1-2. Njati ngba dhunga Biblia nǎ ko urie ná lo djo ró ká ringani gø dhi ndrŭ ka ka ndima njiri ngbǎ?

 BÍ KɄ ná ndrŭ ka ndima uri u nari kʉ, nzø ngudha e bbò njí. Njati ni é gø dhi le ró, ko mbai po bbo ni dho ni nidzá ngba tsotso kó ndidhó udha é kpakpa Yova djo nari dho. (Kum. 6:6, 7) Ddiddi nidhó ngba dhi nari bbai, ke ka ndi di ngadhu bí ni tso Biblia nǎ ko urie ná lo djo, føri li ndi nǎ Biblia nǎ yadha mai.

² Ya kwanza, njaro ngba dhó ngadhudha do ka ndi njini njí. Njaro ni ka ni ddiri nidzá ngba dhó ngadhudha ridho kedhó udha kʉ sese. Bbʉbbʉ dhé, nì mai ri kʉ fø ro, nzø dhi nari kana kpadhó lo adi ri ú ndima dhunga ndiro ndima li ndima dhó udha kpakpa d’e. (1 Ko. 13:11) Føri dho, do ni ka ni njí dho ná lo ro nga kʉ ri. Ni ka ni nja nidhó ngba dhu ko urie ná lo djo na ngadhudha krʉ ni ka ni kó ke tsotso nǎ ná chu ndiro ke ra anzi ndidhó ngaddidha dhi nari na d’e.

3. I lo nǎ ká ko si lo ti ngbá lo djo?

³ I lo nǎ ko si lo ti ngbaribbai ma gø dhi ndrŭ ka ndima kó ndima dhi ngba inga nzø tsotso (1) ndima ra anzi ndima dhó udha ndima li kpakpa nari na, (2) ndima nanga jini ji Biblia nǎ yadha dho ndirigoti (3) ndima tilo ndima u ná lo djo. Godhé, ko si nzø adi dhu ná nga dzá bblonga nja ndirigoti ddinga familia ka ndima njí ná njí ndiri chulu gø dhi ndrŭ ba chu ndiro ndima tilo ndima dhi nzø na Wakristo dhó udha djo d’e.

 ANIKO NIDHI NGBA TSOTSO KE RA ANZI NDIDHÓ UDHA NDI LI KPAKPA NARI NA

4. Ngba ká ka ndi dhu ngbá lo ndirigoti addudho?

⁴ Wakristo kʉ ná gø dhi ndrŭ churieri nari kʉ, Mungu djo le kʉ udha na nari na nzɨ le adi gøni gø ri. Ni ma nzá ddi gøngʉeni Yova djo ni kʉ na ná udha na ri. Nidzá ngba ma gøni fø dhé. Nja saa na nidhó ngba ka ndi dhuri ɨ mai ni tso: ‘Ma ká ka ma chu Mungu kʉ nì nari ngbaribbai? Biblia po ná lo ká ma ka ma u bbʉbbʉ?’ Bbʉbbʉ dhé, Biblia ko li kpakpa ko njínjí kodhó “ngaddidha dhi kpakpanga na” ndirigoti ko “ne krʉ kʉ ná lo nanga bblo.” (Ro. 12:1; 1 Te. 5:21) Nde, ni ká ka ni kó nidzá ngba tsotso ngbaribbai ndiro ke li ndidhó udha kpakpa d’e?

5. Gø dhi ndrŭ ká ka ndima njiri ngbǎ ndiro ndima kó ndima dhi nzø tsotso ndima ra anzi ndima dhó udha ndima li kpakpa Biblia djo nari na d’e? (Waroma 12:2)

⁵ Ali nidzá ngba kpakpa ndiro ngba u ri ndi ndiro nari kʉ Biblia po ná lo kʉ bbʉbbʉ. (Azø Waroma 12:2.) Nidhó ngba dhunga ná saa na, alø chu thei ndiro ni dhǒ ngbaribbai ma ke ka ndi ba ndidhó logoti jw.org djó ro nari. Ni ka ni li ke kpakpa ndiro ke ne Biblia nga kʉ ndrŭ ndi ná buku nari djo tilo ná vichapo ma, video ma na d’e. Ro, ri kʉ “Mungu dzá lo.” (1 Te. 2:13) Loroji na, ke ka ndi ne lo drrdrr Ashuru nǎ Ninawi dhi vile djo. Drrdrr saa na Biblia djo ngʉ lo zø ná kpa pongʉeri, Ninawi dhi vile ro nga ngʉeri. Ro, cho 1850 na, bbo zønga ná kpa rangʉe Ninawi dhi fø vile sani nari utso d’i b’lo ri tsu dá dz’ tsena ro, ná føri dhongʉe Biblia nǎ lo kʉ d’ʉ nari. (Sef. 2:13-15) Ndiro ndi chu ngbaribbai ma Ninawi dhi vile sangʉeni nari lingʉe Biblia nǎ unabi njini nari d’e, ke ka ndi nja ɨ djǒ ripo ná lo “Ni ká chu ri ngbà?” Bi 11, 2021 nǎ Dzamu dhi Munara nǎ. Ali nidzá ngba kpakpa ke di kodhó vichapo d’ra ná lo ma ddí nja vichapo d’ra ná lo na (encyclopedias), føri ka ndi kó ke tsotso ke li ndidhó udha kpakpa Biblia po ná lo kʉ bbʉbbʉ nari djo.

6. Gø dhi ndrŭ ká ka ndima kó ndima dhi ngba tsotso ndiro ke nja Biblia kʉ d’ʉ nari ngbaribbai? Abbʉ loroji. (Anja ji maddi.)

⁶ Ako nidzá ngba tsotso ndiro ke nja Biblia po ná lo kʉ d’ʉ nari d’e. Gø dhi ndrŭ anine njonjo kʉ ná chu ndiro ni tilo ni dhi ngba na Biblia inga Mungu djo le kʉ udha na nari ma na djo d’e. Føri ni ka ni njí mize ma, í ma, park ma, Yova dzá Dimu dhó tawi ronga ni ra be nari ma na chulu. Loroji na, rie ni ronga na inga video koferase chulu ma ni bbí mize lu ró, ni ka ni drr kedhó ngaddidha drrdrr njingʉeni ná lo djo inga thɨ le thɨ ná ritsi ró ji djo, ná føri ka ndi liri ke li ndidhó udha kpakpa Biblia kʉ d’ʉ nari djo. Njaro ni ka ni ddi longa nidhó ngba dho Moabu dhi dju (jiwe) djo. Fø dju ddo cho 3 000 b’lo ndirigoti ri djó le ndi Yova. Moabu dhi fø  dju kʉ Louvre dhi mize nǎ Paris nǎ France dhi ngø nǎ. Føri kina, Moabu dhi dju ró ji le dhǒ Yova dzá Dimu bbá bbo bba gʉ New York nǎ, Warwick nǎ mize nǎ ɨ djǒ ripo ná ngana “Biblia na Jina la Mungu.” Moabu dhi fø dju ridho nari kʉ, Moabu nǎ Pi Mesha tsangʉe tsa Israeli ro. Ná føri tso gbani gba Biblia po ná lo na. (2 Fa. 3:4, 5) Nidzá ngba nja Biblia po ná lo kʉ bbʉbbʉ inga d’ʉ kʉ nari ndi ndiro ró, føri ka ndi liri kedhó udha ngʉ kpakpa.​—Anja 2 Mambo ya Nyakati 9:6.

7-8. (a) Nononi ná ritsi d’ani nari ko nja ná saa na ká ko ka ko ba ngbá somo ri nǎ ro? Abbʉ loroji. (Anja ji maddi.) (b) Nidhó ngba tsotso ká ngbá ngadhudha ka ndi kó ndiro ke li ndidhó udha kpakpa nono ritsi ná ke djo d’e?

⁷ Ali nidhó ngba kpakpa ndiro ke di ngaddi d’z djó nononi ná ritsi djo d’e. Park lu inga nza gʉ lu ni bbí ná saa na, ako nidhó ngba tsotso ke nja nononi ná ritsi kana bbo ka ndi tho le nyo ná ri. Ako nidzá ngba tsotso ke famu ddikpa bbo kʉ akili na ndirigoti nyodyu na ná ke i noe fø ritsi nari. Loroji na, nononi ná ritsi kana bí kʉ nari d’erieni lʉrʉ, na føri djo darasa nji ná kpa zørie nga bbo b’lo. Bbo nji darasa ná ddikpa ke, Nicola Fameli turinga nari kʉ, ni di nononi ná ritsi kana lʉrʉ d’eni nari nanga zø ná saa, ni adi bí kʉ ná nja ri ki utso d’i bí ndidhó hesabu kʉ ro. Na fø hesabu le adi nzi Fibonacci. Lʉrʉ d’eni ná ritsi dhó aina le ka le nja bí kʉ ná nja kʉ ná ritsi nǎ, loroji na dyødyø kpari (galaxie) ma, dolo dza ma, tsú bi ma, nyokpa (tournesols) djǒ ma na nǎ. a

⁸ Ddiddi nidhó ngba ngazø siase nǎ lo djo darasa nǎ nari bbai, ke si bí kʉ ná ritsi di ddiddi nari nja. Loroji na, thokpa adi ndi thɨ ri nongʉeni nari bbai, nari le adi nzi fractal. Nja kʉ ná ritsi ma adi ndima thɨ ndima dhó aina di nari nganga bbai dhé. Nde ie ká nongʉe fø ritsi krʉ ndiro ri di njini fø d’e? Ko adi nja ná d’ad’ani ná ritsi krʉ ká ie nongʉe? Njati nidhó ngba di ngaddi bbo fø di ná lo djo ró, ri ka ndi é sʉsʉ ke é kpakpa kʉ ná udha na fø ritsi krʉ no ná ke Mungu djo. (Ebr. 3:4) Nidhó ngba dhi nari kana, ri kʉ bblo ni di ke tsotso kó ke famu ká addudho ma ri kʉ bblo le rrnga Mungu dhó yadha dho nari. Ni ka ni dhuri ke tso, “Njati rie Mungu no ko ró, ni ká ddiri nari kʉ ke chu ringani ko nji ná lo ngbà ndiro ko é hwè na kodhó maisha nǎ d’e?” Ndirigoti ni ka ni tu ri nanga ke dho nari kʉ, Yova bbʉ Biblia ko dho ndiro ri dhǒ ko dho ngbaribbai ma ko ka ko é hwè na d’e nari.

ANIKO NIDHI NGBA TSOTSO NDIRO KE NANGA JINI JI BIBLIA NǍ YADHA DHO D’E

9. Addui ká ka ndi liri nidzá ngba dhunga Biblia nǎ yadha djo?

⁹ Njati nidzá ngba dhunga Biblia nǎ yadha dzá bblonga djo ró, aneri ni chu addudho  ma ke dhuri fø nari. Ri ka kʉ ngba nanga nzá jini Biblia nǎ yadha dho ri inga ri ka kʉ ngba nzá chu ngbaribbai ma ndi ka ndi tu ndi u ná lo nanga nja ndrŭ dho nari ri? Rie fø ró, ni ka ni kó nidhó ngba tsotso ndiro ke nanga jini Biblia nǎ yadha dho buku Anji maisha hwè theinga dho ni jifunza ke na nari chulu. b

10. Ni ká ka ni kó nidzá ngba tsotso ngbaribbai ndiro ke ngʉ Yova dzá kau d’e?

¹⁰ Ali nidzá ngba kpakpa ndiro ngba njí kau Yova na d’e. Funzo ni nji na ná saa na, amburi ni njinjí Anji maisha hwè theinga dho! dhi buku nǎ kʉ na ngadhudha ma, ji ma na na ndiro ni chu kedhó ngaddidha d’e. (Mez. 20:5) Loroji na, somo 8 nǎ le ddi Yova ko ronga b’o ná kau na, ndi adi ko ronga ka ndi b’o ná yadha ma, ri nǎ ro ko ka ko ba ná faida ma na bbʉ ko dho ro. B’lo ni tilo 1 Yohana 5:3 djo nari goti ni ka ni dhuri ɨ, “Ko churi chu nari kʉ Yova kʉ bblo kʉ ná kau, nde ke nzi ko tso ko njí ná lo dho ká ko ka ko mbu ko ngbaribbai?” Føri ka ndi njani dhʉdhʉ kʉ ná ngadhudha, ro ri ka ndi kó nidzá ngba tsotso ke nja Mungu dhó yadha kʉ ke jidha dhǒ ko dho ná chu.​—Isa. 48:17, 18.

11. Ni ká ka ni kó nidzá ngba tsotso ngbaribbai ndiro ke nanga jini Biblia nǎ kʉ ná kanuni dzá bblonga dho d’e? (Mezali 2:10, 11)

¹¹ Anitilo ngbaribbai ma Biblia nǎ kanuni na le njínji nari adi faida bbʉ ko dho nari djo. Biblia ni zø inga krʉ ddo ró andiko ni nji ná saa na, anitilo ngbaribbai ma Biblia nǎ kanuni kongʉe nidhó familia tsotso nari djo. Loroji na, fø saa na ni ka ni kó nidhó ngba tsotso ke famu kpakpanga na le njínji ndirigoti krʉ ddo ró le bbʉbbʉlo po nari dzá bblonga djo. (Ebr. 13:18) Føri kina, ni ka ni tilo ngbaribbai ma Biblia nǎ kanuni na le njínji nari adi ko ronga b’o kimwili nǎ ndirigoti ri adi hwè bbʉ ko dho nari djo. (Mez. 14:29, 30) Fø di ná kanuni djo ni lo ti nari ka ndi kó nidzá ngba tsotso ke nanga jini Biblia nǎ yadha dho ndi ngarr nari dho.​—Azø Mezali 2:10, 11.

12. Ddikpa baba ká ko ndidzá ngba tsotso ngbaribbai ndiro ngba nanga jini Biblia nǎ kʉ ná kanuni dzá bblonga dho d’e?

¹² Steve, France nǎ kʉ ná ddikpa baba d’ra ngbaribbai ma ndi ma, ndibbá le ma na ko ndima dhi ngba Ethan tsotso ndiro ke nja ngbaribbai ma nari kʉ, Yova dzá yadha chulu ke adi jidha dhǒ ko dho nari d’e. Ke pori ɨ: “Ko adi ɨ di ná ngadhudha mai dhu ke tso, ‘Yova ká adi ri ji ko di ngarr ndidzá kanuni dho addudho? Føri ká adi ke ji ko ji nari dhǒ ngbaribbai? Njati ni njínjí nzá kedzá kanuni na ró ká ngbá lo ka ndi ba nga?’” Fø di ná lo ko ngʉ ti nari kongʉe Ethan tsotso ndiro ke li ndidhó udha kpakpa Yova adi po ná lo kʉ bbʉbbʉ nari djo. Steve pori ki ɨ: “Kodhó kusudi kʉ ko kó Ethan tsotso ke nja Biblia nǎ kʉ ná nyodyu dada ndrŭ dhó nyodyu djolu.”

13. Gø dhi ndrŭ ká ka ndima bbʉ mazoezi ndima dhi ngba dho ngbaribbai ndiro ke njínjí Biblia nǎ kʉ na kanuni na d’e? Abbʉ loroji.

¹³ Abbʉ mazoezi nidzá ngba dho ndiro ke njínjí Biblia nǎ kanuni na d’e. Føri ni ka ni njí nidzá ngba é darasa nǎ ro le bbʉe ndi dhona ná buku ndi zø ná saa na, fø buku nǎ ka ndi é uasherati ma, jeuri nji ná ndrŭ ma na dhó lo le ka le dyø nari djo tilo ná lo. Ni ka ni li nidzá ngba kpakpa ke ddinga fø ndrŭ nji ná nyi tso ká gbani gba ma Biblia nǎ kanuni na nari djo. (Mez. 22:24, 25; 1 Ko. 15:33; Flp. 4:8) Føri ka ndi kó nidzá ngba tsotso ke tu longa mwalimu ma, ndi lai darasa nǎ nzø ma na njí ndidhó le bbʉe ná buku nǎ ndie zø ná lo djo.

 ANITAYARISHA NIDHI NGBA NDIRO KE TU NDI U NÁ LO NANGA D’E

14. Addui ká ka ndi liri jadda Mukristo dho rie kpakpa ndi tu ndi u ná lo nanga nja ndrŭ dho ndirigoti addudho?

¹⁴ Nja jadda Wakristo ka ndima njí do nja ndrŭ dho ndima ka ndima tu ndima u ná longa nari dho. Loroji na, darasa nǎ kpa kʉ ná saa na do ka ndi njí kpa ri u kpa tu addudho ma kpa nzá urie mageuzi nari nanga ró. Ká addudho? Kpadhó mwalimu ka ndi pori nari kʉ, mageuzi kʉ bbʉbbʉ kʉ ná lo. Njati ni é gø dhi le ró, ni ká ka ni kó ngba tsotso ngbaribbai ndiro ke tøni kprɨ ndidhó udha djo d’e?

15. Addui ká ka ndi kó jadda Mukristo tsotso ndiro ndi uri u nari kʉ ndi u ná lo kʉ bbʉbbʉ nì nari d’e?

¹⁵ Ako nidzá ngba tsotso ndiro ke uri nari kʉ ndi u ná lo kʉ bbʉbbʉ nì nari. Nidhó ngba djo nzá do ka ndi pá dhonalo ke chu bbʉbbʉlo nononi ná ritsi djo. (2 Ti. 1:8) Ká addudho? Bbo zønga ná kpa maddi ra ri utso d’i nari kʉ, nononi ná ritsi nzá singʉe chʉ inga ndi ndiro ri. Kpa ra ri utso d’i nari kʉ, ddikpa bbo kʉ akili na ná ke i no shi di ná krʉ kʉ ná ritsi. Føri dho, kpa nzá u bí kʉ ná darasa lu ndrŭ adi ddi mageuzi djo ná lo ro ri. Nidhó ngba tsotso ka ndi kó ndiro ke é kpakpa kʉ ná udha na ndirigoti nga nǎ do ro ná lo kʉ, ke neri ndi chu addudho ma nja kʉ ná le-djoi ma, le-vei ma na ungʉe shinga le nono nari. c

16. Gø dhi ndrŭ ká ka ndima kó ndima dhi ngba tsotso ngbaribbai ndiro ke tu ndi u ná lo nanga nga no ná ke djo d’e? (1 Petro 3:15) (Anja ji maddi.)

¹⁶ Atayarisha nidhó ngba ndiro ke tu ndi u ná lo nanga nga no ná ke djo. (Azø 1 Petro 3:15.) Ni ka ni tilo ddinga jw.org djó kʉ ná ɨ djǒ ripo ná lo djo, “Vijana Huuliza​—Uumbaji au Mageuzi?” Ndirigoti anitilo nidhó ngba nyǒ tho ná lo djo njaro ri na ke ka ndi kó nja ndrŭ tsotso ndima famu bbʉbbʉlo ritsi no ná ke djo. Anonga ke dho nari kʉ, ke dho nzá ringani ndi ddani ddá ndi lai darasa nǎ nzø na ri. Ali ke kpakpa ndiro ke tu lonanga dhʉdhʉ kʉ ná chu nǎ njati ddikpa ngba nanga jini ndi chu lo bbo fø lo djo ró. Loroji na, ke lai darasa nǎ ngba ka ndi pori ɨ mai: “Ma adi nja ma nja ná ritsi dhé u ndirigoti ma nzá d’erie Mungu ro nja ri.” Ddikpa jadda kʉ ná Mukristo ka ndi ngʉ logoti ɨ mai: “Anzingaddi i lo djo di, ni bbí ddikpa ngødja lu da ndrŭ e nanga nǎ ro ndirigoti  chʉ ni si drrdrr chingʉeni dju na ná dza ro, nde føro ká ni ka ni po ngbá lo? Bbʉbbʉ dhé, fø dju na le chi ná dza ri dhǒ pʉlʉpʉlʉ nari kʉ, ri akili na kʉ ná ddikpa ke chingʉe. Føri bbai, ko di djó ná planete ma, ri djó kʉ ná shi di ná ritsi ma na dho ringani ndi é ndi no ná ddikpa ke na!”

17. Gø dhi ndrŭ ká ka ndima li ndima dhó ngba kpakpa ngbaribbai ndiro ke di Biblia nǎ bbʉbbʉlo d’ra nja ndrŭ dho d’e? Abbʉ loroji.

¹⁷ Ali nidhó ngba kpakpa ndiro ke di Biblia nǎ bbʉbbʉlo ndi d’ra nja ndrŭ dho ná chu ne d’e. (Ro. 10:10) Ni ka ni ddi Biblia nǎ longa le ddi nja ndrŭ dho nari miziki dhi ritsi na le ka le njínji nari le jifunza nari na. Ya kwanza, miziki tɨdha jifunza ná ke ka ndi ne dhʉdhʉ le ka le tí ná dyi. Ddo da nari bbai, miziki tɨdha ka ndi di ngʉ sʉsʉ. Føri bbai, jadda kʉ ná Mukristo ka ndi njínji ya kwanza dhʉdhʉ kʉ ná lo na ndidhó udha djo ndi lo ti ná saa na. Loroji na, ke ka ndi dhuri ndi lai darasa nǎ ngba tso: “Ni ká churi ngbà nari kʉ, bí ina ngazø ná kpa adi ritsi thɨ nononi ná ritsi ró ro? Abba ma dhǒ ddikpa video ro ni dho.” Kitu Hiki Kilijifanya Chenyewe? nari tsena ro kʉ ná video ni dhǒ nari goti ni ka ni dhuri ke tso ɨ mai: “Njati ri é ngazø ná kpa ma i adi madha ba nononi ná ritsi ró ro ndima ritsi thɨ nari dho ri ró, nde ie ká ka ndi ba madha dz’ djó ko adi nja ná krʉ kʉ ná ritsi dho?” Fø di ná dhʉdhʉ kʉ ná lo ka ndi liri ni lai darasa nǎ ngba jiri ndi chu lo bbo Yova djo.

ANIRA ANZI NIDHI NGBA TSOTSO NI KÓ NARI NA NDIRO KE LI NDIDHÓ UDHA KPAKPA D’E

18. Gø dhi ndrŭ ká ka ndima rá anzi ngbaribbai ndima dhi ngba dhó udha ndima li kpakpa Mungu djo nari na?

¹⁸ Ko di djo ná i d’z djonga lili nga kʉ udha na Yova djo ná ndrŭ na. (2 Pe. 3:3) Nì mai ri kʉ fø ro, gø dhi ndrŭ ni Biblia jifunza nidhi ngba na nari bbai; anili ke kpakpa ke di lo ne Mungu ma, kedhó yadha do ndi ka ndi njí ná lo ma na djo. Aniko ke tsotso ke di ngaddi bbo ndirigoti ke di ndidhó udha li kpakpa Yova djo, nononi ná ritsi djo ni lo ti ddinga nari chulu. Aniko ke tsotso ke famu Biblia nǎ ké dho le nanga ka ndi keni ná b’lo njini ná unabi. Ndirigoti bbo na mana kʉ ná lo kʉ, ni di sala nji ddinga nidhi ngba na ndirigoti ni di sala nji kedzá lo dho. Njati ni njiri fø ngbà ró, ni ka ni uri u Yova si ni nji ná kpakpanga kobe bbʉbbʉ nidhi ngba tsotso ni kó ndi li ndidhó udha kpakpa Yova djo nari dho.​—2 Ny. 15:7.