N’nga mutoidhiwa?
N’nga chini yaireile wu sidade la Ninive vanduli vahora ya Yona?
MUYAWA ya 670 B.C.E., umwene Waasuri wali wakopolo vinjinji vailambo yothene. Movwelana na saiti ya limburo yolokotedhao vyongo vyawale wu Britain, “umwenula waromele mavirelo adhuwa awu Kupuro fiedha makumelo adhuwa awu Iran thitho hora dhinango wanotonga wu Iguputo.” (The British Museum Blog) Ninive yali sidade lukulu lavailambo yothene. Watokala minda yamafolori obaleya, nyumba dhamamwene dhavadhulu thitho watokala mabiblioteka avadhulu. Vyolembiwa vamaparedhini asidade la Ninive, vyathonyi-edha ira Mwene Ashabanipalu mofwanafwana na mamwene enango Aasuri, tavionga ira “mbamamwene ailambo yothene.” Vahora yeniyo Asuri na sidadi liwa la Ninive kaaoneya ira katagonji-iwa.
Utongi wa Asuri wali utongi wa kopolo vailambo yothene vahora yeniyo
Angalive ira Asuri tali akopolo vinjinji, Yohova atoonga dhela wa namaro-edha Zefaniya ira: “Yohova . . . unodha nonga Asuri.” Unodha iri-a Ninive kala dembe, kala ilambo yo-okaana ma-inje ninga u-runi.” Wenjedhela vevo Nahumu namaro-edha wa Yohova atoongelatu ira: “Saka-edhani siliva alombwana nyo, saka-edhani golidi! . . . Sidadili linodhaiiri-iwa kala lo-okaana yongo thitho linodha kala dembe! . . . ‘Uliwethene ouona unodha utawani thitho unodha oonga ira, ‘Ninive utothaali-iwa!’” (Zef. 2:13; Nah. 2:9, 10; 3:7) Tangavwide madhu enala pyooneelatu ira atu tanokaikela ira: ‘Vyevi vinodha ireyadi? Asuri akopolo ninga enala anodha gonji-iwadi?’ Vinooneya ira vyali vyorucha ira taroromele evyo.
Sidadi la Ninive latokala dembe!
Angalivie ira vyali e-no vatoireya vyongo vyo-odedi-edhela! Yawa ya 600 B.C.E., ya-anafiye, Ababulo na Amedi tatoaukela Asuri noagonji-a. Atu tatomala tawao wu Ninive vira wahora atu tatomala lidhiwala sidadilo. Bukhu n’nango nli ulimburo lolokotedhao vyongo vyale wu Nova York laongile ira, “vofiya muyawa ya 500 fiedha 1500 sidadi la Ninive kwaakalave atu thitho atu tatomala dhiwalao, moi atu tavwa vyoonga vya sidadili taleringa Bibilya baa-i.” Gulu n’nango losakasaka vyongo vyale laongile ira fiya muyawa ya 1800, kavali nam’mbo-ene aidhi akala watokaladi kapitale ya Asuri loitaniwa Ninive.” (Biblical Archaeology Society Online Archive) Mbwenye muyawa ya 1845, sietista wa vyongo vyawale dhinalee Austen Henry Layard atoroma thimba vevo vali sidadi ya Ninive. Vyevyo vya fwaidhe liye mumadembao vyatothonyi-edha ira sidadi la Ninive yali yofuma maningi.
Kwakwaneli-edhiwa wa maulosi oonga vya sidadi la Ninive, unonisikimizeli-edha ira maulosi a Bibilyani oonga mali-iwa wa mautongi andale, anodha kwakwaneli-edhiwa.—Dan. 2:44; Apok. 19:15, 19-21.
