Mibuso I Lwanisa Naha Ya Sepiso
Mibuso I Lwanisa Naha Ya Sepiso
KA 740 B.C.E., Maasirya ne ba hapile Samaria, ona muleneñi wa mubuso wa Isilaele wa kwa mutulo. Kacwalo, Maisilaele ba kala ku busiwa ki mubuso o situhu. Asirya ne i fumaneha kwa mafelelezo a kwa mutulo wa libala la Mesopotamia, bukaufi ni Tigris, ye ñwi ya linuka ze tuna za Sibaka sa Mubu O Munde. Nimrodi na tomile mileneñi ye mituna ya Asirya, ili Ninive ni Kala. (Ge 10:8-12) Mwa mazazi a Shalimanezeri III, Asirya ne i yandulukezi kwa wiko, ili ku nga libaka za Siria ni mutulo wa Isilaele ze na ni mezi a mañata ni mubu o munde kwa limela.
Mwa puso ya Mulena Tigilati-Pilezeri III (Pule), ya pundilwe fa libizo mwa Bibele, Asirya ya kala ku nyandisa Maisilaele. Mihato ya hae ya ndwa ya ama hape Juda ye kwa mboela. (2Mal 15:19; 16:5-18) Hamulaho wa nakonyana, munda wa “mezi” a Asirya wa to bayula mwa Juda, mi wa to fita kwa muleneñi wa yona, wa Jerusalema.—Is 8:5-8.
Ka 732 B.C.E., Mulena Senakeribi wa Asirya a lwanisa Juda. (2Mal 18:13, 14) A hapa mileneñi y’e 46 ya Juda, ku kopanyeleza muleneñi wa Lakishi, o n’o yahilwe mwa Shefela ili o n’o sileleza kwa lila. Kacwalo, sina mo i boniseza mapa, mpi ya hae n’e iz’o tibelela kwamulaho wa Jerusalema, ili ku potoloha muleneñi wa Juda. Mwa litaba za hae, Senakeribi n’a itundumuzi kuli n’a sweli Ezekiele “inge nyunywani ye mwa sikalamunanga,” kono litaba za Maasirya li kekuluha ku bulela za masole ba Senakeribi be ne ba bulailwe ki lingeloi la Mulimu.—2Mal 18:17-36; 19:35-37.
Mubuso wa Maasirya ne u tuha u wa. Mamede, be ne ba atile fa sibaka se si pahami sa naha ye s’e bizwa Iran, ne ba kalile ku lwanisa masole ba Maasirya be ne ba siyezi. Seo sa tahisa kuli Asirya i zwise mamelelo kwa libaka za yona za kwa wiko, ili zeo ni zona ne li kalisize ku kwenuha. Ka nako ye swana, m’ata a Mababilona n’a sweli ku hula, mane ba hapa muleneñi wa Ashuri. Ka 632 B.C.E., Ninive—ona “munzi wa mali”—wa sinyiwa ki mibuso ye n’e lumelelani ya Mababilona, Mamede, ni Ma-kwa-Sitia, ili batu ba lindwa ba kwa mutulo wa liwate la Black Sea. Seo sa taleleza bupolofita bwa Nahumi ni bwa Zefania.—Na 3:1; Zef 2:13.
Asirya ne i til’o felelela kwa Karani. Ka ku lwaniswa ki masole ba ba na ni kasumatondo ba Babilona, Maasirya ba lika ku itiisa ku fitela fo ne ba ka fitela Maegepita ku to ba tusa. Kono mwa musipili wa hae wa ku ya kwa mutulo, Faro Neko a tibelwa mwa Megido ki Mulena Josiasi wa Juda. (2Mkl 35:20) Neko ha y’o fitanga kwa Karani, na s’a liyehile hahulu—Mubuso wa Maasirya ne se u wile.
Mubuso wa Babilona
Ki muleneñi mañi o mu nahana ka pulelo ye li “litima ze fa ñambamo”? Ki Babilona, ona muleneñi wa mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi o n’o bizwa hape ka libizo la Babilona, mi mwa bupolofita u taluswa sina tau ye na ni mafufa. (Da 7:4) Muleneñi w’o ne u zibahala ka sifumu sa ona, ka litekisano, ni ka zwelopili ya bulapeli ni ya bunuhi bwa ka linaleli. Mubuso w’o ne u tomilwe kwa njelelo ya libala la Mesopotamia, ili kwa mboela, mwahal’a nuka ya Tigris ni ya Eufrati. Muleneñi w’o ne u yahilwe mwa buse ni buse bwa Eufrati, mi ne u bonahala ku ba o’ sa konwi ku lwaniswa kabakala mamota a ona.
Mababilona ne ba kwaluzi linzila za litekisano ze fita mwa lihalaupa le li na ni macwe a matuna la kwa mutulo wa Arabia. Nako ye ñwi, Mulena Nabonidus n’a yahile mwa Tema, ili ku siya Belishazare kuli a buse mwa Babilona.
Babilona ne i lwanisize Kanana halalu. Nebukadenezare ha s’a fenyize Maegepita kwa Karakemishi ka 625 B.C.E., Mababilona ba liba mboela kwa Hamati, ili ko ne ba il’o fenya Maegepita hape be ne ba menuha. Ku tuha f’o, Mababilona ba zamaya kwa munanga wa musindi wa Egepita, ni ku sinya Ashikeloni mwa nzila. (2Mal 24:7; Jer 47:5-7) Mwa muhato w’o, Juda ya busiwa ki Babilona.—2Mal 24:1.
Ka 618 B.C.E. Jojakimi mulena wa Juda a kwenuha. Mi Babilona ya luma masole ba linaha za fakaufi ku yo lwanisa Juda, mi masole ba Babilona ka sibili ba yo ambeka Jerusalema ni ku i hapa. Ku si ka fita nako, ka ku eza tumelelano mwahal’a mubuso wa hae ni Egepita, Mulena Zedekia a tahiseza Mababilona ku nyemela hahulu Juda. Ba lwanisa hape Juda ni ku kalisa ku sinya mileneñi ya Juda. (Jer 34:7) Kwa mafelelezo, Nebukadenezare a laela masole ba hae ku lwanisa Jerusalema, mi a i hapa ka 607 B.C.E.—2Mkl 36:17-21; Jer 39:10.
[Mbokisi fa likepe 23]
LIBUKA ZA MWA BIBELE ZE N’E ÑOZWI MWA LINAKO ZEO:
Hosea
Isaya
Mika
Liproverbia
Zefania
Nahumi
Habakuki
Malilo
Obadia
Ezekiele
1 ni 2 Malena
Jeremia
[Mapa ye fa likepe 23]
(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)
Mubuso wa Mababilona/Maasirya
Mubuso wa Maasirya
B4 Memfisi (Nofi)
B4 Zoani
B5 EGEPITA
C2 SIPERA (KITIMI)
C3 Sidoni
C3 Tire
C3 Megido
C3 Samaria
C4 Jerusalema
C4 Ashikeloni
C4 Lakishi
D2 Karani
D2 Karakemishi
D2 Arepadi
D2 Hamati
D3 Ribila
D3 SIRIA
D3 Damaseka
E2 Gozani
E2 MESOPOTAMIA
F2 MINI
F2 ASIRYA
F2 Khorsabad
F2 Ninive
F2 Kala
F2 Ashuri (Asuri)
F3 BABYLONIA
F3 Babilona
F4 KALADEYA
F4 Ereki
F4 Ure
G3 Shushani
G4 ELAMI
Mubuso wa Mababilona
C3 Sidoni
C3 Tire
C3 Megido
C3 Samaria
C4 Jerusalema
C4 Ashikeloni
C4 Lakishi
D2 Karani
D2 Karakemishi
D2 Arepadi
D2 Hamati
D3 Ribila
D3 SIRIA
D3 Damaseka
D5 Tema
E2 Gozani
E2 MESOPOTAMIA
E4 ARABIA
F2 MINI
F2 ASIRYA
F2 Khorsabad
F2 Ninive
F2 Kala
F2 Ashuri (Asuri)
F3 BABYLONIA
F3 Babilona
F4 KALADEYA
F4 Ereki
F4 Ure
G3 Shushani
G4 ELAMI
[Libaka ze n’wi]
G2 MEDIA
Linzila ze Tuna (Mu bone hatiso)
[Masa]
B3 Liwate la Mediteranea (Liwate le Lituna)
C5 Liwate le Lifubelu
H1 Liwate la Caspian
H5 Siko sa Peresia
[Nuka]
B5 Nile
E2 Eufrati
F3 Tigris
[Siswaniso se si fa likepe 22]
Mulunda wa Lakishi
[Siswaniso se si fa likepe 22]
Kaswaniso ka Megido ya kwaikale
[Siswaniso se si fa likepe 23]
Siswaniso sa mo li nahanelwa litima ze fa ñambamo za Babilona
