndima tenga ke tenga Wakristo dhó kutaniko nǎ ro ddikpa saa dho.​—1 Ko. 5:11-13; 6:9, 10.

18. Mutengwa leni bbʉbbʉ nari ká ke ka ndi dho ngbaribbai ndirigoti ke leni ngba ró, ká ngba lo ka ndi banga?

¹⁸ Ndiro mutengwa dhori ndi leni le bbʉbbʉ nari d’e, kedho ringani ndi si njudha dhi ngana krʉ ddoro ndirigoti ndi njinjí wazee bbʉ ná shauri na, føri kʉ ke di sala ma nji ndirigoti Biblia nǎ longa ma ne krʉ ddoro. Kedho ringani ndi pʉ chenga na ka ndi liri ndi ki tsu nalo ndi ró ro. Njati ke nji kpakpanga ndima kana nga ngʉ chøchø Yova na ngba ró, ke ka ndi uri nari  kʉ Yova si ndi zø njinji ndirigoti wazee ka ndima ngʉ ke ki vi kutaniko na. Wazee di chenga dhi ke ká leni bbʉbbʉ ma nari ne ná saa na, kpa adi ke ká tsue fø chenga na ngba ma nari nanga ne krʉ ndirigoti kpa nzɨ adi lod’i ke djo ngana zø ro ri.

19. Bbʉbbʉ le leni nari ká tsu ngba lo ndi na? (Ezekieli 33:14-16)

¹⁹ Ko churi nari kʉ bbʉbbʉ leni ná ke dho nzá ringani thí ba njedha dhé ndi nji ná chenga dho ri. Chenga dhi ke dho ringani ndi dho ndi leni bbʉbbʉ nari ndidhó ngaddidha chulu ndirigoti ndi nji ná bblolo chulu. Kedho ringani ndi bbá che kʉ ná nyi tso ndirigoti ndi neri ndi rrnga Yova dhó yadha dho. (Azø Ezekieli 33:14-16.) Chenga nji ná ke dho ringani ndi thɨ ndidhó lo thika ndiro ndima kana nga ngʉ chøchø Yova na d’e.

20-21. Ko ká ka ko kó bbo chenga nji ná ke tsotso ngbaribbai?

²⁰ Yesu tungʉe ndidhó njí dhi ddikpa bbo na mana kʉ nalo nanga. Ke pongʉeri: “Ma si chenga dhi nrŭ nzi . . . nja ndima leni d’e.” (Lu. 5:32) Føri kʉ ko ka koji nalo. Lorojina, ko ka ko d’i ri utso nari kʉ kodhó ddikpa kau nji bbo chenga. Fø saa na ká ko ka ko njiri ngba?

²¹ Njati ko d’ra ke nji ná chenga wazee dho nzá ró, føri na ko rinji che ke ró. Ko nzá ka ko ru kedhó chenga ri dhonalo Yova ri nja ni. (Mez. 5:21, 22; 28:13) Ni ka ni kó nidhó kau tsotso ndiro ke rá ndi tsotso kodha ne wazee dhó ro d’e. Njati nidhó kau gʉ wazee dhi ngana ndi ra nari gʉ ró, nidho ringani ni rá rid’ra wazee dho, fø chulu ni ke tsotso kó ko. Føri na mana kʉ bbo dhonalo njati wazee kó ke tsotso nzá ndirigoti ke leni nzá ró, ke nga ka ndié Yova dzá kau ri!

22. Gosi nalo nǎ ká kosi loti ngba lo djo?

²² Ri ká ka ndie ngba njati wazee vʉri ndima tenga bicha nji bbo chenga ná ke ró? Føri na mana ká kʉ kpa be zø nzá ke djo? Gosi ná sura nǎ kosi ngbaribbai ma Yova adi malipizi bbʉ zølo na chenga dhi ke dho nari nja ndirigoti ngbaribbai ma ko ka ko dyø ke nari.