OYEBI eloko moko oyo okoki kosalela yango mbala moko lokola nkisi ya monganga, sabuni, koboma na yango mikrobe, mpe kosala na yango biloko ya monzɛlɛ? Okoki kolya yango, komɛla mai na yango, mpe kobimisa mafuta na yango. Ekomaka na langi ya mosaka mpe ezalaka na bisika mingi na mokili, ezalaka ntalo makasi te. Ntango mosusu ozali ata na moko na yango na kuku na yo. Eloko yango nini? Ndímo-ngayi!

Emonani lokola ete ndímo-ngayi eutá na Sudi-ɛsti ya Azia, mpe bazalaki mokemoke komema yango tii na wɛsti ya Mbu ya Mediterane. Nzete ya ndímo-ngayi ekolaka na bisika oyo malili ezalaka makasi te; mpo na yango ekolaka malamu na bikolo lokola Argentine, Espagne, Italie, Mexique, mpe na bisika mosusu ya Afrika mpe ya Azia. Na kotalela motindo na yango mpe esika oyo elonami, nzete ya ndímo-ngayi oyo ekoli malamu ekoki kobota mbuma kobanda 200 tii 1 500 na mbula moko. Lokola ndímo-ngayi elonamaka na bileko nyonso ya mbula mpe na bisika ndenge na ndenge, yango esalaka ete emonana na boumeli ya mbula mobimba.

Bato mosusu balobaka ete Baroma ya ntango ya kala bazalaki kolona ndímo-ngayi, nzokande bamosusu bandimaka likanisi yango te. Makomi mosusu emonisi ete ndímo-ngayi ezalaki na Roma, motindo mosusu ya ndímo-ngayi oyo ekokani mpenza na paplɛmuse. Na buku na ye (Histoire naturelle), moto moko ya masolo ya kala na Roma, na nkombo ya Pline l’Ancien alobelaki malamumalamu nzete ya ndímo-ngayi mpe mbuma na yango. Nzokande bato ya mayele oyo bayekolaka makambo ya kala bandimaka ete bato ya Roma bayebaki mpe ndímo-ngayi. Mpo na nini? Mpamba te mayemi mingi oyo ezali na bifelo na ekoló yango emonisaka kaka mitindo mosusu ya ndímo-ngayi. Na ndakisa ndako moko ya kala oyo ezali na engumba Pompéi, epai bazalaki kobomba bambuma ndenge na ndenge, ezalaka na mayemi ya nzete ndenge na ndenge na mpe oyo ya ndímo-ngayi. Kasi na ntango wana nzete ya ndímo-ngayi ezalaki kosalelama kaka lokola fololo mpe nkisi ya bonkɔkɔ. Ezali mpasi koyeba ndenge oyo ndímo-ngayi ezalaki kokola mpe kopalangana bipai nyonso.

Ndímo-ngayi ezalaki mingi mpenza na esanga Sisilia, mpo kuna eleko ya molunge eumelaka ntango molai mpe malili ezalaka makasi te na eleko ya mpiɔ. Kasi ezali mpe na bisika mosusu, mingimingi pembeni ya mbu, epai okokuta ndímo-ngayi oyo ebotaka malamu.

 Engumba kitoko ya Sorrente ezwami na sudi ya engumba Naples; mpe na sudi ya Naples okokuta engumba Amalfi, oyo ezali na ntaka ya kilomɛtrɛ 40 na etando monene oyo ezali pembeni ya mbu. Na mosika na yango okokuta engumba kitoko ya Amalfi, Positano, Vietri sul Mare, mpe bingumba mosusu. Bakonzi ya Leta babatelaka ndímo-ngayi oyo ezali na Sorrente mpe na Amalfi, mpe yango emonisi ete balonaki yango kolona. Bana-mboka ya bingumba yango babatelaka banzete na bango ya ndímo-ngayi na ndenge balonaka yango na ndenge ya malamu na bisika ya polele oyo ezwami pembeni ya ngomba; mpe kuna ezwaka moi makasi mpe ebimisaka nsolo kitoko mpe mai mingi.

Nzete ya ndímo-ngayi esɛngaka esika monene te mpo na kolona yango. Okoki kolona yango ata pembeni ya ndako, mpe mitindo na yango mosusu ya mikemike ekoki kolonama na kati ya mbɛki. Elingaka moi, esika oyo mopɛpɛ ezali koleka malamu mpo ezwaka molunge, mingimingi pembeni ya efelo. Nzokande, soki malili ezali mingi na eleko ya mpiɔ, esɛngaka kozipa yango mpo ebatelama.

Osalelaka ndímo-ngayi mingi? Bato mosusu bakataka yango mwa moke mpe batyaka yango na tii; basusu batyaka mposo na yango to mwa matangá ya mai na yango na gato. Mbala mosusu bafinaka yango mpo na kosala na yango masanga ya sukali. Na mokili mobimba, bato oyo balambaka na baotɛlɛ basalelaka ntango nyonso ndímo-ngayi. Kasi osilá kosalela mai ya ndímo-ngayi mpo na koboma mikrobe to kolongola litɔnɔ moko boye?

Kutu, bato mosusu bapakolaka mai ya ndímo-ngayi na nsima ya kokata mandɛfu mpo na kolongola mikrobe. Bato mosusu mpe bapakolaka yango na butɔ oyo ebimi na loposo to mpe basangisaka yango na mai ya bicarbonate mpo na kopɛtola esika basukolaka basaani (évier), na esika ya kosalela javel. Balobaka ete soki otye mwa ndambo ya ndímo-ngayi na frigo to na masini ya kosukola basaani esilisaka nsolo ya mabe mpe epesaka mwa nsolo mpimbo.

Aside moko oyo ezalaka na ndímo-ngayi esalisaka mpo na kobatela bilei mpo ebeba noki te mpe epesaka masanga elɛngi. Mposo ya ndímo-ngayi ebimisaka eloko moko oyo basalelaka yango na izini ya bilei mpo biloko oyo basangisi esika moko ekangama makasi. Ebimisaka mpe mafuta moko boye oyo basalelaka yango mpo na kolamba, na bankisi ya monganga mpe na mafuta ya kopakola na nzoto. Basalelaka mpe ndímo-ngayi na makambo mosusu mingi. Ya solo mpenza, ndímo-ngayi ezalaka na langi kitoko, nsolo mpimbo mpe esalelamaka na makambo mingi.