Batu Ba Mulimu Ba Kuta Kwa Naha Ya Bona

KI MIZAMBALALA ye mibeli ya malundu a matuna a potolohile sibaka se si lumbile sa naha ye s’e bizwa Iran. Mizambalala yeo ki ya lilundu la Elburz (kwa mboela wa Liwate la Caspian) ni la Zagros (kwa mboela-upa, ku kuta kwa Siko sa Peresia). A kauhanyizwe ki misindi ye mitelele ya mubu o munde y’e na ni linjetumuko fo ku melile likota. Mwa misindi yeo kw’a futumala, kono mwa mabala a fa ñambamo, mo ku omile ñoo, ili mo ku fukanga moya, ku batanga hahulu maliha. Fakaufi ku na ni lihalaupa fa sibaka se si lumbile fo ku yahile batu ba banyinyani. Mwa sibaka seo, kwa upa wa Mesopotamia, ki mona mo ne u kalezi Mubuso wa Mamede ni Maperesia.

Mamede ne ba fumaneha kwa mutulo wa sibaka se si lumbile seo, nihaike hamulaho ne ba icambile mwa Armenia ni Silisia. Maperesia bona ne ba fumaneha kwa mboela-wiko wa sibaka se si lumbile seo, ili kwa upa wa Musindi wa Tigris. Mwa puso ya Sirusi fahal’a lilimo za ma 500 B.C.E., mibuso ye mibeli yeo ya kopana, ili ku eza mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi wa Mamede ni Maperesia.

Ka 539 B.C.E., Sirusi a hapa Babilona. Mubuso wa hae wa yandulukela kwa upa kwa India. Kwa wiko, wa t’o nga Egepita ni naha ye s’e bizwa Turkey cwale. Daniele n’a talusize hande Mubuso wa Mamede ni Maperesia sina “bere” ya buñwanyama ye n’e ‘cile linama ze ñata.’ (Da 7:5) Sirusi n’a tomile puso ye nde ye n’e fa batu tukuluho ya ku pila mo ba latela. N’a abile mubuso w’o ku u eza likalulo-kalulo. Kalulo ni kalulo ne  i busiwa ki nduna, hañata ili Muperesia, kono mwatas’a hae ne ku na ni mubusi ya n’a na ni m’atanyana. Batu ba mwa mubuso ne ba susuezwa ku buluka lizo za bona ni bulapeli.

Ka ku zamaelela ni mulao w’o, Sirusi a lumelela Majuda ku kuta ku yo toma sinca bulapeli bwa niti ni ku yo yaha sinca Jerusalema, ka mo ba taluseza bo Ezira ni Nehemia. Kana mu nahana kuli sikwatatuna seo ne si kutile ka nzila ya n’a zamaile Abrahama ya kwa Eufrati ku liba kwa Karakemishi, kamba mwendi ne ba pumahanyize ka nzila ye pululeza Tadimori ni Damaseka? Bibele ha i buleli se siñwi ka za teñi. (Mu bone makepe 6-7.) Nako ha inze i ya, Majuda ni bona ba ina mwa likalulo ze ñwi za mubuso w’o, ze cwale ka sibaka sa fa mulomo wa Nile ni kwa libaka za kwahule kwa mboela luli. Majuda ba sikai ne ba siyezi mwa Babilona, mwendi ki lona libaka muapositola Pitrosi ha n’a il’o pota kwateñi lilimo ze mianda-nda ku tuha f’o. (1Pi 5:13) Ee, Mubuso wa Mamede ni Maperesia ne u petile se siñwi mwa ku tahisa kuli Majuda ba fumanehe mwa libaka ze ñata mwa nako ya mibuso ye n’e i tatami ya Magerike ni Maroma.

Ha se ba hapile Babilona, Mamede ni Maperesia ba itusisa muleneñi w’o, mo ne ku cisanga maswe ka nako ya mbumbi, ku ba sibaka sa tamaiso. Shushani, muleneñi wa pili wa Maelami, ne u li o muñwi wa mileneñi ya silena. Hamulaho, ki mwa muleneñi w’o Mulena Asuerusi wa Peresia (mwendi Xerxes I) n’a ngezi Estere ku ba muoli wa hae ni ku felisa mulelo wa ku bata ku kelyenga batu ba Mulimu be ne ba li mwa mubusotuna w’o. Mileneñi ye miñwi ye mibeli ya Mamede ni Maperesia ne li muleneñi wa Akimeta (o n’o li fa ñambamo ye eza limita ze 1,900, fo ku banga ni mbumbi ye nde) ni wa Pasargadae (fa ñambamo ye likana ni ya Akimeta, ibat’o ba likilomita ze 650 ku kuta kwa mboela-upa).

Mubuso w’o o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi ne u felile cwañi? Mamede ni Maperesia ha se ba bile ni m’ata a matuna, ba lwanisa lipetuhelo ze ne ba fuzelela Magerike kwa mululwani wa kwa mutulo-wiko. Ka nako yeo, Greece ne i aluhani ku eza mileneñi ye ipusa ye lwanisana, kono mileneñi yeo ne i swalisani ku tula masole ba Maperesia mwa lindwa ze puma litaba ze ne lwanezwi kwa Marathon ni Salamisi. Ao ne li makalelo a Greece ye swalisani a ku pahamela mubuso wa Mamede ni Maperesia.

[Mbokisi fa likepe 25]

Mwa puso ya Zerubabele, ibat’o ba banna ba Isilaele b’a 50,000 ne ba tamile musipili wa likilomita ze 800 ku ya ku ze 1,600 (ku itingile kwa nzila) wa ku kuta kwa Jerusalema. Ne ba iz’o ipumana mwa bunjebwe bo butuna. Naha ya bona ne se i bile matota ka lilimo ze 70. Be ne ba kutezi habo bona bao ne ba il’o kalisa ku kutisa bulapeli bwa niti ka ku yaha sinca aletare ni ku fa matabelo ku Jehova. Mwa mbumbi ya 537 B.C.E., ba eza Mukiti wa Minganda. (Jer 25:11; 29:10) Ku tuha f’o, be ne ba kutezi habo bona bao ba yala mutomo wa ndu ya Jehova.

[Mbokisi fa likepe 25]

LIBUKA ZA MWA BIBELE ZE N’E ÑOZWI MWA LINAKO ZEO:

Daniele

Hagai

Zakaria

Estere

1 ni 2 Makolonika

Ezira

Nehemia

Malaki

[Mapa ye fa likepe 24]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Mubuso wa Mamede ni Maperesia

A2 MASEDONIA

A2 THRACE

A4 Sirene

A4 LIBIA

B2 Byzantium

B2 LIDIA

B3 Sarde

B4 Memfisi (Nofi)

B4 EGEPITA

B5 No-Amoni (Thebes)

B5 Siyene

C3 SILISIA

C3 Tarese

C3 Issus

C3 Karakemishi

C3 Tadimori

C3 SIRIA

C3 Sidoni

C3 Damaseka

C3 Tire

C4 Jerusalema

D2 Phasis

D2 ARMENIA

D3 ASIRYA

D3 Ninive

D4 Babilona

E3 MEDIA

E3 Ekibatana (Akimeta)

E3 HYRCANIA

E4 Shushani (Susa)

E4 ELAMI

E4 Pasargadae

E4 Persepolisi

E4 PERESIA

F3 PARTHIA

F4 DRANGIANA

G3 Maracanda (Samarkand)

G3 SOGDIANA

G3 BACTRIA

G3 ARIA

G4 ARACHOSIA

G4 GEDROSIA

H5 INDIA

[Libaka ze n’wi]

A2 GREECE

A3 Marathon

A3 Atene

A3 Salamisi

C1 SCYTHIA

C4 Elati (Eloti)

C4 Tema

D4 ARABIA

[Malundu]

E3 MALUNDU A ZAGROS

E4 MALUNDU A ELBURZ

[Masa]

B3 Liwate la Mediteranea (Liwate le Lituna)

C2 Liwate la Black Sea

C5 Liwate le Lifubelu

E2 Liwate la Caspian

E4 Siko sa Peresia

[Nuka]

B4 Nile

C3 Eufrati

D3 Tigris

H4 Indus

[Siswaniso se si fa likepe 24]

Masole ba Sirusi ne ba na ni ku pumahanya Malundu a Zagros kuli ba yo fita kwa Babilona

[Siswaniso se si fa likepe 25]

Kwahalimu: Munyako wa Macaba Kamukana, kwa Persepolisi

[Siswaniso se si fa likepe 25]

Siswaniso: Libita la Sirusi, kwa Pasargadae