Kwa Lipaki za Jehova ba 35,000 bane bapila mwa Germany ni mwa linaha zeñwi zenezamaiswa ki ba Nazi, ba 1,500 nebabulailwe ka nako ya Pulao Yemaswe ya ba Nazi. Niteñi, babañwi hakuzibahali mone babulaezwi. Bakeñisa kuli lipatisiso lisaeziwa, palo kaufela ya bane babulailwe ni litaba zeñwi mwendi likazibahala hasamulaho.

•  Nebashwile cwañi?

•  Ki kabakalañi hane banyandisizwe?

•  Nebashwezi kai?

•  Batu babañwi bane babulailwe

•   Kubulaiwa: Lipaki bababato eza 400 bane bapila mwa Germany ni mwa linaha zeñwi zenezamaiswa ki ba Nazi nebabulailwe. Buñata bwabona nebazekisizwe mwa likuta, kuatulelwa lifu, ni kusilahiwa. Babañwi nebakunupilwe kamba kubulaiwa ka kubatama muhala mwa mulala taba yabona isika kena kale mwa kuta.

•   Miinelo yetaata yene bakopani ni yona mwa tolongo: Lipaki za Jehova babafitelela 1,000 nebashwile mwa minganda ya tukufazo ya ba Nazi ni mwa litolongo. Nebashwile kabakala misebezi yetaata yene baezanga yene bakatalisanga hahulu, mi babañwi bona neli kabakala tala, silami, kukula, kamba kusafiwa milyani habakula. Bakeñisa miinelo yeo kaufela, babañwi nebashwile hamulaho feela wa kulukululwa, ili kwa mafelelezo a Ndwa ya Lifasi Yabubeli.

•   Zeñwi zenetahisize kuli bashwe: Lipaki babañwi nebabeilwe mwa likontena mone kubeilwe moya omaswe obulaya. Babañwi nebashwile madokota hane baitusisize bona kuli balike milyani yabona, kamba hane babatabile lindonga zebulaya.

 Lipaki za Jehova nebanyandisizwe kabakala kuli nebamamela lituto za mwa Bibele. Ba Nazi hane balaezi kuli Lipaki za Jehova baeze lika zenesa lumelelani ni litaba za mwa Bibele, Lipaki nebahanile kueza cwalo. Nebaikatulezi “kuutwa Mulimu sina mubusi kufita batu.” (Lik. 5:29) Halunyakisiseñi miinelo yemibeli mone baezelize cwalo.

1.   Nebaikatulezi kusaikenya mwa litaba za naha. Ka kuswana ni Lipaki za Jehova babapila mwa lifasi kaufela kacenu, Lipaki za Jehova bane bapila mwa libaka zenezamaiswa ki ba Nazi nebaikatulezi kusaikenya mwa litaba za naha. (Joa. 18:36) Kabakaleo, bahana kueza lika zelatelela:

   •   Kukena busole kamba kueza musebezi ufi kamba ufi otusa mwa ndwa.​—Isaya 2:4; Mateu 26:52.

   •   Kuvota kamba kuswalisana ni likopano za ba Nazi.​—Joani 17:16.

   •   Kucaela silutu sisupo sa fa ndembela ya ba Nazi kamba kubulela kuli “Hitler U Yoye!”​—Mateu 23:10; 1 Makorinte 10:14.

2.   Nebazwezipili kueza misebezi ya bulapeli bwabona. Nihaike kuli bulapeli bwa Lipaki za Jehova nebuhanisizwe, Lipaki za Jehova nebazwezipili kueza lika zelatelela:

   •   Kukopana hamoho ni kulapela.​—Maheberu 10:24, 25.

   •   Kukutaza lushango lwa mwa Bibele ni kufa batu lihatiso zetomile fa Bibele.​—Mateu 28:19, 20.

   •   Kubonisa batu bane bapila bukaufi ni bona sishemo, kukopanyeleza cwalo ni Majuda.​—Mareka 12:31.

   •   Kuyemela tumelo yabona ka kuhana kusaina pampili ya kubakupa kuli balatule tumelo yabona.​—Mareka 12:30.

 Caziba yabizwa Robert Gerwarth naatalusize kuli: “Kwa batu kaufela bane bapila mwa libaka zenezamaiswa ki ba Nazi, Lipaki za Jehova ki bona feela bane banyandisizwe bakeñisa tumelo yabona.” a Batu bane bapila ni bona mwa minganda ya tukufazo nebakomokisizwe hahulu ki bundume bone babonisize Lipaki za Jehova. Lipantiti yomuñwi wa kwa Austria naabulezi kuli: “Lipaki za Jehova habayangi kwa ndwa. Mane baitatela kubulaiwa kufita kubulaya mutu yomuñwi.”

•   Minganda ya tukufazo: Buñata bwa Lipaki za Jehova nebashwezi mwa minganda ya tukufazo. Yemiñwi ya minganda yeo ki yelatelela: Munganda wa Auschwitz, wa Buchenwald, wa Dachau, wa Flossenbürg, wa Mauthausen, wa Neuengamme, wa Niederhagen, wa Ravensbrück, ni munganda wa Sachsenhausen. Lipiho libonisa kuli mwa munganda wa Sachsenhausen feela, nekushwezi Lipaki za Jehova bababato ba 200.

•   Litolongo: Lipaki babañwi bane bali mwa litolongo nebanyandisizwe hahulu kufitela bashwa. Babañwi nebashwile kabakala kunatakiwa ka nako yene batosangiswa.

•   Libaka kone kubulaelwanga batu: Buñata bwa Lipaki za Jehova nebasilahezwi mwa litolongo zecwale ka Berlin-Plötzensee, Brandenburg, ni tolongo ya Halle/Saale. Kwandaa libaka zeo, kunani libaka zeñwi zeñozwi mwa libuka zebato eza 70, kone basilahezwi Lipaki za Jehova.

•  Libizo: Helene Gotthold

   Sibaka kone babulaezwi: Plötzensee (Berlin)

   Bo Helene, bane banyezwi ni bane banani bana bababeli, nebatamilwe hasikai. Mwa 1937, nebanyandisizwe maswe ka nako yene batosangiswa kuli mane mulwalo wabona wasinyeha. La December 8, 1944, basilahiwa ka mushini wa kupumisa lika hane bali mwa tolongo ya Plötzensee, kwa Berlin.

•  Libizo: Gerhard Liebold

   Sibaka kone babulaezwi: Brandenburg

   Bo Gerhard bane banani lilimo ze 20, nebasilahilwe la May 6, 1943, hamulaho wa lilimo zepeli kuzwa fone basilahezwi bo ndataa bona mwa tolongo yeswana. Mwa liñolo la kulaeza lene bañolezi lubasi lwabona ni musali yene babata kunyala, nebabulezi kuli: “Kambe Mulena naasika nitusa, nenisike nakona kuzwelapili kusepahala kuto fita nako ye.”

•  Libizo: Rudolf Auschner

   Sibaka kone babulaezwi: Halle/Saale

   Bo Rudolf nebanani feela lilimo ze 17 habasilahiwa la September 22, 1944. Mwa liñolo la kulaeza lene bañolezi bo maa bona, nebabulezi kuli: “Mizwale babañata bazwezipili kusepahala kuisa lifu, mi ni na nikaeza cwalo.”