Ngaˬ htawˇ dawˇ nawˬ dawˇ maˇ cawˬ˗o leh gʼuˇ suhˍ peuˍ ve tanˬ te htaˇ, ngaˬ ve a shaꞈ teꞈ hkʼaˇ pa jaˇ. (Eˇfeˇsuꞈ 3:20) Hkʼaˬ hkʼe te hpehꞈ kʼai gʼa ve awˬ lawn chi hkʼa peu˗eˬ ngaˬ kʼoˆ maˍ laˇ˗a.

1939 hkʼawꞈ maꞈ lonˉ nyiˇ pawˆ teˇ pawˆ tanˬ ve maˇ maw sheˍ htaˇ, ngaˬ Jaˬmaˬniˬ mvuhˇ miˬ Baˍlenˍ venˇ lo paw ve yoˬ. 1945 hkʼawꞈ maꞈ peuˬ la paˇ neˇ htaˇ, Baˍlenˍ venˇ lo aˬ miˍ shiˍ poˆ maˇ jaˇ. Teˇ nyi htaˇ, ngaˬ hui ve chehˇ kuiˬ awˬ paˇ lo kaꞈ aˬ miˍ shiˍ poˆ leh, ngaˬ ve yehˬ kʼa aˬ miˍ toꞈ chehˇ ve htaꞈ gʼuiˇ hpanˍ ve yoˬ. Ngaˬ hui ngaˬ e ve hkʼaˆ Eu˗feuˬ lo hpaw˗e ve yoˬ.

Ngaˬ e awˬ tehˬ ve htaꞈ coˇ caˇ leh ca ve yoˬ. Yawˇ cuˇ yiˍ cawˬ ve chaw hui ve liꞈ kʼoˆ laiˉ kʼoˆ leh bon liˇ laiˉ maˬ hkʼaw kaꞈ hpfuhˆ nyi ve htawˇ, ca maˇ mawˬ. 1948 hkʼawꞈ htaˇ, Yaˬhoˉvaˬ ve Shaˉhkiˆhkanˍ ve chaw 2 gʼaˇ ngaˬ hui ve yehˬ lo laˬ ve yoˬ. Ngaˬ e yawˇ hui htaꞈ aˉ hkʼaw lo loꞈ la tcuh leh na hkawˇ laiˉ ceuˬ na piˇ ve yoˬ. Yawˇ hui loꞈ la ve 1 naˍ riˍ maˇ gaˬ sheˍ htaˇ, ngaˬ e “awˬ tehˬ ve ca mawˬ˗oˬ!” tehꞈ ngaˬ leh ngaˬ nyi ma htaꞈ kʼoˆ laˇ ve yoˬ. Peuˬ hkʼawꞈ nawˉ maˇ maw, ngaˬ hui 3 gʼaˇ Eu˗feuˬ hkʼaˆ lo hpawnˬ daꞈ˗e ve tanˬ kʼai ve yoˬ.

1950 hkʼawꞈ htaˇ ngaˬ hui Baˍlenˍ venˇ lo kʼawꞈ kʼoꞈ˗e leh, Baˍlenˍ Hkeu˗beuˬ Hkriꞈ yaˇ awˬ moˍ leh peuˬ hkʼawꞈ nawˉ Baˍlenˍ Hten˗pen˗awˆ Hkriꞈ yaˇ awˬ moˍ geh kaꞈ hpawnˬ daꞈ˗e ve yoˬ. Oˇ ve teˇ yanˇ ngaˬ e Baˆtiˆsaˬ haꞈ yuˬ ve htawˇ, ngaˬ maˇ haꞈ yuˬ gaˇ sheˍ. Aˬ htoꞈ ma pa taw le?

Ngaˬ yaꞈ taw puiˉ jaˇ leh Yaˬhoˉvaˬ ve kanˉ hkʼa dehꞈ te maˇ gʼa. Ngaˬ shu geh teˇ geh hto toˇ˗e ve htawˇ, nyiˇ hkʼawꞈ ve hkʼaw yehˬ shehˍ hpaˇ geh ngaˬ tawˇ maˇ yaw jaw. Yaꞈ hkʼaˇ, awˬ viˉ awˬ nyi haꞈ hanˉ leh Yaˬhoˉvaˬ htaꞈ ka tiꞈ yeˬ ve ngaˬ awˬ chawˇ te peuˬ hkʼawꞈ nawˉ ngaˬ ve dawˇ hkʼaˇ pa la ve yoˬ. Teˇ hpaˍ htaꞈ Naˍziˬ htawnˍ hkʼaw lo yuˬ keu piˇ leh, teˇ hpaˍ kʼo Jaˬmaˬniˬ mvuhˇ nyi tawˆ hpawˇ mvuhˇ miˬ lo liꞈ kʼoˆ faˉ leh yuˬ loꞈ˗e ve yoˬ. Yawˇ hui ngaˬ htaꞈ ga laˇ jaˇ. Ngaˬ dawˇ ve, Yaˬhoˉvaˬ leh awˬ  viˉ awˬ nyi htaꞈ ga piˇ tuˬ yawˇ hui chi hkʼe haꞈ hanˉ jaˇ ve kʼo, ngaˬ kaꞈ haꞈ hanˉ jaˇ cawˇ ve yoˬ.

1955 hkʼawꞈ a yeˇ uiˍ ve hto toˇ tuˬ ve kanˉ yawˇ hui gu htaˇ, ngaˬ maˇ yaꞈ taw tuˬ coˇ caˇ jaˇ. Shu htaꞈ hto piˇ ve liꞈ * hkʼaw, Awˬ viˉ awˬ nyi Naˍtanˍ Nawˍ kʼoˆ laˇ ve, kanˉ chi lehˬ teˇ pawˆ˗e kaꞈ maˇ cawˬ jaw ve uiˍ jaˇ ve kanˉ hpehꞈ tuˬ yoˬ. Miˬ guiˬ chi hkʼoˆ hto toˇ ve chaw teˇ gʼaˇ le le teˇ geh kanˉ chi te ve kʼo, “hto toˇ ve hpawˇ daꞈ jaˇ ve teˇ ha pa hpehꞈ tuˬ yoˬ.” Leh awˬ tehˬ awˬ na chi hkʼe hpehꞈ ve yoˬ! Peuˬ hkʼawꞈ nawˉ maˇ maw ngaˬ awˬ to Yaˬhoˉvaˬ htaꞈ chiˇ˗aꞈ piˇ leh ngaˬ pa leh ngaˬ nyi ma geh teˇ geh Baˆtiˆsaˬ haꞈ yuˬ ve yoˬ. Yaꞈ hkʼaˇ, a yeˇ uiˍ jaˇ ve teˇ ceuˬ gʼa kʼawꞈ dawˇ cheˆ ve yoˬ.

Gʼuˇ suhˍ peuˍ ve gʼa te cawˇ ve tehꞈ ngaˬ shiˍ maw jaˇ˗oˬ. Yaꞈ hkʼaˇ ngaˬ maˇ te sheˍ. Awˉ lawˉ htaˇ, ngaˬ Baˍlenˍ chehˇ leh awˬ nu ve mvuhˇ miˬ lo mawˇ vuiˬ mawˇ hawˇ ve hpawˇ henˇ ve yoˬ. Peuˬ hkʼawꞈ nawˉ kanˉ chi hkʼa dehꞈ shiˍ tuˬ, 1961 hkʼawꞈ htaˇ ngaˬ Hehnˬbeuˬ venˇ lo kanˉ ca te ve yoˬ. Venˇ oˇ ve lehˬ Jaˬmaˬniˬ mvuhˇ miˬ heuˇ sha hpawˇ jehˇ kuiˬ shu aꞈ kehˉ uiˍ jaˇ ve yoˬ. Ngaˬ kanˉ chi htaꞈ dawˇ cawˇ jaˇ ve pa taw, gʼuˇ suhˍ peuˍ ve kanˉ maˇ te sheˍ. Leh hkʼaˬ hkʼe hpehꞈ la ve le?

Yaˬhoˉvaˬ awˬ viˉ awˬ nyi htaꞈ cuˇ leh yawˇ ve kanˉ te ve a yeˇ uiˍ jaˇ tehꞈ maˍ laˇ ve pa taw, ngaˬ ha lehˬ jaˇ. Ngaˬ ve awˬ chawˇ teˇ hpaˍ gʼuˇ suhˍ peuˍ ve te leh daꞈ ve henˇ yuˬ tuˬ te maˍ laˇ ve yoˬ. Awˬ viˉ awˬ nyi E˗riˆ Mun, Naˍziˬ ve htawnˍ hkʼaw chehˇ jaw ve, ngaˬ Yaˬhoˉvaˬ htaꞈ gʼaˇ va tuˬ awˬ gʼaˇ peꞈ laˇ ve yoˬ. Yawˇ kʼoˆ ve, htawnˍ yaˇ a shu yawˇ awˬ to gʼaˇ va htaˇ, awˬ gʼaˇ nuˇ kʼai ve yoˬ. Yaꞈ hkʼaˇ, awˬ nu ve htawnˍ yaˇ Yaˬhoˉvaˬ htaꞈ gʼaˇ hkʼa dehꞈ va leh peuˬ hkʼawꞈ nawˉ Yaˬhoˉvaˬ ve kanˉ hkʼaˇ awˬ pon laiˉ ceuˬ te gʼa ve yoˬ.

Awˬ viˉ awˬ nyi Maˍtinˍ Po˗sin˗geuˇ kaꞈ awˬ gʼaˇ peꞈ laˇ jaˇ. Hkʼawꞈ nawˉ htaˇ, yawˇ Uˉ peunˍ ve Kawˍmiˍtiˍ hkʼaw ve teˇ gʼaˇ hpehꞈ la ve yoˬ. Yawˇ ngaˬ hui htaꞈ kʼoˆ laˇ ve, “caˉ leh haꞈ hanˉ ve lehˬ a yeˇ uiˍ jaˇ!” Ngaˬ yawˇ kʼoˆ laˇ ve htaꞈ hkʼa dehꞈ dawˇ nyi peuˬ hkʼawꞈ nawˉ, ngaˬ ve kanˉ htaꞈ maˇ te˗o leh Ha pa 6 maˬ 1963 hkʼawꞈ htaˇ gʼuˇ suhˍ peuˍ ve tanˬ te ve yoˬ. Ngaˬ chi hkʼe dawˇ cheˆ ve lehˬ daꞈ jaˇ! Ngaˬ gʼuˇ suhˍ peuˍ ve 2 ha pa te peuˬ hkʼawꞈ nawˉ, kanˉ awˬ suhˉ maˇ ca sheˍ htaˇ kaꞈ tcuh peu ve gʼuˇ suhˍ peuˍ ve tanˬ te ve yoˬ. Peuˬ hkʼawꞈ nawˉ maˇ maw, Yaˬhoˉvaˬ ngaˬ dawˇ taˍ ve awˬ leuˉ kaꞈ awˬ bon teˇ ceuˬ kʼawꞈ naꞈ laˇ ve yoˬ. Ngaˬ Giˉlaˆ Liꞈ henˇ yehˬ 44 pawˆ hkʼaw gʼa henˇ ve yoˬ.

Naˍtanˍ Nawˍ, Lai˗man Saꞈviˉgeu leh awˬ nu ve awˬ viˉ awˬ nyi “nawˬ ve awˬ vuiˬ htaꞈ taˇ baˬ taˉ” tehꞈ maˍ laˇ ve yoˬ. Awˬ vuiˬ haˍ jaˇ ve htawˇ, caˉ leh te tuˬ awˬ gʼaˇ peꞈ laˇ ve yoˬ. Awˬ viˉ awˬ nyi Nawˍ kʼoˆ laˇ ve, “nawˬ aˬ htoꞈ ma htaꞈ a yeˇ yuˬ tuˬ le? Chaꞈ chiˆ jaˇ, awˬ sheh ma kaꞈ peh jaˇ, teˇ gʼaˇ le le haˍ gʼawˇ jaˇ, chi hkʼe dawˇ tuˬ laˇ? Maˇ heˆ leh suhˉ veˆ, suhˆ cehˬ leh ha lehˬ puiˉ ve chaw htaꞈ dawˇ nyi tuˬ laˇ? Nawˬ yawˇ hui htaꞈ haꞈ sheˍ!” Teˇ nyi htaˇ, awˬ viˉ awˬ nyi Saꞈviˉgeu aˬ htoꞈ ma te awˬ viˉ awˬ nyi teˇ hpaˍ awˬ vuiˬ htaꞈ baˬ taˉ ve kʼoˆ maˍ laˇ htaˇ, yawˇ te˗a te ve yoˬ. Yawˇ teˇ hkui jehˇ sheˍ ve yoˬ. Chi hkʼe te ve htaꞈ gʼa mawˬ htaˇ, Yeˍsuˆ leh awˬ viˉ awˬ nyi nyi ma luˬ tuˬ ngaˬ maˇ te piˇ taˬ.—Maꞈhtehˍ 25:40.

Ngaˬ hui awˬ vuiˬ gʼa htaˇ, Beˍteˍlaˆ hkʼaw ve chaw teˇ hpaˍ ngaˬ hui htaꞈ na laˇ ve, “hkʼaˬ kaˬ lo kʼai tuˬ le?” Ngaˬ hui teˇ gʼaˇ leh teˇ gʼaˇ hkʼaˬ kaˬ lo gʼa kʼai tuˬ kʼoˆ piˇ htaˇ, yawˇ hui kaꞈ ha lehˬ˗a mehˍ tehꞈ kʼoˆ laˇ ve yoˬ. Yaꞈ hkʼaˇ, ngaˬ Konˍgoˍ(Kenˬshaˬsa) mvuhˇ miˬ lo kʼai tuˬ yoˬ tehꞈ yawˇ hui htaꞈ kʼoˆ piˇ htaˇ, “Konˍgoˍ lo laˇ? Yaˬhoˉvaˬ nawˬ geh chehˇ piˇ sheˍ mehˬ” tehꞈ yawˇ hui kʼoˆ laˇ ve yoˬ. Oˇ ve teˇ yanˇ Konˍgoˍ mvuhˇ miˬ lo shoꞈ shaꞈ ve awˬ lawn cawˬ maˇ jaˇ. Maꞈ te ve, shu htaꞈ tiˇ pehˍ paˍ kaꞈ cawˬ ve yoˬ. Yaꞈ hkʼaˇ ngaˬ Giˉlaˆ hkʼaw gʼa henˇ taˍ ve awˬ ceuˬ htaꞈ tawnˇ gʼa ve yoˬ. Ha pa 9 maˬ 1967 hkʼawꞈ htaˇ, ngaˬ, Hain˗riꞈ Deh˗bawˆhten, Hkawˍ Lin˗sehˇ, ngaˬ hui 3 gʼaˇ Konˍgoˍ mvuhˇ miˬ Kenˬshaˬsa venˇ lo kʼai ve yoˬ.

Kenˬshaˬsa venˇ lo gaˬ˗oˬ htaˇ, Hpaˉlanˍ ve tawˇ hkawˇ ngaˬ hui 3 ha pa gʼa henˇ ve yoˬ. Peuˬ hkʼawꞈ nawˉ ngaˬ hui Konˍgoˍ mvuhˇ miˬ awˬ hawˉ hpawˇ Lu˗bun˗ba˗shi venˇ hkʼaw cawˬ ve miˍshenˍnaˍliˍ yehˬ hkʼaw ca chehˇ ve yoˬ.

Lu˗bun˗ba˗shi venˇ maˇ˗awˍ ve kʼo maˇ hto toˇ jaw sheˍ ve pa taw, yawˇ hui htaꞈ awˬ tehˬ ve gʼa kʼoˆ maˍ piˇ ve ha lehˬ jaˇ. Maˇ maw htaˇ, ngaˬ hui geh Liꞈ hpu henˇ ve chaw maˇ jaˇ leh awˬ yanˇ maˇ lawꞈ. Ngaˬ mvuhˇ miˬ uˉ peunˍ ve hpawˇ kanˉ te ve chaw leh taˍ nuꞈ (paˍ leˆ) htaꞈ kaꞈ hto maˇ piˇ ve yoˬ. Chaw laiˉ gʼaˇ Gʼuiˬ sha ve tawˇ hkawˇ leh ngaˬ hui ve kanˉ htaꞈ yawˆ yan ve yoˬ. Chaw maˇ˗awˍ ve Saꞈwa˗hiˇliˆ tawˇ hkawˇ yaw ve pa taw, ngaˬ leh Hkawˍ Lin˗sehˇ tawˇ hkawˇ chi ve kaꞈ henˇ ve yoˬ. Ngaˬ hui Saꞈwa˗hiˇliˆ tawˇ hkawˇ hkʼaw tanˬ hpawnˬ daꞈ˗e ve yoˬ.

Ngaˬ daꞈ ve awˬ lawn laiˉ ceuˬ cawˬ ve htawˇ, shoꞈ shaꞈ ve awˬ lawn kaꞈ gʼa hpuˇ ve yoˬ. Tawˇ pa haˉ te kʼo, maꞈ yaˇ tzuhˬ bvuhˆ chehˇ leh laꞈ caˉ cawˬ ve htaꞈ gʼa mawˬ daꞈ ve yoˬ. Taˍ nuꞈ maˇ hteˇ maˇ cawˇ leh ngaˬ hui htaꞈ kaꞈ shoꞈ shaꞈ laˇ ve yoˬ. Teˇ pawˆ htaˇ, miˍshenˍnaˍliˍ yehˬ hkʼaw ngaˬ hui hpawnˬ daꞈ chehˇ ve teˇ yanˇ, taˍ nuꞈ laꞈ caˉ ka˗a leh loꞈ la ve yoˬ. Yawˇ hui ngaˬ hui htaꞈ Taˍ nuꞈ kanˉ te kuiˬ lo shiˍ kʼai laˇ leh, mvuhˇ hpeuꞈ 10 naˍ riˍ hkʼa gaˬ miˬ chaˇ hkʼoˆ lo mui tcuh laˇ ve yoˬ.

1969 hkʼawꞈ htaˇ, ngaˬ toˇ nyi shehˍ hpaˇ tanˬ te ve yoˬ. Teˇ pawˆ pawˆ kʼo hkʼaˆ vuiˇ jaˇ kuiˬ lo kʼai tuˬ, jeꞈ nehˆ leh mvuhꞈ maˇ jaˇ kuiˬ lo gʼa juˇ kʼai ve yoˬ. Hkʼaˆ teˇ hkʼaˆ hkʼaw gʼaˆ ehˉ leh awˬ ma peuˍ ngaˬ zuhꞈ kuiˬ ku˗iˍ hawˉ lo zuhꞈ ve yoˬ. Gʼaˆ oˇ  ve mvuhˇ maˇ htiˇ sheˍ htaˇ kaꞈ awˬ hkawˇ bvuhˬ jaˇ leh ngaˬ nawˇ tuˬ te laˇ ve ngaˬ hkʼa dehꞈ tawnˇ gʼa ve yoˬ. Ngaˬ awˬ viˉ awˬ nyi geh mvuhˇ hpeuꞈ aˍ miˬ ceh˗aˬ ve awˬ paˇ lo mui leh Liꞈ hpu hkʼaw ve awˬ lawn teˇ geh yaw daꞈ ve htaꞈ dawˇ nawˇ ve yoˬ.

Haˍ jaˇ ve teˇ ceuˬ gʼa hpuˇ ve lehˬ awˬ viˉ awˬ nyi awˬ tehˬ maˇ heˆ ve ngaˬ hui ve Hkriꞈ yaˇ awˬ moˍ hkʼaw ca chehˇ la ve yoˬ. Awˬ tehˬ tehˬ kʼo yawˇ hui Ki˗ta˗wa˗la awˬ moˍ hkʼaw chehˇ ve yoˬ. * Yawˇ hui teˇ hpaˍ hpaˍ Baˆtiˆsaˬ haꞈ yuˬ leh teˇ hpaˍ hpaˍ kʼo nyi haꞈ shaˉ paˍ kaꞈ te ve yoˬ. Yawˇ hui “iˉ kaˆ awˬ hkʼaw lo cawˬ ve, kawˆ tuˬ uiˍ ve haˉ pui shiˍ” hkʼe hpehꞈ ve htawˇ, awˬ tehˬ ve awˬ viˉ awˬ nyi htaꞈ heˍ piˇ maˇ gʼa. (Yuˇdaꞈ 12) Yaˬhoˉvaˬ chaw chi teˇ hpaˍ htaꞈ gʼaꞈ tawˆ peuˬ hkʼawꞈ nawˉ, laiˉ gʼaˇ awˬ tehˬ ve hkʼaw loꞈ la ve yoˬ.

1971 hkʼawꞈ htaˇ, Kenˬshaˬsa awˬ tcuhˆ puiˍ hkʼaw kanˉ tanˬ te ve yoˬ. Ngaˬ ve kanˉ lehˬ liꞈ bvuhꞈ hkʼawꞈ piˇ ve, liꞈ kʼoˆ shanˍ ve leh awˬ nu ve kanˉ kaꞈ yoˬ. Mvuhˇ miˬ uiˍ ve hkʼaw laiˉ ceuˬ maˇ lawꞈ ve htaꞈ nyi haꞈ shaˉ tuˬ awˬ hkʼaˇ Beˍteˍlaˆ maˍ laˇ ve yoˬ. Teˇ pawˆ pawˆ kʼo ngaˬ hui ve liꞈ Hkriꞈ yaˇ awˬ moˍ hkʼaw gaˬ˗e tuˬ laiˉ ha pa gʼa yehˇ ve yoˬ. Iˉ kaˆ hkʼoˆ mvuhꞈ maˇ jaˇ leh heuˇ caˉ liꞈ yuˬ kʼoˍ ve laiˉ shinˉ kʼai maˇ gʼa. Yaꞈ hkʼaˇ shoꞈ shaꞈ jaˇ ve htawˇ, kanˉ te biˇ gʼa ve yoˬ.

Hpu maˇ yehˇ maˇ ve htawˇ hpawnˬ daꞈ lonˉ te gʼa ve ngaˬ gʼa mawˬ htaˇ anˇ jaˇ. Yawˇ hui pfuhˇ gʼawˇ diˬ htaꞈ yehˇ leh saˍ bawehˇ te ve yoˬ. Yawˇ hui mvuhꞈ htaꞈ yuˬ leh gʼoꞈ pa leh nawˉ mui tuˬ te ve yoˬ. Vaˇ htaꞈ yehˇ leh yehˬ cawˆ te leh, guˉ yiˆ te leh yehˬ hkʼoˆ beh leh saˍ bawehˇ kaꞈ te ve yoˬ. Yawˇ hui sho cuˇ maˇ cawˬ ve pa taw, suhˆ guiˬ kʼuˉ hkʼehꞈ leh tsuhꞈ ve yoˬ. Teˇ ceuˬ le le htaꞈ gu tuˬ awˬ viˉ awˬ nyi daꞈ ve dawˇ hkʼaˇ laiˉ ceuˬ cawˬ ve yoˬ. Ngaˬ yawˇ hui htaꞈ haꞈ jaˇ. Ngaˬ teˇ mvuhˇ miˬ lo awˬ vuiˬ awˬ suhˉ kʼawꞈ gʼa htaˇ, ngaˬ yawˇ hui htaꞈ dawˇ nawˇ jaˇ!

1974 hkʼawꞈ htaˇ, ngaˬ Kenˬnyaˬ awˬ tcuhˆ puiˍ Nai˗roˍbiˬ venˇ lo awˬ vuiˬ awˬ suhˉ gʼa ve yoˬ. Oˇ kaˬ lo kanˉ maˇ jaˇ. awˬ tcuhˆ puiˍ oˇ kaˬ lo ve awˬ paˇ awˬ kui lo ve 10 mvuhˇ miˬ ve kanˉ htaꞈ nyi haꞈ shaˉ chehˇ leh, mvuhˇ miˬ teˇ hpaˍ hpaˍ hkʼaw ve uˉ peunˍ paˍ Gʼuiˬ sha ve kanˉ maˇ te tcuh laˇ ve yoˬ. Ngaˬ mvuhˇ miˬ chi teˇ hpaˍ htaꞈ ca guiˇ˗e tuˬ awˬ vuiˬ gʼa leh Eiˬtiˬyoˇpi˗aˇ mvuhˇ miˬ kaꞈ laiˉ pawˆ kʼai ve yoˬ. Oˇ kaˬ lo awˬ viˉ awˬ nyi fawˉ mehˍ ve gʼa hpuˇ jaˇ. Laiˉ gʼaˇ shu jawꞈ piˇ ve, htawnˍ hkʼaw lo gʼa chehˇ ve, leh teˇ hpaˍ kʼo shu tiˇ pehˍ piˇ ve yoˬ. Yaꞈ hkʼaˇ, yawˇ hui Yaˬhoˉvaˬ leh awˬ viˉ awˬ nyi geh kaꞈ meuˆ daꞈ ve pa taw, ka tiꞈ yeˬ ve hkʼaw yeunˇ hkanˍ gʼaˇ ve yoˬ.

1980 hkʼawꞈ htaˇ, ngaˬ Keuˬ Mehˆhte˗sawn htaꞈ heuˆ ve yoˬ. Keuˬ lehˬ Kaˬneˬdaˬ chaw hpehꞈ leh ngaˬ hui Giˉlaˆ Liꞈ henˇ yehˬ hkʼaw teˇ geh henˇ ve yoˬ. Ngaˬ hui liꞈ bvuhꞈ daꞈ ve yoˬ. Yawˇ Boˬliˇviˇ˗aˇ mvuhˇ miˬ miˍshenˍnaˍliˍ te ve yoˬ. Liꞈ henˇ peuˬ hkʼawꞈ nawˉ 12 hkʼawꞈ htaˇ gaˬ leh Neuˇyawˆ venˇ lo ngaˬ hui teˇ pawˆ kʼawꞈ mawˬ daꞈ ve yoˬ. Peuˬ hkʼawꞈ nawˉ maˇ maw, ngaˬ hui Kenˬnyaˬ mvuhˇ miˬ lo heuˆ daꞈ ve yoˬ. Keuˬ Yaˬhoˉvaˬ dawˇ ve hkʼe hkʼaˬ htaˆ kaꞈ dawˇ leh, yawˇ cawˬ taˍ ve awˬ ceuˬ htaꞈ nyi hkʼaˇ suh ve pa taw, ngaˬ yawˇ htaꞈ dawˇ cawˇ jaˇ.

1986 hkʼawꞈ htaˇ, ngaˬ leh Keuˬ toˇ nyi shehˍ paˍ te leh Awˬ tcuhˆ puiˍ Kawˍmiˍtiˍ ve kanˉ kaꞈ te ve yoˬ. Kenˬnyaˬ awˬ tcuhˆ puiˍ nyi haꞈ shaˉ chehˇ ve awˬ nu ve mvuhˇ miˬ lo kaꞈ gʼa ca guiˇ˗e ve yoˬ.

1992 hkʼawꞈ htaˇ, Aˆmaˍraˍ mvuhˇ miˬ lo (Eˬriˬtheˇ˗aˇ mvuhˇ miˬ hkʼaw cawˬ ve) hpawnˬ daꞈ lonˉ gu ve awˬ lawn ngaˬ hkʼa dehꞈ tawnˇ gʼa ve yoˬ. Oˇ ve teˇ yanˇ ngaˬ hui ve kanˉ oˇ kaˬ lo shu maˇ te tcuh laˇ ve yoˬ. Mawˇ gʼawˆ teh kuiˬ yehˬ ceh ca mawˬ ve yoˬ. Awˬ htaꞈ hpawˇ leh awˬ hkʼaw hpawˇ kaꞈ chaꞈ chiˆ jaˇ. Yaꞈ hkʼaˇ, awˬ viˉ awˬ nyi daꞈ kehˬ tuˬ te leh hpawnˬ daꞈ htaˇ gaˬ la leh oˇ kaˬ lo Yaˬhoˉvaˬ htaꞈ oˉ kʼoˍ pui tuˬ keunˍ ve awˬ ti hpehꞈ la leh ngaˬ anˇ jaˇ. Awˬ viˉ awˬ nyi laiˉ gʼaˇ kaꞈ hpa daꞈ ve yuˬ laˇ leh maˇ daꞈ ve htaꞈ hoˆ beh taˍ ve yoˬ. Hkʼa peu˗eˬ 1,279 gʼaˇ teˇ geh ha lehˬ ha kʼa oˉ kʼoˍ pui ve yoˬ.

 Ngaˬ hui toˇ nyi shehˍ hpaˇ ve kanˉ te htaˇ laiˉ kaˬ gʼa haˉ ve yoˬ. Teˇ pawˆ htaˇ ngaˬ hui Laˇ tsuhˇ gʼuiˬ paˇ lo yehˬ daꞈ jaˇ ve htaꞈ gʼa haˉ leh, teˇ pawˆ htaˇ kanˉ te caˇ ve chaw haˉ kuiˬ yehˬ ehˉ hkʼaw gʼa haˉ leh aˉ kʼaꞈ yehˬ 100 meˆ hkʼe taw vuiˇ ve yoˬ. Yaˬhoˉvaˬ ve kanˉ hkʼaˬ kaˬ lo gʼa te ve htawˇ, ngaˬ hui gʼuˇ suhˍ peuˍ ve chaw leh hto toˇ ve chaw geh teˇ nyi mvuhˇ hkʼa hpeuꞈ gʼa hto toˇ htaˇ dawˇ cawˇ jaˇ. Awˬ vuiˬ awˬ suhˉ kʼawꞈ gʼa htaˇ, oˇ kaˬ lo chehˇ ve awˬ chawˇ laiˉ gʼaˇ htaꞈ dawˇ nawˇ ve yoˬ.

1980 hkʼawꞈ te leh 1990 hkʼawꞈ hkʼa gaˬ Kenˬnyaˬ awˬ tcuhˆ puiˍ nyi haꞈ shaˉ chehˇ ve mvuhˇ miˬ laiˉ kaˬ lo awˬ liˇ awˬ hkʼaˇ cawˇ ve hkʼaw Gʼuiˬ sha ve kanˉ te tuˬ a hkaw˗anˬ gʼa leh ngaˬ hui mvuhˇ miˬ oˇ ve hkʼaw awˬ tcuhˆ puiˍ awˬ suhˉ te ve yoˬ. 1993 hkʼawꞈ htaˇ, Eiˬtiˬyoˇpi˗aˇ mvuhˇ miˬ Ah˗disˆa˗beˬbaˬ venˇ hkʼaw ve awˬ tcuhˆ puiˍ lo kanˉ te tuˬ awˬ vuiˬ gʼa ve yoˬ. Awˉ lawˉ htaˇ, oˇ kaˬ lo kaꞈ laiˉ chi hkʼawꞈ Gʼuiˬ sha ve kanˉ te tuˬ a hkaw˗anˬ maˇ cawˬ.

Eiˬtiˬyoˇpi˗aˇ mvuhˇ miˬ lo ve kanˉ htaꞈ Yaˬhoˉvaˬ awˬ bon naꞈ piˇ ve yoˬ. Awˬ viˉ awˬ nyi laiˉ gʼaˇ gʼuˇ suhˍ peuˍ ve tanˬ te ve yoˬ. 2012 hkʼawꞈ tanˬ leh teˇ hkʼawꞈ le le awˬ viˉ awˬ nyi 5 gʼaˇ ve hkʼaw 1 gʼaˇ gʼuˇ suhˍ peuˍ ve te ve yoˬ. Ngaˬ hui liꞈ henˇ yehˬ teˇ hpaˍ kaꞈ cawˬ tcuh leh Gʼuiˬ sha ve mvuhˇ miˬ Hpawnˬ daꞈ kuiˬ yehˬ 120 kaˬ hpaˆ te ve yoˬ. 2004 hkʼawꞈ htaˇ, Beˍteˍlaˆ awˬ nu ve teˇ kaˬ lo kʼawꞈ jiˆ kʼai leh, hpawnˬ daꞈ kuiˬ yehˬ lonˉ kaꞈ oˇ kaˬ lo te ve yoˬ.

Ngaˬ leh Keuˬ Eiˬtiˬyoˇpi˗aˇ mvuhˇ miˬ lo awˬ chawˇ daꞈ daꞈ ve laiˉ gʼaˇ cawˬ ve yoˬ. Yawˇ hui nyi ma daꞈ jaˇ leh ngaˬ hui awˬ tehˬ awˬ na haꞈ daꞈ ve yoˬ. Chi teˇ hkui, ngaˬ hui hkʼa dehꞈ maˇ chehˇ sha ve pa taw, Uˉyawˉpaˆ awˬ kaˍ lo Awˬ tcuhˆ puiˍ lo ca chehˇ ve yoˬ. Awˬ viˉ awˬ nyi choꞈ kaˬ lo ve ngaˬ hui htaꞈ nyi haꞈ shaˉ daꞈ jaˇ. Yaꞈ hkʼaˇ, Eiˬtiˬyoˇpi˗aˇ mvuhˇ miˬ lo ngaˬ hui ve awˬ chawˇ htaꞈ dawˇ nawˇ jaˇ.

Yaˬhoˉvaˬ yawˇ ve kanˉ hkʼaˬ hkʼe te uiˍ la piˇ ve ngaˬ hui gʼa mawˬ ve yoˬ. (1 Kawˇrenˍhtuˆ 3:6, 9) Tawˇ pa haˉ te kʼo, Konˍgoˍ mvuhˇ miˬ hkʼaw kanˉ te chehˇ ve Raˬwaˬdaˬ chaw htaꞈ tanˬ hto maˍ piˇ htaˇ, Raˬwaˬdaˬ mvuhˇ miˬ lo hto toˇ ve chaw teˇ gʼaˇ kaꞈ maˇ cawˬ sheˍ. Mvuhˇ miˬ oˇ ve hkʼaw chi teˇ hkui 30,000 gʼaˇ hpaˆ cawˬ ve yoˬ. 1967 hkʼawꞈ htaˇ Konˍgoˍ (Kenˬshaˬsa) mvuhˇ miˬ hkʼaw hto toˇ ve chaw 6,000 gʼaˇ ceh cawˬ ve yoˬ. Chi teˇ hkui 230,000 gʼaˇ hpaˆ cawˬ leh, 2018 hkʼawꞈ htaˇ Yeˍsuˆ suh ve dawˇ nawˇ tuˬ hpawnˬ daꞈ ve te htaˇ teˇ lanˇ gʼaˇ hpaˆ hpawnˬ daꞈ la ve yoˬ. Kenˬnyaˬ Awˬ tcuhˆ puiˍ nyi haꞈ shaˉ jaw ve mvuhˇ miˬ teˇ hpaˍ hkʼaw awˬ viˉ awˬ nyi 100,000 gʼaˇ hpaˆ cawˬ ve yoˬ.

Peuˬ taˉ ve 50 hkʼawꞈ htaˇ, ngaˬ awˬ yanˇ hkʼa biˇ Gʼuiˬ sha ve kanˉ te tuˬ, Yaˬhoˉvaˬ laiˉ gʼaˇ htaꞈ cuˇ leh awˬ gʼaˇ peꞈ laˇ ve yoˬ. Chi teˇ hkui ngaˬ yaꞈ taw sheˍ ve htawˇ, ngaˬ Yaˬhoˉvaˬ htaꞈ gʼaˇ hkʼa dehꞈ va ve yoˬ. Aˍfaˍriˆkaˆ miˬ guiˬ lo ngaˬ gʼa hpuˇ ve awˬ lawn ngaˬ yeunˇ hkanˍ gʼaˇ tuˬ leh nyi hkʼaˇ suh tuˬ maˍ laˇ ve yoˬ. Awˬ viˉ awˬ nyi oˇ kaˬ lo chehˇ ve hkehˉ chaw htaꞈ haꞈ yuˬ puiˉ jaˇ, shoꞈ shaꞈ jaˇ ve htawˇ yeunˇ hkanˍ gʼaˇ ve, leh Yaˬhoˉvaˬ htaꞈ gʼaˇ va ve ngaˬ leh Keuˬ mawˬ htaˇ, ngaˬ huiˉ maˬ awˬ pon awˬ bon cawˬ jaˇ. Yaˬhoˉvaˬ ha kʼaˉ puiˉ jaˇ leh ngaˬ dawˇ taˍ ve aꞈ kehˉ awˬ bon naꞈ laˇ jaˇ.—Chiˇ mvuh ve 37:4.