Kauhanyo 19

Jehova U Sinya Buikuhumuso bwa Tire

Isaya 23:1-18

1, 2. (a) Tire ya kale ne i li munzi o cwañi? (b) Isaya n’a polofitileñi ka za Tire?

N’A LI “yo munde ku feleleza” mi ku yena ne ku tezi “tutu ya mifuta kaufela.” (Ezekiele 27:4, 12) Sitopa sa hae se situna sa lisepe ne si zamayanga mwa liwate ku ya kwa linaha za kwahule-hule. A ya “kabubo mwa mawate a buliba,” mi a “fumisa malena ba lifasi ka maluwo” a hae. (Ezekiele 27:25, 33) Tire ne i li cwalo mwa lilimo za mwanda wa bu 7 B.C.E. Tire ne li munzi wa mwa Fenisia o’ kwa upa wa liwate la Mediteranea.

² Niteñi, Tire ne i li fakaufi ni ku sinyiwa. Lilimo z’e bat’o eza mwanda pili Ezekiele a si ka talusa kale mo u inezi munzi wa mwa Fenisia o’ tiile w’o, mupolofita Isaya n’a polofitile ka za ku wa kwa ona ni za maswabi a matuna e ne ba ka ba ku ona ba ba u sepile. Isaya hape n’a polofitile kuli ha se ku fitile nako, Mulimu n’a ka hupula munzi w’o, ni ku u fa ku fuma hape. Manzwi a mupolofita ao n’a talelelizwe cwañi? Mi lu kona ku itutañi ku ze n’e ezahezi kaufela ku Tire? Ha lu ka utwisisa hande ze n’e ezahezi ku yona, ni libaka ha ne li ezahezi, tumelo ya luna ku Jehova ni lisepiso za hae i ka tiya.

“Mina Lisepe za kwa Tareshishi, A Mu Bokolole”

3, 4. (a) Tareshishi ne i li kai, mi ki swalisano mañi ye n’e li mwahal’a Tire ni Tareshishi? (b) Ki kabakalañi bazamaisi ba lisepe ba ba eza litekisano ni Tareshishi ha ba swanela ku ‘bokolola’?

³ Mwatas’a toho ya taba y’e li, “Ki bo bupolofita bo bu bulelwa fahalimw’a Tire,” Isaya u zibahaza kuli: “Mina lisepe za  kwa Tareshishi, a mu bokolole, kakuli munzi u sinyehile; mandu h’a sa li yo, ha ku sa na mo ku kenwa.” (Isaya 23:1a) Ku lumelwa kuli Tareshishi ne i li kalulo ya Spain. Kalulo yeo i kwahule-hule ni Tire, ye kwa upa wa Mediteranea. * Niteñi, ba kwa Fenisia ne ba cuukile kwa misipili ya mwa liwate, mi lisepe za bona ne li ze tuna, ze n’e kona hande ku zamaya mwa liwate. Baituti ba litaba za kale ba bañwi ba lumela kuli ba kwa Fenisia ne li bona ba pili ku lemuha swalisano ye mwahal’a kweli ni mezi a liwate. Hape ba lumela kuli ne li bona ba pili ku itusisa tuto ya za mahalimu kwa ku eza misipili. Kacwalo, musipili o mutelele wa ku zwa kwa Tire ku ya kwa Tareshishi n’o si ka pala ku bona.

⁴ Mwa mazazi a Isaya, Tareshishi ye kwahule ki ona musika wa Tire. Mi mwendi mane Tire ne i fumisizwe hahulu ki Tareshishi ka nako ye ñwi. Spain i na ni mikoti mo ne ku tezi silivera, sipi, senge, ni butale bo buñwi. (Mu bapanye Jeremia 10:9; Ezekiele 27:12.) “Lisepe za kwa Tareshishi,” zeo mwendi ili lisepe ze zwa kwa Tire, ze eza litekisano ni Tareshishi, li ka swanela luli ku ‘bokolola,’ ili ku lila likamba la bona le li sinyizwe.

5. Bazamaisi ba lisepe ze zwelela kwa Tareshishi ba ka utwela kakai za sinyeho ya Tire?

⁵ Bazamaisi ba lisepe ba ba mwa liwate ba ka ziba cwañi kuli Tire i wile? Isaya u alaba kuli: “Ba utwile taba yeo ye zwa mwa naha ya Kitimi.” (Isaya 23:1b) “Naha ya Kitimi” yeo mwendi i yemela sioli sa Sipera, se si li likilomita ze bat’o eza 100 ku ya kwa wiko wa likamba la Fenisia. Sona seo ki sona sibaka sa mafelelezo fo li to yemanga lisepe ze ya kwa upa ku zwa kwa Tareshishi. Ku zwa f’o li kena mwa Tire. Kacwalo, bazamaisi ba lisepe ha ba ka to yema mwa Sipera, ki mona mo ba ka to utwela za ku wa kwa mafwekelo a bona e ba lata hahulu. Ba ka komoka maswe! Kabakala maswabi a matuna, ba ka ‘bokolola.’

6. Mu taluse swalisano ye mwahal’a Tire ni Sidoni.

 ⁶ Ba ba pila fa makamba a liwate a kwa Fenisia ni bona ba ka swaba. Mupolofita u li: “Mu komoke mina ba ba yahile mwa makamba a liwate, mo ku tezi balekisi ba kwa Sidoni, ba ba ne ba taha ka nzila ya liwate. Bufumu bwa Tire ne li buloto bwa Nile, ili kutulo ya nuka ye ne taha ka nzila ya liwate; munzi wo ne li musika mwa macaba.” (Isaya 23:2, 3) “Ba ba yahile mwa makamba a liwate,” ili ba ba yahile bukaufi ni Tire, ba ka komokiswa hahulu ki mo i ka wela maswe Tire. “Balekisi ba kwa Sidoni” ba ba “tezi” mwa makamba a liwate, ili ku fumisa ba ba yahile ku ona, ki bomañi? Tire pili ne i busiwanga ki Sidoni muleneñi o kwa mutulo o n’o li lifwekelo la lisepe. Ku zwa Tire ku ya Sidoni ki likilomita ze 35. Fa masheleñi a yona a muwayawaya, Sidoni i italusa ku ba mahe Tire. Nihaike kuli se i fumile ku fita Sidoni, Tire i sa li “mwan’a musizana wa Sidoni,” mi bayahi ba yona ba sa ipiza kuli ki Masidoni. (Isaya 23:12) Kacwalo, pulelo ye li “balekisi ba kwa Sidoni” mwendi i talusa balekisi ba ba pila mwa Tire.

7. Balekisi ba kwa Sidoni ba atisize cwañi bufumu?

⁷ Balekisi ba kwa Sidoni ba ba fumile ba yambaelanga mwa liwate la Mediteranea ba nze ba eza litekiso. Ba isanga buloto bwa Nile kwa libaka ze ñata. Bona buloto b’o bu limwa mwa sibaka sa mulomo wa nuka ya Nile ye mwa Egepita. Sibaka seo si kwa upa luli wa mulomo wa yona nuka yeo. (Mu bapanye Jeremia 2:18.) “Kutulo ya nuka” i kopanyeleza ni lika ze ñwi za kwa Egepita. Ku lekisana ni ku cincana kwa lika ze cwalo zeo ku fumisa bona balekisi ba ba zamaya ka lisepe bao hamoho ni linaha ze ba eza lipisinisi ni zona. Balekisi ba mwa Sidoni ba onyokisa Tire. Kaniti, ba ka swaba hahulu ha i ka sinyiwa!

8. Sidoni i ka ikutwa cwañi ka za sinyeho ya Tire?

⁸ Ku tuha f’o Isaya u bulela ku Sidoni ka manzwi a’ li: “U swabe Sidoni! kakuli liwate li se li bulezi, ona munzi o tiile wa  mwa liwate wa bulela, u li: Ha ni si ka ziba butuku bwa ku pepa, ha ni si ka pepa; ha ni si ka uta batangana kamba basizana.” (Isaya 23:4) Tire ha se i sinyizwe, likamba fo ne u inzi ona munzi w’o li ka bonahala ku ba matota. Liwate li ka bonahala ku ba le li silisa maswe, inge musali ya shwezwi ki bana ba hae mi u lobehile hahulu pilu kuli cwale u latula kuli n’a kile a ba ni bona. Sidoni u ka swabiswa ki se si ezahala ku mwan’a hae wa musizana.

9. Ki lifi likezahalo ze ñwi ze n’e tisize ku mbwetuka ko ku ka swana ni maswabi a batu a’ ka tahiswa ki sinyeho ya Tire?

⁹ Ee, taba ya sinyeho ya Tire i ka tahiseza ba bañata maswabi. Isaya u li: “Mi [sina mo ne ku bezi fa taba ka za Egepita, NW], ba ka mbemuka ha ba utwa kuli Tire u wile.” (Isaya 23:5) Butuku bo ba ka utwa ba ba swabile bao bu ka swana ni bo ne bu tisizwe ki taba ka za Egepita. Ki taba mañi y’a talusa mupolofita? Mwendi ki ya talelezo ya “bupolofita bo bu bulelwa fahalimu a Egepita” bwa n’a file kwamulaho. * (Isaya 19:1-25) Kamba mwendi mupolofita u talusa za sinyeho ya mpi ya Faro mwa mazazi a Mushe, ili ye n’e mbwetukisize batu ba bañata. (Exoda 15:4, 5, 14-16; Joshua 2:9-11) Ka mo ku inezi kaufela, ba ba ka utwa taba ya sinyeho ya Tire ba ka mbemuka maswe. Ba talusezwa kuli ba balehele kwa Tareshishi y’e kwahule, mi ba laelwa ku tumusa sililo sa bona, kuli: “Mu silele mwa Tareshishi! Mu bokolole, mina ba ba yahile fa likamba.”—Isaya 23:6.

U Ba Ni Minyaka Ku Zwa “Kwa Linako za Kale-Kale”

10-12. Mu taluse ka za bufumu, bukale, ni m’ata a Tire.

¹⁰ Tire ki munzi wa kale-kale, ka mw’a lu hupuliseza Isaya h’a buza kuli: “Kana ki ona munzi wa mina wa minyaka, o simuluhile kwa linako za kale-kale?” (Isaya 23:7a) Tire ne i pila mwa mbombolelwa nihaiba mwa mazazi a Joshua  a kwamulaho. (Joshua 19:29) Lilimo ha li nze li ya, Tire i zibahalile ku ba ye panga libyana za sipi, za mangilasi, ni mubala wa pulipela wa silena. Mikanjo ya mubala wa pulipela wa silena wa kwa Tire ya tula luli, mi masila a’ tula a kwa Tire a lekwa ki ba litulo ze pahami. (Mu bapanye Ezekiele 27:7, 24.) Tire hape ki musika mo ku lekiswa likaravani, mi hape ku bulukiwa teñi libyana ze lekilwe ni ze ya kwa ku lekiswa.

¹¹ Munzi w’o hape u tiile ku za lindwa. L. Sprague de Camp, u ñola kuli: “Batu ba kwa Fenisia ne ba si masole, ne ba li ba lipisinisi. Kono niha ne ba si lindwalume cwalo, ne ba lwanela munzi wa bona ka bundume ni ka ku tiya luli. Tona tulemeno t’o, hamoho ni ku culoka kwa bona ku za lisepe, ne li konisize batu ba kwa Tire ku tiyela mpi ya Maasirya, ye n’e li yona ye m’ata ka ku fitisisa ka nako yeo.”

¹² Kaniti luli, munzi wa Tire u ba o lemuseha mwa Mediteranea. “Mautu a ona n’a u isize kwahule ku y’o yaha kwateñi.” (Isaya 23:7b) Ba kwa Fenisia ba ya kwa libaka za kwahule, ba nze ba toma misika ni libaka fo li ka pumulelanga lisepe za bona. Ze ñwi ku zona libaka zeo za hula ni ku ba minzi ye ba busa. Ka mutala, Carthage, ye fa likamba la kwa mutulo wa Africa i busiwa ki Tire. Nako ha i nze i ya, Carthage i ka fita Tire kwa m’ata mi i ka lwanisana ni Roma ili ku lwanela m’ata a ku busa Mediteranea.

Buikuhumuso bwa Hae bu Ka Sinyiwa

13. Ki kabakalañi ha ku buziwa puzo ka za kuli ki mañi ya tiile pilu ya kona ku bulela katulo fahalimw’a Tire?

¹³ Ka ku hupula bukale ni ku fuma kwa Tire, puzo ye latelela ya swanela, ye li: “Ki mañi ya lelile taba ye, fahalimu a Tire? Munzi wo, ne li muabi wa likuwani za bulena, balekisi ba hae ne li malena, mi ba ba ne ba t’o leka ku yena ne li ba bahulu ba lifasi.” (Isaya 23:8) Ki mañi ya tiile pilu y’o ya bulela maswe ka za munzi o’ ketile ba ba m’ata ni ku ba fa litulo ze pahami mwa libaka ze i busa ni mwa libaka ze ñwi—kacwalo  ni ku bizwa “muabi wa likuwani za bulena”? Ki mañi ya kona ku bulela maswe ka za muleneñi w’o balekisi ba ona ba li malena, mi ba ba to leka ku ona ba li ba bahulu ba lifasi? Maurice Chehab, ya n’a b’anga yo muhulu wa litaba za kale kwa National Museum of Beirut, mwa Lebanon, n’a ize: “Ku zwa mwa lilimo za mwanda wa bu 9 B.C., ku to fita mwa lilimo za mwanda wa bu 6 B.C., Tire ne i zwezipili ku ba ya butokwa sina London mo ne i bezi ya butokwa kwa makalelo a lilimo za mwanda wa bu 20.” Kacwalo, ki mañi ya tiile pilu ya kona ku bulela maswe ka za ona munzi w’o?

14. Ki mañi ya bulela bupolofita fahalimw’a Tire mi ki kabakalañi?

¹⁴ Kalabo ye buyelezwi i ka komokisa batu ba mwa Tire. Isaya u li: “[Muñ’a] Bupilo wa limpi ki Yena ya lelile taba yeo, kuli a sinye buikuhumuso bwa ze bubana kaufela, ni ku shubulisa ba bahulu kaufela ba mwa lifasi.” (Isaya 23:9) Ki kabakalañi Jehova h’a zibahaza katulo fahalimw’a munzi wa kale, o’ fumile w’o? Kana ki kabakala kuli bayahi ba ona ba lapela Baale, mulimu wa buhata? Kana ki kabakala swalisano ye mwahal’a Tire ni Jezabele? Jezabele ki mwan’a Etebaale, yena mulena wa Sidoni ku kopanyeleza ni Tire. N’a nyezwi ku Mulena Akazi wa Isilaele mi n’a bulaile h’a situhu bapolofita ba Jehova. (1 Malena 16:29, 31; 18:4, 13, 19) Kalabo ku zona lipuzo zeo kaufela ki batili. Tire i nyazezwa buikuhumusotuna bwa yona—i inunisize ka ku nyandisa ba bañwi, ku kopanyeleza ni Maisilaele. Mwa lilimo za mwanda wa bu 9 B.C.E., Jehova n’a itusisize mupolofita Joele kwa ku bulelela Tire ni minzi ye miñwi kuli: “Bana ba Juda ni ba Jerusalema, mwa ba lekisa kwa bana ba Magerike, kuli ba isiwe kwahule ni naha ya bona.” (Joele 3:6) Kana Mulimu wa kona ku tuhelela fela Tire niha i ezize batu b’a itamile ni bona bulikani inge libyana za ku lekisa?

15. Tire i ka eza cwañi Jerusalema ha i ka sinyiwa ki Nebukadenezare?

¹⁵ Niha ku fitile lilimo ze mwanda, Tire ha i na ku cinca. Mpi ya Nebukadenezare mulena wa Babilona ha i sinya  Jerusalema ka 607 B.C.E., Tire i ka nyakalala kuli: “Ehe! [Jerusalema] u tubakilwe munzi o n’o li munyako wa macaba! A talimezi ku na; ni ka tala cwale, ha u ezizwe matota!” (Ezekiele 26:2) Tire i ka nyakalala ka ku sepa kuli i ka fumana se siñwi Jerusalema ha i sinyiwa. Kabakala kuli muleneñi wa Juda ha u sa kangisana ni yona, Tire i ka libelela kuli i ka atelwa ki litekiso. Jehova u ka shubula ba ba iketile ku ba “ba bahulu,” ili bao ka buikuhumuso ba swalisana ni lila za batu ba hae.

16, 17. Kiñi se si ka ezahala kwa bayahi ba Tire munzi w’o ha u ka sinyiwa? (Mu bone litaluso za kwatasi.)

¹⁶ Isaya u zwelapili ku bonisa ka za m’o Jehova a nyazeza Tire, kuli: “Wena mwan’a musizana wa Tareshishi, u izamaele mwa naha ya hao, mo i ezeza nuka ya Nile; ha ku sa na mawenge a’ ku tamile cwale. [Muñ’a] Bupilo u otololezi lizoho la hae fahalimu a liwate, u nyanganyisize mibuso; u laelize bakeñisa Makanana kuli ku wisiwe minzi ye tiile ya bona. Mi u ize: Wena mwalyanjo ya nyandile, mwan’a musizana wa Sidoni, ha u sa na ku wabelwa! Zuha, u silele kwa Kitimi, kono ni mwa teñi ha u na ku y’o fumana buiketo!”—Isaya 23:10-12.

¹⁷ Ki kabakalañi Tire ha i biziwa “mwan’a musizana wa Tareshishi”? Mwendi kabakala kuli Tire ha se i bitilwe, Tareshishi i ka ba munzi o m’ata ku i fita. * Bayahi ba Tire ye sinyehile ba ka hasana sina nuka ye talizwe ki munda, ili yeo makamba a yona a ululukile, mi mezi a yona a yubaukezi mwa mabala kaufela a’ li bukaufi. Lushango lwa Isaya ku “mwan’a musizana wa Tareshishi” lu koñomeka butuna bwa se si ka ezahala ku  Tire. Jehova yena ka sibili u otolola lizoho la hae ni ku fa taelo. Ha ku na ya kona ku cinca ze ka zwa mwateñi.

18. Ki kabakalañi Tire ha i biziwa kuli ‘mwalyanjo, mwan’a musizana wa Sidoni,’ mi muinelo wa yona u ka cinca cwañi?

¹⁸ Isaya hape u biza Tire kuli ki ‘mwalyanjo, mwan’a musizana wa Sidoni,’ ili ku bonisa kuli ya li ku ba i sa hapiwi ni ku lobelwa mi i sa ipusa. (Mu bapanye 2 Malena 19:21; Isaya 47:1; Jeremia 46:11.) Kono cwale, i ka yundiswa, mi sina batu ba ba balehile habo bona, ba bañwi kwa bayahi ba yona ba ka silela mwa Kitimi, yona ye busiwa ki Fenisia. Kono ha ba na ku yo ba ni buiketo teñi k’o kabakala kuli sibaka ko ne ba fumana mali si sinyizwe.

Makalade Ba Ka I Sinya

19, 20. Ki mañi ya polofitilwe ku ba yena muhapi wa Tire, mi bona bupolofita b’o bu talelezwa cwañi?

¹⁹ Ki ufi mubuso o’ ka fitisa katulo ya Jehova fahalimw’a Tire? Isaya u zibahaza kuli: “Bona, sicaba sa Makalade se ne si sa bulelwi kuli ki sicaba, Asirya n’a si file libatana za mwa naheñi; kono cwale Makalade ba yaha litawala za bona za ndwa, ba wisa mandu a bulena a mwa Tire, ba mu eza matota. A mu bokolole mina lisepe za kwa Tareshishi, kakuli munzi o tiile wa mina u sinyehile.” (Isaya 23:13, 14) Ki Makalade, isiñi Maasirya, ba ba ka hapa Tire. Ba ka yaha litawala za bona za ndwa, ku wisa mandu a mwa Tire, ni ku shandaula munzi o tiile w’o wa lisepe za kwa Tareshishi.

²⁰ Ka ku taleleza bupolofita b’o, hamulahonyana wa ku wiswa kwa Jerusalema, Tire i fetuhela Babilona, mi Nebukadenezare u ambeka munzi. Ka ku kolwa kuli ha i koni ku keniwa, Tire ya hana ku hapiwa. Mwahal’a twaniso yeo, litoho za masole ba Babilona li ‘kubuha milili’ kabakala likuwani za bona mi maheta a bona a “kubuhile litalo” kabakala ku lwala lika za ku itusisa mwa ku yaha miyaho ya ndwa. (Ezekiele 29:18) Nebukadenezare u sinyehelwa hahulu mwa ndwa yeo. U fita fa ku kona ku sinya munzi wa fa likamba wa Tire, kono  bufumu bwa ona bwa mu picuka. Buñata bwa bufumu bwa Tire bu shimbululezwi kwa kaoli ka ka li limita ze bat’o eza 800 ku zwa fa likamba. Kabakala ku tokwa hande lisepe, mulena wa Makalade u palelwa ku hapa kaoli kao. Hamulaho wa lilimo ze 13, Tire ya koza, kono ha i na ku sinyiwa mi bupolofita bo buñwi ka za yona bu ka talelezwa.

“U Ka Kutelwa ki Bufumu bo Bu Maswe bwa Hae”

21. Tire i “libalwa” ka nzila ifi, mi i ka libalwa ka nako ye kuma kai?

²¹ Isaya u zwelapili ku polofita kuli: “Ka lizazi leo, Tire u ka libalwa myaha ye 70, ye likana ni mazazi a bupilo bwa mulena a li muñwi.” (Isaya 23:15a) Munzi wa fa likamba ha u ka sinyiwa ki Mababilona, munzi wa mwa sioli wa Tire ona “u ka libalwa.” Ka ku taleleza bupolofita, munzi wa mwa sioli wa Tire ha u na ku ba ni bufumu hahulu ka nako ye likana mazazi a bupilo bwa “mulena a li muñwi”—ili mubuso o m’ata wa Babilona. Jehova, ka Jeremia, u kopanya Tire kwa macaba a’ ka ketiwa ku nwa veine ya buhali bwa Hae. U li: “Macaba ao, a ka sebeleza mulena wa Babilona myaha ye 70.” (Jeremia 25:8-17, 22, 27) Ki niti, ka ku ba kuli mubuso wa Babilona u wa ka 539 B.C.E., munzi wa Tire wa mwa sioli ha u busiwi ki Babilona ka lilimo ze 70 ze kwanelezi. Ku bonahala kuli lilimo ze 70 zeo li yemela nako ye tuna ka ku fitisisa ya puso ya Babilona. Yeo ki yona nako f’o lusika lwa bulena lwa Babilona lu ikuhumuseza ku ba lo lu beile lubona lwa lona fahalimw’a “linaleli za Mulimu.” (Isaya 14:13) Macaba a’ fapana-fapana a busiwa ki yona puso yeo ka linako ze shutana-shutana. Kono hamulaho wa lilimo ze 70, yona puso yeo i ka shandauka. Ki sifi se si ka ezahala ku Tire ka yona nako yeo?

22, 23. Ki sifi se si ka ezahala ku Tire ha i ka tuhela ku busiwa ki Babilona?

²² Isaya u zwelapili u li: “Myaha ye 70 ha i felile, Tire u ka tahelwa ki taba ye fumanwa mwa pina ya lihule, ye li: Wena lihule le li libezwi, u nge harepa, u zamaye mwa munzi, u lize mihala ya harepa hande, u opele lipina ze ñata  kuli u hupulwe. Myaha ye 70 ha i s’e felile, [Muñ’a] Bupilo u ka hupula Tire; munzi u ka kutelwa ki bufumu bo bu maswe bwa hae, a be lihule hape ni mibuso kamukana ye mwa lifasi.”—Isaya 23:15b-17.

²³ Babilona ha se i wile ka 539 B.C.E., Fenisia i ba silalo sa mubuso wa Mamede ni Maperesia. Sirusi yo Mutuna, yena mulena wa Peresia, ki mulena ya bunolo. Mwatas’a puso ya hae ye nca, Tire i ka kalisa sinca misebezi ya yona mi i ka lika ka t’ata ku izibahaza ku ba sibaka se situna sa mileko mwa lifasi. Ku eza cwalo ku swana inge mo li likela ku ezeza lihule le li libezwi, le li yubekilwe ki linyazi. Li bata ku fumana linyazi ba banca ka ku zamaya-zamaya mwa munzi, li nze li liza harepa ni ku opela lipina za lona. Kana Tire u ka kona ku peta mulelo wa hae? Ee, Jehova u ka mu konisa. Kwa nalulelule, munzi wa mwa sioli w’o u ka fuma ku eza kuli mane ku ya kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa bu 6 B.C.E., mupolofita Zakaria u ka li: “Tire u ikahezi lukwakwa, u kubukanyize silivera inge liluli fela, ni gauda inge sileze sa mwa linzila.”—Zakaria 9:3.

‘Mali A Tutu ya Hae A ka Beelwa Muñ’a Bupilo’

24, 25. (a) Tutu ya Tire ye lekiswa i ba cwañi ye beelwa Jehova? (b) Tire ni ha i tusa batu ba Mulimu, ki bupolofita mañi bw’a buyelela Jehova ka za yona?

²⁴ Manzwi a bupolofita a’ latelela a komokisa luli! “Mali a tutu ya hae ye lekiswa, ni mali a musebezi wa hae, a ka beelwa [Muñ’a] Bupilo; h’a na ku kubukanyiwa hamoho, nihaiba ku bulukwa; kono mali a tutu ya hae i ka ba a ba ba yema fapil’a [Muñ’a] Bupilo, kuli ba kule hande, mi ba apale liapalo za bulena.” (Isaya 23:18) Tutu ya Tire ye lekiswa i ba cwañi ye beelwa Muñ’a Bupilo? Jehova u zamaisa litaba ilikuli tutu yeo i sebeliswe ka mw’a batela—ilikuli batu ba hae ba itusise yona kwa ku ca hande ni kwa ku apala. Seo si ezahala muta Maisilaele ba kutela habo ku zwa mwa butanga bwa kwa Babilona. Batu ba mwa Tire ba ba tusa ka ku ba fa likota za misidare  kuli ba itusise kwa ku zusa tempele. Hape bona batu ba mwa Tire bao ba kalisa sinca litekisano ni ba munzi wa Jerusalema.—Ezira 3:7; Nehemia 13:16.

²⁵ Nihakulicwalo, Jehova u buyelela bupolofita bo buñwi bo bu bulelwa fahalimw’a Tire. Zakaria u polofita ka za munzi wa mwa sioli o se u fumile w’o kuli: “Bona, Mulena u ka mu amuha bufumu, a nepele mata a hae mwa liwate: mi u ka ciswa ki mulilo.” (Zakaria 9:4) Nto yeo i talelezwa mwa kweli ya July, ka 332 B.C.E., Alexandere yo Mutuna h’a shandaula mufumahali wa buikuhumuso wa mwa sioli y’o.

Mu Ambuke ku Lata Sifumu ni Buikuhumuso

26. Ki kabakalañi Mulimu ha n’a nyazize Tire?

²⁶ Jehova u toile buikuhumuso, mi n’a nyazize Tire kabakala buikuhumuso bwa yona. “Meto a’ talima ka buikuhumuso” ki ona a’ taluhanyizwe pili mwahal’a lika z’e 7 z’a toile Jehova. (Liproverbia 6:16-19) Paulusi n’a bonisize kuli buikuhumuso ki moya wa Satani Diabulosi, mi lika ze ñwi z’a talusa Ezekiele ka za Tire ye ikuhumusa hape li talusa ni yena Satani ka sibili. (Ezekiele 28:13-15; 1 Timotea 3:6) Ki kabakalañi Tire ha ne i ikuhumusa? Ezekiele, ka ku bulela ku Tire u li: “Pilu ya hao i ikuhumusize ka bufumu bwa hao.” (Ezekiele 28:5) Munzi w’o ne u tukufalezwi hahulu za litekiso ni ku kubukanya mali. Kabakala kuli Tire ne i kondisize mwa ku eza yona nto yeo, ne i bile ye ikuhumusa hahulu-hulu. Ka Ezekiele, Jehova n’a bulelezi “mulena wa Tire” kuli: “Pilu ya hao ya itundumuna, mi u ize: Ki na Mulimu, mi ni inzi mwa lubona lo lu swanela Mulimu.”—Ezekiele 28:2.

27, 28. Batu ba kona ku wela mwa katwa mañi, mi Jesu n’a file cwañi mutala wa seo?

²⁷ Macaba a kona ku kenelwa ki moya wa buikuhumuso ni ku ba ni mubonelo o fosahezi wa sifumu—mi batu ka buñwi ni bona ba kona ku eza cwalo. Jesu n’a file nguli ye bonisa ka za m’o kona katwa kao ka kona ku ba ka ka sa lemusehi. N’a bulezi ka za mutu yo muñwi ya n’a fumile, ili y’o  masimu a hae n’a tahisize kutulo ye nde. Ka tabo, a lela za ku yaha matuli a matuna hahulu a ku buluka mwateñi lico za hae, mi a sepa kuli u ka pila mwa mbombolelwa ka nako ye telele. Kono nto yeo ne i si ka ezahala. Mulimu a li ku yena: “Litanya tuwe! ka bona busihu bo, moya wa hao u ka ngiwa ku wena! cwale z’o lukisize li ka ba za mañi?” Ee, mutu y’o a shwa, mi sifumu sa hae ne si si ka mu tusa se siñwi.—Luka 12:16-20.

²⁸ Jesu a ungula nguli yeo ka ku bulela kuli: “Ya ikubukanyeza bufumu, a sa bu fumeli ku Mulimu, ki mw’a inezi.” (Luka 12:21) Ku fuma fela ne ku si ka fosahala, mi ku ba ni kutulo ye nde n’e si sibi. Bufosi bwa mutu y’o ne li kuli n’a ezize zona lika zeo ku ba za butokwa ka ku fitisisa mwa bupilo  bwa hae. Sepo ya hae kaufela ne i inzi mwa bufumu bwa hae. Ha n’a nahana ka za nako ya kwapili, n’a sa hupuli Jehova Mulimu.

29, 30. Jakobo n’a lemusize cwañi ka za ku isepa?

²⁹ Jakobo ni yena n’a koñomekile hahulu fa taba ye swana. N’a ize: “Cwale, mu itemuhele mina ba ba li: Kacenu, kamba kamuso, lu ka ya kwa munzi wani, lu y’o nga mwateñi mwaha, lu lekise, lu fume; kanti ha mu zibi za kamuso. Kakuli bupilo bwa mina kiñi? Bu swana sina mbundu bo bu bonahala nakonyana, mi bu se bu fela. Kabe mu li: Mulena h’a lata, haiba lu sa li teñi, lu ka eza sa kuli ni sa kuli.” (Jakobo 4:13-15) Mi Jakobo a bonisa swalisano ye mwahal’a bufumu ni buikuhumuso ka ku zwelapili ku bulela kuli: “Se mu tabela, ki ku itumbaeta; ku itumbaeta kaufela ko ku cwalo ku maswe.”—Jakobo 4:16.

³⁰ Hape, ku eza lipisinisi haki sibi. Se si li sibi ki buikuhumuso, buikankabeki, ni ku isepa ko ku kona ku tisiwa ki ku fuma. Nguli ya kale-kale ka butali i li: “U si ke wa ni fa bubotana, nihaiba bufumu.” Bubotana bu kona ku tatafaza hahulu bupilo. Kono bufumu bu kona ku ezisa mutu ku ‘latula Mulimu, kuli: Muñ’a Bupilo ki mañi?’—Liproverbia 30:8, 9.

31. Mukreste u eza hande ku ipuza lipuzo mañi?

³¹ Lu pila mwa lifasi m’o ba bañata ba komilwe ki mukwañuli ni buitati. Kabakala kuli moya o’ li teñi ki wa ku lata za ku lekisa-lekisa, bufumu bu isiwa hahulu pilu. Kacwalo, Mukreste u ka eza hande ku itekula kuli a kolwe kuli h’a weli mwa katwa ke ne ka kwecekile munzi wa litekiso wa Tire. Kana u sinyezanga buñata bwa nako ni m’ata a hae mwa ku bata bufumu, kuli mane s’a li mutang’a bufumu? (Mateu 6:24) Kana u shwela muna ba ba na ni maluwo a mañata kamba a mande ku fita a hae? (Magalata 5:26) Haiba mwendi u’fumile, kana w’a ikuhumusa ka ku ikutwa kuli u’swanela ku isiwa hahulu pilu kamba ku fiwa buikalabelo bo buñata ku fita ba bañwi? (Mu bapanye Jakobo 2:1-9.) Haiba h’a si  ka fuma, kana u “lata ku fuma” ku be cwañi kamba cwañi? (1 Timotea 6:9) Kana u’patehile hahulu ku za lipisinisi kuli mane u’siile fela kabaka ka kanyinyani-nyinyani mwa bupilo bwa hae ka ku sebeleza Mulimu? (2 Timotea 2:4) Kana u tupwikezi hahulu mwa ku bata bufumu kuli mane u libala ni likuka za Sikreste mwa lipisinisi za hae?—1 Timotea 6:10.

32. Joani n’a file temuso mañi, mi lu kona ku i sebelisa cwañi?

³² Ibe kuli lu fumile kamba ha lu si ka fuma, Mubuso kamita u swanela ku ba mwa sibaka sa pili mwa bupilo bwa luna. Ku butokwa hahulu kuli lu si ke lwa libala manzwi a muapositola Joani a’ li: “Mu si ke mwa lata lifasi, nihaiba ze mwateñi mwa lifasi; mutu h’a lata lifasi, lilato la Ndate ha li yo ku yena.” (1 Joani 2:15) Ki niti kuli lu tokwa ku itusisa litukiso za lifasi za mali kuli lu pile. (2 Matesalonika 3:10) Kacwalo, lwa ‘itusisa za lifasi’—kono ha lu itusisi zona “ka ku tala.” (1 Makorinte 7:31, NW) Haiba lu ba ni lilato le li fitelezi la bufumu—ili lika ze mwa lifasi—u zibe ha lu sa lata Jehova. Ku ndongwama “takazo ya nama, ni takazo ya meto, ni buikuhumuso bwa bupilo,” ha ku zamaeleli ni tato ya Mulimu. * Mi ki ku eza tato ya Mulimu ko ku isa kwa bupilo bo bu sa feli.—1 Joani 2:16, 17.

33. Bakreste ba kona ku ambuka cwañi katwa ke ne ka kwecekile Tire?

³³ Katwa ka ku beya lindongwamo za bufumu mwa sibaka sa pili ne ka kwecekile Tire. Tire ne i ezize hande ku za bufumu, ya kala ku ikuhumusa maswe, mi ne i otezwi buikuhumuso bwa yona. Mutala wa yona ki temuso kwa macaba ni batu ka buñwi kacenu. Ne ku ka ba hande ni ku fita ku latelela kelezo ya muapositola Paulusi! U eleza Bakreste kuli “ba si ke ba ipona butuna, ba si ke ba sepa bufumu bo bu sa tiyi; kono ba sepe Mulimu ya lu fanga linto kaufela ka buñata kuli lu li tabele.”—1 Timotea 6:17.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]

[Mapa ye fa likepe 256]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

YUROPE

SPAIN (Mwendi fo ne i inezi TARESHISHI)

LIWATE LA MEDITERANEA

SARDINIA

SIPERA

ASIA

SIDONI

TIRE

AFRICA

EGEPITA

 [Siswaniso se si fa likepe 250]

Tire ne i ka busiwa ki Babilona, isiñi Asirya

[Siswaniso se si fa likepe 256]

Sheleñi ya muwayawaya ye bonisa Melkart, yena mulimu yo mutuna wa Tire

[Siswaniso se si fa likepe 256]

Mutala wa sisepe sa kwa Fenisia