Kauhanyo 15

Mulelo wa Jehova Fahalimw’a Macaba

Isaya 14:24–19:25

1. Isaya u ñola katulo mañi ye ka fiwa Asirya?

JEHOVA u kona ku itusisa batu ba macaba kwa ku kalimela batu ba hae ha ba eza bumaswe. Nihakulicwalo, ba macaba bao h’a ba swalelangi haiba ba eza lika ze sa tokwahali ze cwale ka situhu, muikuhumuso, ni ku lwanisa bulapeli bwa niti. Kacwalo, n’a buyelezi Isaya ku ñola “bupolofita bo bu bulelwa fahalimw’a Babilona” nako ye telele bu si ka talelezwa kale. (Isaya 13:1) Niteñi, Babilona i ka ba sila kwapili. Mwa mazazi a Isaya, Asirya i swenya batu bao Mulimu a itamile ni bona bulikani. Asirya i sinya mubuso wa Isilaele wa kwa mutulo ni ku shandaula kalulo ye tuna ya Juda. Kono tulo ya Asirya ha i bi ye tuna. Isaya u ñola kuli: “[Muñ’a] Bupilo wa limpi u konkile, a li: Luli, se ni hupuzi si ka bonahala . . . Ni ka loba Asirya mwa lifasi la ka, ni mu hatikele ka mautu fa malundu a ka; coko ya hae kiha i ka zwa ku bona, cwale ba luliwe mutiyo wa hae fa maheta a bona.” (Isaya 14:24, 25) Hamulahonyana wa ku bulelwa kwa bupolofita b’o ki Isaya, nyandiso ya Asirya fahalimw’a Juda ya feliswa.

2, 3. (a) Mwa linako za kale, Jehova u otololela lizoho la hae fahalimw’a bomañi? (b) Ku taluswañi ha ku bulelwa kuli Jehova u otololela lizoho la hae fahalimw’a “macaba kaufela”?

² Kono ku cwañi ka za macaba a mañwi a’ li lila za batu bao Mulimu a itamile ni bona bulikani? Ni ona a lukela ku atulwa. Isaya u zibahaza kuli: “Ki ona mulelo o’ lelilwe fahalimw’a lifasi kaufela; mi ki le, lizoho le li otololezwi fahalimw’a  macaba kaufela. Kakuli [Muñ’a] Bupilo wa limpi u lelile; ya ka hana ki mañi? Lizoho la hae li otolohile; ya ka li puta ki mañi?” (Isaya 14:26, 27) “Mulelo” wa Jehova haki ku fa fela kelezo. Mulelo wo u talusa z’a ikatulezi ku eza, ili taelo ya hae. (Jeremia 49:20, 30) “Lizoho” la Mulimu ki m’ata a hae a’ sebelisizwe. Mwa litimana za mafelelezo za Isaya kauhanyo 14 ni mwa likauhanyo 15 ku isa 19, mulelo wa Jehova u bulelwa fahalimw’a naha ya Mafilisita, Moabi, Damaseka, Etopia, ni Egepita.

³ Niteñi, Isaya u bulela kuli lizoho la Jehova li otololezwi fahalimw’a “macaba kaufela.” Kacwalo, nihaike bupolofita bwa Isaya b’o bu talelezwa pili mwa linako za kale, bu talelezwa hape ni mwa “nako ya mafelelezo” f’o Jehova a otololela lizoho la hae fahalimw’a mibuso kaufela ya lifasi. (Daniele 2:44; 12:9; Maroma 15:4; Sinulo 19:11, 19-21) Nako ye telele-telele pili lika li si ka ezahala kale, Mulimu ya M’ata Ote, Jehova, u zibisanga milelo ya hae a sa kakanyi. Ha ku na ya kona ku kutisa lizoho la hae le li otolohile.—Samu 33:11; Isaya 46:10.

“Noha ye Fufa, ye Cisa” I Lwanisa Mafilisita

4. Ki tufi tunango to tuñwi twa z’a zibahaza Jehova fahalimw’a Mafilisita?

⁴ Mafilisita ki bona ba ba kala pili ku zibahazwa za bona. “Ka mwaha w’a tokwahala mulena Akazi, kwa bulelwa bupolofita bo: Wena naha ya Mafilisita, u si ke wa tabela taba ya kuli tupa ye ne ku nata i lobehile! Kakuli mwa mubisi wa noha ku ka zwa sibili, mi mwan’a yona i ka ba noha ye fufa, ye cisa.”—Isaya 14:28, 29.

5, 6. (a) Oziasi n’a li cwañi sina noha kwa Mafilisita? (b) Ezekiasi u ba cwañi kwa Mafilisita?

⁵ Mulena Oziasi n’a na ni m’ata a ku tibela Mafilisita kuli ba si ke ba mu lwanisa. (2 Makolonika 26:6-8) Ku bona n’a swana inge noha mi tupa ya hae ne i nze i shapaka Mafilisita  be ne ba si na silikani bao be ne ba yahile fakaufi. Oziasi ha s’a shwile—‘tupa ya hae ne i lobehile’—Jotami ya sepahala n’a kalile ku busa, kono “sicaba sona, ne si nze si isinya.” Ku tuha f’o, Akazi a ba yena mulena. Miinelo ya cinca, mi Mafilisita ba kona ku hapa minzi ye miñwi ya Juda. (2 Makolonika 27:2; 28:17, 18) Kono cwale miinelo y’a cinca hape. Ka 746 B.C.E., Mulena Akazi wa timela mi Ezekiasi ya li mwanana ki yena ya mu yola fa bulena. Haiba Mafilisita ba nahana kuli lika li ka zwelapili ku ba zamaela hande, ba busha maswe. Ezekiasi u ba sila se situna. Ka ku ba muikuly’a Oziasi (“mwan’a” “mubisi” w’o), Ezekiasi u swana sina “noha ye fufa, ye cisa”—ye totomokela ku lwana, ili ku lenga ka lubilo inge lumonyi, ni ku babula mane inge ya taba lila za hae sifanu.

⁶ Mulena yo munca y’o wa swanela ku taluswa cwalo. “[Ezekiasi] a tula Mafilisita, ku y’o fita kwa Gaza ni sifukambanda sa ona.” (2 Malena 18:8) Ka ku ya ka ze ñozwi za mulena wa Asirya, Senakeribi, Mafilisita ba ba batanga ba Ezekiasi. “Babotana”—ona mubuso wa Juda o’ fokolisizwe—ba kala ku ikola kozo ni bumbombo, Mafilisita bona inze ba shwa tala.—Mu bale Isaya 14:30, 31.

7. Ki zibahazo mañi ya tumelo yeo Ezekiasi a lukela ku bulelela lindumeleti ze li teñi mwa Jerusalema?

⁷ Ku bonahala kuli mwa Juda ku tile lindumeleti—mwendi ili ba ba bata ku eza swalisano ni Juda mwa ku lwanisa Asirya. Ki lifi ze ba swanela ku bulelelwa? “Ku ka bulelwa lifi ku ba ba lumilwe ki sicaba?” Kana Ezekiasi wa swanela ku  yo bata silelezo kwa liswalisano za macaba a mañwi? Kutokwa! S’a lukela ku bulelela lindumeleti bao ki kuli: “[Muñ’a] Bupilo ki Yena ya tomile Sione, mi ba ba nyandile ba sicaba sa hae ba ka sabela mwateñi.” (Isaya 14:32) Mulena u lukela ku sepa Jehova ka ku tala. Mutomo wa Sione u tiile. Munzi ha u na ku sinyiwa mi u ka silelezwa kwa Maasirya ba ba bata ku u lwanisa.—Samu 46:1-7.

8. (a) Linaha ze ñwi kacenu li bile cwañi sina Mafilisita? (b) Sina mwa n’a ezelize mwa linako za kale, ki lifi zeo Jehova a ezize kuli a tuse batu ba hae ba mwa linako za cwale?

⁸ Sina Mafilisita, linaha ze ñwi kacenu li lwanisa maswe balapeli ba Mulimu. Bakreste ba ba li Lipaki za Jehova se ba lengilwe mwa litolongo ni mwa minganda ya tukufazo. Musebezi wa bona u tuhelisizwe. Ba bañata se ba bulailwe. Lila li zwezipili ku “kopana mwa ku lwanisa mutu ya lukile.” (Samu 94:21) Lila za sona sikwata sa Bakreste bao li kana za b’a nga ku ba “babotana” ni “babaseta.” Kono ka tuso ya Jehova, ba ikola lico ze ñata za kwa moya, hailif’o lila za bona z’a lapa. (Isaya 65:13, 14; Amosi 8:11) Jehova h’a ka otololela lizoho la hae fahalimw’a Mafilisita ba cwale, “babotana” bao bona ba ka silelezwa. Ba ka silelezwa cwañi? Ka ku swalisana kwa bona ni “ba ndu ya Mulimu.” Jesu ki yena licwe le lituna la mwa lilulu fo i tomile ndu yeo. (Maefese 2:19, 20) Ba ka silelezwa ki “Jerusalema wa lihalimu,” ona Mubuso wa Jehova wa lihalimu, o buswa ki Jesu Kreste.—Maheberu 12:22; Sinulo 14:1.

 Moabi ya Yundiswa

9. Bupolofita bo bu tatama bu bulelwa fahalimw’a bomañi, mi bona batu bao ba bile cwañi sila sa batu ba Mulimu?

⁹ Bukaufi ni Isilaele, kwa Upa wa liwate la Dead Sea, ku yahile sicaba se siñwi—ili Moabi. Mamoabi ha ba swani ni Mafilisita kakuli bona Mamoabi ki bahabo Maisilaele, kakuli ba zwelela ku Lota mwan’a mwanahabo Abrahama. (Genese 19:37) Niha ba li bana ba mba cwalo, Moabi i zibahala ku ba ye toile Isilaele ku zwa kale k’o. Ka mutala, kale mwa mazazi a Mushe, mulena wa Moabi a lifa mupolofita Balaami, ka ku sepa kuli u ka kuta Maisilaele. Seo ha ne si palile, Mamoabi ba swasa Maisilaele ka ku itusisa buhule ni bulapeli bwa Baale. (Numere 22:4-6; 25:1-5) Kacwalo, ha ku komokisi kuli Jehova u buyelela Isaya ku ñola “bupolofita bo bu bulelwa fahalimw’a Moabi”!—Isaya 15:1a.

10, 11. Ki lika mañi ze ka ezahala ku Moabi?

¹⁰ Bupolofita bwa Isaya bu bulela za katulo ye tela minzi ni libaka ze ñata za Moabi, ili ku kopanyeleza ni Ari, Kiri (kamba Kiri-Hareseti), ni Diboni. (Isaya 15:1b, 2a) Mamoabi ba ka lila mañende a sisansa sa veine a kwa Kiri-Hareseti, ili ao mwendi a li ona a atile ka ku fitisisa mwa munzi wo. (Isaya 16:6, 7) Sibima ni Jaezeri, ze tumile ka njimo ya likota za veine li ka lwaniswa maswe, ili ka ku sa libelela. (Isaya 16:8-10) Egelati-Shilishiya, yeo libizo la yona li kana la talusa “Nkomwana ya Lilimo Ze Talu,” i ka ba inge nkomwana ye kolile ye bokolola ka ku shwisa makeke. (Isaya 15:5) Bucwañi bwa naha bu ka oma mi “mezi a kwa Dimoni” a ka tala mali kabakala ku bulaiwa kwa Mamoabi. “Mezi a Nimirimi” a ka ‘kala,’ ibe ka swanisezo kamba ku ka ezahala cwalo luli—mwendi kakuli lila li ka tiba mezi a linukana za bona.—Isaya 15:6-9.

¹¹ Mamoabi ba ka ikapesa masila a masaka, zona liapalo za malilo. Ba ka beula milili kwa litoho za bona ili ku bonisa maswabi ni sililo sa bona. Milelu ya bona i ka ‘beulwa,’ ili ku bonisa butukutuna bwa lipilu za bona ni ku tompoloka.  (Isaya 15:2b-4) Isaya, yena, ka ku ziba hande kuli likatulo zeo li ka talelezwa luli, wa katazeha mwa maikuto. Sina ku nyanganya kwa mihala ya harepa ha i lila, mala a hae a nyunganiswa ki makeke a’ shwela Moabi kabakala lushango lwa kozi ye taha fahalimw’a yona.—Isaya 16:11, 12.

12. Manzwi a Isaya fahalimw’a Moabi n’a talelelizwe cwañi?

¹² Bona bupolofita b’o bu ka talelezwa lili? Honafa. “Ki lona linzwi l’a bulezi kale [Muñ’a] Bupilo fahalimw’a Moabi. Mi cwale, [Muñ’a] Bupilo wa bulela, u li: Ku ka fita myaha ye milalu ye swana sina myaha ya mubeleki, mi kabubo ka Moabi ka ka shwauka, batu ba bañata-ñata ba hae ba fele; ku ka siwa bomasialeti ba ba fokola.” (Isaya 16:13, 14) Ka ku lumelelana ni seo, ku na ni bupaki bwa ze pumbuzwi bo bu bonisa kuli mwa lilimo za mwanda wa bu 8 B.C.E., Moabi ne i nyandile maswe, mi mwa buñata bwa likalulo za yona batu ne ba felile. Tigilati-Pilezeri III n’a talusize za Salamanu wa kwa Moabi ku ba yo muñwi wa malena be ne ba lifa mitelo ku yena. Senakeribi n’a amuhela mitelo ye zwa ku Kammusunadbi, mulena wa Moabi. Malena ba Asirya bo Ezaradoni ni Ashurbanipal ne ba bulezi kuli malena ba Moabi bo Musuri ni Kamashaltu ne li batanga ba bona. Lilimo ze mianda-nda kwamulaho, sicaba sa Mamoabi sa fela. Minzi ye shandaukile ye nahanwa kuli ne li ya Mamoabi se i fumanwi, kono bupaki bo se bu pumbuzwi bo bu kona ku iponelwa bo bu ama zona lila za Isilaele ze n’e li ze m’ata zeo ki bo bunyinyani.

“Moabi” ya mwa Nako ya Cwale ya Yunda

13. Ki kopano mañi kacenu ye kona ku bapanyiwa ni Moabi?

¹³ Kacenu ku na ni kopano ya mwa lifasi kaufela ye swana ni Moabi ya kwakale. Kopano yeo ki Krestendomu, yona kalulo ye tuna ka ku fitisisa ya “Babilona yo mutuna.” (Sinulo 17:5) Mamoabi ni Maisilaele kaufela ne ba simuluhile ku Tera, ndat’ahe Abrahama. Ka nzila ye swana, puteho ya Bakreste ba ba tozizwe kacenu, i simuluha kwa puteho ya Sikreste  ya mwa lilimo za mwanda wa pili. Krestendomu ni yona i ipala kuli ki kona ko i simuluha. (Magalata 6:16) Nihakulicwalo, Krestendomu—sina Moabi—i sinyehile, i yemela buhule bwa kwa moya ni ku lapela milimu ku fita ku lapela Mulimu a nosi wa niti, Jehova. (Jakobo 4:4; 1 Joani 5:21) Ka sikwata, baeteleli ba Krestendomu ba lwanisa ba ba kutaza taba ye nde ya Mubuso.—Mateu 24:9, 14.

14. Ku si na taba ni zeo Jehova a lelile ku eza ku “Moabi” ya cwale, lilama za yona kopano yeo ka butu ba na ni sepo mañi?

¹⁴ Moabi kwa mafelelezo ne i yundisizwe. Ni Krestendomu i ka ezwa cwalo. Jehova, ka ku itusisa nto ya mwa nako ya cwale ye swana sina Asirya, u ka ezisa kuli Krestendomu i sinyiwe. (Sinulo 17:16, 17) Niteñi, batu ba ba pila mwa “Moabi” ya cwale ba na ni sepo. H’a nze a bulela bupolofita bwa hae fahalimw’a Moabi, Isaya u li: “Lubona lu ka tiiswa ki sishemo. Ku ka ina mwateñi, mwa ndu ya Davida, muatuli ya sepahala, ya ka atula ka niti ya taba, ya ka tukufalelwa zamaiso ya ku luka.” (Isaya 16:5) Ka 1914, Jehova a tiisa lubona lwa Jesu, ya li Mubusi wa mwa lusika lwa Mulena Davida. Bubusi bwa Jesu bu bonisa sishemo sa Jehova, mi bona bubusi b’o bu ka ina ku ya ku ile, ili ku taleleza sepiso ya Mulimu ku Mulena Davida. (Samu 72:2; 85:10, 11; 89:3, 4; Luka 1:32) Ba bañata ba ba ishuwa ba siile “Moabi” wa mwa nako ya cwale mi ba ipeile ku Jesu kuli ba fumane bupilo. (Sinulo 18:4) Kw’a omba-omba luli ku bao ku ziba kuli Jesu u ka “taluseza macaba za ku luka”!—Mateu 12:18; Jeremia 33:15.

Damaseka I Ba Tutuma ya Matota

15, 16. (a) Damaseka ni Isilaele li eza lika mañi ze maswe ku Juda, mi seo si tahiseza Damaseka lika mañi? (b) Ki bomañi ba ba kopanyelezwa mwa bupolofita bo bu bulelwa fahalimw’a Damaseka? (c) Bakreste kacenu ba kona ku itutañi kwa mutala wa Isilaele?

¹⁵ Ku tuha f’o, Isaya u ñola “bupolofita bo bu bulelwa fahalimw’a Damaseka.” (Mu bale Isaya 17:1-6.) Damaseka, ye kwa mutulo wa Isilaele, ki yona “munzi wa [muleneñi]  wa Siria.” (Isaya 7:8) Mwa puso ya Akazi, mulena wa Juda, Rezini mulena wa Damaseka u swalisana ni Peka mulena wa Isilaele kwa ku lwanisa Juda. Kono Akazi u kupa Tigilati-Pilezeri III wa Muasirya kuli a lwanise Damaseka. Tigilati-Pilezeri wa hapa Damaseka ni ku isa buñata bwa bayahi ba yona mwa buhapiwa. Ku tuha f’o, Damaseka ha i sa kataza Juda.—2 Malena 16:5-9; 2 Makolonika 28:5, 16.

¹⁶ Mwendi kakuli Isilaele i ikezize silikani ni Damaseka, bupolofita bwa Jehova fahalimw’a Damaseka bu kopanyeleza ni likatulo ze wela mubuso wa kwa mutulo w’o, o sa sepahali. (Isaya 17:3-6) Isilaele i ka ba sina simu mwa nako ya kutulo ye na ni makunka a manyinyani fela kamba inge kota ya olive k’o buñata bwa liolive li kulumuzwi kwa mitai ya zona. (Isaya 17:4-6) W’o ki mutala o mutuna ku ba ba ineezi ku Jehova! U lata buipeyo bo bu tezi mi u amuhela fela sebelezo ye zwelela kwa pilu. Mi u toile ba ba lwanisa banabahabo bona.—Exoda 20:5; Isaya 17:10, 11; Mateu 24:48-50.

Ku Sepa Jehova ka ku Tala

17, 18. (a) Ba bañwi mwa Isilaele b’a nga cwañi bupolofita bwa Jehova, kono ka nañungelele b’u ngiwa cwañi? (b) Lika ze ezahala kacenu li swana cwañi ni ze n’e ezahezi mwa mazazi a Ezekiasi?

¹⁷ Isaya cwale u li: “Ka lizazi leo, mutu u ka shalima Mubupi  wa hae; meto a hae a libelele Ya-Kenile wa Isilaele. H’a sa na ku shalima lialetare ze li musebezi wa mazoho a hae; mi h’a sa na ku shalima z’a betile ka minwana ya hae, ona maswaniso a kweli ni a lizazi.” (Isaya 17:7, 8) Ee, ba bañwi mwa Isilaele ba utwa bupolofita bwa Jehova bo bu li temuso. Ka mutala, Ezekiasi h’a mema bayahi ba Isilaele kuli ba kopane ni Majuda mwa ku eza mukiti wa Paseka, Maisilaele ba bañwi ba amuhela memo yeo mi ba ya kwa mboela ku yo swalisana ni banabahabo bona mwa bulapeli bo bu kenile. (2 Makolonika 30:1-12) Niteñi, buñata bwa bayahi ba Isilaele ba soma linumwana z’e fitisa memo yeo. Bukwenuheli bo bu kenezi naha ha bu konahali. Kacwalo bupolofita bwa Jehova fahalimw’a yona bwa talelezwa. Asirya i sinya minzi ya Isilaele, naha i ba matota, mi masimu h’a sa melisa lico.—Mu bale Isaya 17:9-11.

¹⁸ Kacenu bo? Maisilaele ne ba li bakwenuheli. Kacwalo, Ezekiasi n’a likile ku tusa batu mwahal’a sicaba seo ku kutela kwa bulapeli bwa niti. Nto yeo i lu hupulisa ka za m’o Bakreste ba niti kacenu ba likela ku tusa batu mwahal’a kopano ya bukwenuheli ya Krestendomu. Ku kala ka 1919, balumiwa ba mwa “Isilaele wa Mulimu” se ba ile mwa Krestendomu, inze ba mema batu kuli ba abane mwa bulapeli bo bu kenile. (Magalata 6:16) Buñata ba hanile ku eza cwalo. Ba bañata mane ba somile balumiwa bao. Kono, ba bañwi ba amuhezi memo yeo. Bona bao cwale se ba eza bolule-lule, mi ba tabela ku ‘shalima Ya-Kenile wa Isilaele,’ inze ba lutiwa ki yena. (Isaya 54:13) Ba fulalela ku lapela kwa lialetare ze masila—ku li lapela k’o ku talusa ku sepa ni ku ipeya kwatas’a milimu ya ku bupa—mi ka cisehelo ye tuna ba taha ku Jehova. (Samu 146:3, 4) Sina Mika, ya n’a pilile mwa linako za Isaya, mañi ni mañi wa bona u li: “Haili na, ni ka talima ku [Muñ’a] Bupilo, ni libelele Mulimu ya ni pilisa; Mulimu wa ka u ka ni utwa.”—Mika 7:7.

19. Jehova u ka kalimela bomañi, mi seo si ka ba tahiseza nto mañi?

¹⁹ Batu bao ba shutanela kwahule ni ba ba sepile bana ba batu! Mwa mazazi a mafelelezo a, ku atile hahulu mifilifili  ni misunga. “Liwate” la batu ba ba filikani, ba ba li baipanguli li tahisa lipilaelo ni licinceho ze ñata. (Isaya 57:20; Sinulo 8:8, 9; 13:1) Jehova u ka “kalimela” ona macaba a’ lilata ao. Mubuso wa hae wa lihalimu u ka sinya kopano ni mutu kaufela ya tisa mifilifili, mi bona bao ba ka “[sabela] kwahule . . . sina maluli a’ zingulukiswa ki kakundukundu.”—Isaya 17:12, 13; Sinulo 16:14, 16.

20. Bakreste ba niti ba na ni sepo mañi niha ba sweli ku ‘uzwezwa’ ki macaba.

²⁰ Ki lifi ze ka zwa mwateñi? Isaya u li: “A mu bone, manzibwana ki luwewe; bu si ka sa kale, ha ba sa li yo! Ki ona mupuzo wa ba ba hapa za luna, ni se ba ka fumana ba ba lu uzweza.” (Isaya 17:14) Ba bañata ba sweli ku uzweza batu ba  Jehova, ni ku ba nyandisa maswe ni ku ba shwaula. Kakuli bona ha ba yo mwa likeleke ze tuna, mi ha ba lakazi ku ba mwateñi, bahanyezi ba ba na ni sobozi ni balwanisi ba ba ngangatezi litoho b’a nga Bakreste ba niti ku ba ba ba bunolo ku itopela bona. Kono batu ba Mulimu ba na ni sepo ye tiile ya kuli honafa bu ka tuha ‘bu sa’ f’o manyando a bona a ka fela.—2 Matesalonika 1:6-9; 1 Pitrosi 5:6-11.

Etopia I Tiseza Jehova Linubu

21, 22. Ki sicaba mañi se si latelela kwa ku amuhela bupolofita bo bu li katulo, mi manzwi a Isaya a’ buyelezwi a talelezwa cwañi?

²¹ Etopia, ye kwa mboela wa Egepita, se i lwanisize Juda habeli kamba ku fitelela. (2 Makolonika 12:2, 3; 14:1, 9-15; 16:8) Isaya cwale u polofita katulo ye ka wela sicaba seo, u li: “Wena naha mo ku utwahala mulumo wa mafufa a’ unga, naha ye mwa buse bwa linuka za Etopia.” (Mu bale Isaya 18:1-6.) * Jehova u zibahaza kuli Etopia i ka ‘kolwa, i wisezwe fafasi, ni ku pumakiwa.’

²² Litaba ze ezahezi za silifasi li talusa kuli kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa bu 8 B.C.E., Etopia ne i hapile Egepita ni ku i busa ka lilimo ze bat’o ba 60. Babusi ba Maasirya bo Ezaradoni ni Ashurbanipal ni bona ba i lwanisa ka ku tatamana. Ashurbanipal ha s’a sinyize Thebes, Asirya ya hapa Egepita, mi Etopia ya latehelwa ki m’ata a yona a ku busa musindi wa Nile. (Mu bone ni Isaya 20:3-6.) Mwa nako ya cwale bo?

23. “Etopia” ya mwa nako ya cwale i eza lika mañi, mi ki kabakalañi ha i yundiswa?

²³ Mwa bupolofita bwa Daniele ka za “linako za maungulo,” “mulena wa kwa Mutulo” ya na ni bulwani u taluswa kuli Maetopia ni Malibia ba “mu zamaya mwamulaho,” ili  ku talusa kuli ba latelela litaelo za hae. (Daniele 11:40-43) Etopia hape i taluswa ku ba ye mwa mpi ya “Gogo, kwa naha ya Magogo.” (Ezekiele 38:2-5, 8) Mpi ya Gogo, ye kopanyeleza ni mulena wa kwa mutulo, i yundiswa ha i ka lwanisa sicaba sa Jehova se si kenile. Kacwalo, lizoho la Jehova hape li ka otolohela fahalimw’a “Etopia” ya cwale kabakala kuli i lwanisa bubusi bwa Jehova bo bu pahami.—Ezekiele 38:21-23; Daniele 11:45.

24. Jehova u amuhezi cwañi “linubu” ku zwelela kwa macaba?

²⁴ Niteñi, bupolofita hape bu li: “Ka linako zani, linubu li ka tisezwa [Muñ’a] Bupilo wa limpi ki sicaba sa siyemo se sitelele, sa litalo le li benya, sicaba se si sabisa ni kwa makalelo . . . li ka tisiwa mwa sibaka mo ku lapelwa Libizo la [Muñ’a] Bupilo wa limpi, fa lilundu la Sione.” (Isaya 18:7) Macaba niha si na taba ni za bubusi bwa Jehova, fokuñwi a ezize lika ze tusa batu ba Jehova. Mwa linaha ze ñwi, mibuso i tomile milao ni ku eza likatulo mwa likuta ili ku fa tumelezo ya ka mulao kwa balapeli ba Jehova ba ba sepahala. (Likezo 5:29; Sinulo 12:15, 16) Mi hape ku na ni linubu ze ñwi. “Malena ba ka ku tiseza linubu za bona. . . . Mandun’a kwa Egepita ba ka ta, Etopia a akufele ku otololela mazoho ku [Muñ’a] Bupilo.” (Samu 68:29-31) Kacenu, “Maetopia” ba ba eza bolule-lule ba ba saba Jehova ba sweli ku tisa “linubu” ka ku mu lapela. (Malaki 1:11) Ba sweli ku abana mwa musebezituna wa ku kutaza taba ye nde ya Mubuso mwa lifasi kaufela. (Mateu 24:14; Sinulo 14:6, 7) Yeo ki mpo ye nde luli ya ku fa Jehova!—Maheberu 13:15.

Lipilu za Maegepita za Mbemuka

25. Ki lifi ze ezahala ku Egepita wa kwakale ili ku taleleza Isaya 19:1-11?

²⁵ Batu ba ba yahile bukaufi hahulu ni Juda kwa mboela ki Maegepita, mi ka nako ye telele, se ba bile lila za batu bao Mulimu a itamile ni bona bulikani. Isaya kauhanyo 19 i talusa za mifilifili ye mwa Egepita ka nako y’a pila Isaya. Ku na  ni ndwa mwahal’a bayahi ba Egepita, mi “munzi ni munzi, mubuso ni mubuso” za lwanisana. (Isaya 19:2, 13, 14) Baituti ba litaba ze ezahezi ba fa bupaki bwa kuli masika a bulena a n’a lwanisana n’a busa likalulo ze fapana-fapana za naha ka nako ye swana. Butali bwa Egepita bo ne bu ikuhumusezwa, ni ‘maswaniso a milimu ni ba mabibo,’ li palelwa ku ba yangwela mwa “mazoho a mulena ya tata.” (Isaya 19:3, 4) Egepita i hapiwa ki Asirya, Babilona, Peresia, Greece, ni Roma ka ku tatamana. Zona lika zeo kaufela li taleleza bupolofita bo bu kwa Isaya 19:1-11.

26. Mwa talelezo ye tuna, bayahi ba “Egepita” wa cwale ba ka eza cwañi likatulo za Jehova ha li ka ba wela?

²⁶ Niteñi, mwa Bibele, Egepita hañata i yemelanga lifasi la Satani. (Ezekiele 29:3; Joele 3:19; Sinulo 11:8) Kacwalo, kana “bupolofita bo bu bulelwa fahalimu a Egepita” bu na ni talelezo ye tuna ni ku fita? Ee! Manzwi a makalelo a bupolofita luli a swanela ku ezisa mañi ni mañi ku lemuha nto yeo. A li: “A mu bone! [Muñ’a] Bupilo u pahami fa lilu le li bubebe, u libile kwa Egepita; milimu ya Egepita i ka ngangama fapil’a hae, mi lipilu za Maegepita li ka mbemuka, li lepelele.” (Isaya 19:1) Jehova u ka tuha a lwanisa kopano ya Satani. Ka nako yeo, milimu ya muinelo wo wa linto i ka bonahala ku ba ya mbango. (Samu 96:5; 97:7) “Lipilu za Maegepita li ka mbemuka” kabakala sabo. Jesu n’a polofitile ka za nako yeo kuli: “Macaba a ka kalelwa, a ngangame ka malata a mawate ni mandinda. Batu ba ka omelela kabakala ku saba ni ku libelela ze ka ta mwa lifasi.”—Luka 21:25, 26.

27. Ki likauhano mañi za mwahal’a “Egepita” ze n’e polofitilwe, mi nto yeo i sweli ku talelezwa cwañi kacenu?

²⁷ Jehova u bulela cwana ka za nako pili a si ka fitisa kale katulo ya hae: “Ni ka zusa Muegepita, a lwanise Muegepita yo muñwi, mi ba lwanisane; mutu a lwane ni wahabo, mutu ni mulikan’a hae, munzi ni munzi, mubuso ni mubuso.” (Isaya 19:2) Ku kala ka 1914, fo u tomezwi Mubuso wa Mulimu, ‘sisupo sa ku [ba teñi, NW] kwa Jesu’ si bonahezi ka  lindwa mwahal’a macaba ni mwahal’a mibuso. Ku bulaiwa kwa batu kabakala mishobo ya bona, ku timezwa kwa linyangela mukatumbi, ni ze twi ki ku keniswa kwa mushobo ku bulaisize bolule-lule ba batu mwahal’a mazazi a maungulelo a. “Manyando” ao a ka ba fela a maswe ni ku fita mafelelezo h’a nz’a sutelela.—Mateu 24:3, 7, 8.

28. Fa lizazi la katulo, bulapeli bwa buhata bu ka kona ku eza nto mañi kuli bu puluse muinelo wo wa linto?

²⁸ “Moya wa Egepita u ka welela, ni ka felisa mulelo wa bona; kihona ba ka buza litaba kwa maswaniso a milimu ni ku ba mabibo, ni ku ba ba pumbula bafu ni kwa baloi.” (Isaya 19:3) Mushe ha n’a tile fapil’a Faro, baprisita ba Egepita ne ba swabisizwe, kakuli ne ba palezwi ku likanyeza m’ata a bona ni a Jehova. (Exoda 8:18, 19; Likezo 13:8; 2 Timotea 3:8) Ka nzila ye swana, fa lizazi la katulo, bulapeli bwa buhata ha bu na ku kona ku yangwela muinelo wa linto o maswe wo. (Mu bapanye Isaya 47:1, 11-13.) Kwa mafelelezo, Egepita ya to buswa ki Asirya, yena “mulena ya tata.” (Isaya 19:4) Seo si bonisa cimo nako ya kwapili ye maswe ye libelezi muinelo wo wa linto.

29. Lizazi la Jehova ha li ka taha, babusi ba bupolitiki ba ka ba ni tuso mañi?

²⁹ Kono ku cwañi ka za babusi ba bupolitiki? Kana b’a kona ku tusa? “Bana ba malena ba kwa Zoani ba latehezwi ki ngana; baelezi ba ba butali ba Faro ba fa likelezo za bukuba.” (Mu bale Isaya 19:5-11.) Ki bukuba luli ku sepa kuli baelezi ba batu ba ka ba ni tuso fa lizazi la katulo! Niha ba na ni zibo kaufela ya mwa lifasi, ha ba na zibo ya Mulimu. (1 Makorinte 3:19) Ba hanile Jehova mi ba isize ngana ku ye twi ki sayansi, mihupulo ya batu, masheleñi, minyaka, ni milimu-limu ye miñwi. Kabakaleo, ha ku na se ba ziba ka za milelo ya Mulimu. B’a pumiwa mi ba lyanganiswa. Misebezi ya bona ki ya mbango. (Mu bale Isaya 19:12-15.) “Ba ba butali ba swabile, ba ziyelehile, ba swelwi. Ki ba, ne ba hanile linzwi la [Muñ’a] Bupilo, mi cwale butali bwa bona ki bufi?”—Jeremia 8:9.

 Sisupo ni Bupaki bwa Jehova

30. “Naha ya Juda i ka ba nto ye sabisa kwa Maegepita” ka mukwa ufi?

³⁰ Nihakulicwalo, baeteleli ba “Egepita” niha ba si na m’ata, “sina basali,” ku na ni ba bañwi ba ba sa bata butali bwa silumeli. Batoziwa ba Jehova ni balikani ba bona ba ‘bulela ze nde za Mulimu.’ (Isaya 19:16; 1 Pitrosi 2:9) Ba eza mo ba konela ili ku lemusa batu za sinyeho ye taha ya kopano ya Satani. Isaya ka ku libelela ona muinelo w’o, u li: “Naha ya Juda i ka ba nto ye sabisa kwa Maegepita; mi mutu ni mutu ya ka utwa libizo la Juda ha li bulelwa, u ka mbemuka pilu, kabakala mulelo wa [Muñ’a] Bupilo wa limpi wa ku ba lwanisa.” (Isaya 19:17) Linumwana za Jehova ba ba  sepahala ba zamaya ba bulelela batu niti—ku kopanyeleza ni zibiso ya likozi z’a polofitile Jehova. (Sinulo 8:7-12; 16:2-12) Nto yeo ha i tabisi ba bahulu ba bulapeli ba lifasi.

31. Ku ezahala cwañi kuli “puo ya naha ya Kanana” i bulelwe mwa minzi ya Egepita (a) mwa linako za kale? (b) mwa linako za cwale?

³¹ Ki lifi ze komokisa ze u ka tahisa ona musebezi wa ku shaela w’o? “Ka lizazi leo, minzi iketalizoho i ka ba teñi mwa Egepita, ye bulela puo ya naha ya Kanana, ye konka ka [Muñ’a] Bupilo wa limpi; o muñwi ku yona u ka bizwa [Munzi wa Sinyeho, NW].” (Isaya 19:18) Mwa linako za kale ku bonahala kuli bupolofita b’o ne bu talelelizwe muta puo ya Siheberu ne iz’o bulelwa mwa minzi ya Siegepita ki Majuda be ne ba balehezi ku yona. (Jeremia 24:1, 8-10; 41:1-3; 42:9–43:7; 44:1) Kacenu, ku na ni batu mwa “Egepita” wa cwale ba ba itutile ku bulela “[puo, NW] ye kenile” ya niti ye mwa Bibele. (Zefania 3:9) Kwa minzi ye ketalizoho ya swanisezo, o muñwi u bizwa “Munzi wa Sinyeho,” ili ku bonisa kuli kalulo ye ñwi ya “puo ye kenile” i ka beya fa ngandaleza ni ku ‘sinya’ kopano ya Satani.

32. (a) Ki “aletare” mañi ye mwa naha ya Egepita? (b) Batoziwa ba swana cwañi sina “musumo” o’ fakaufi ni mululwani wa Egepita?

³² Ka tuso ya musebezi wa batu ba Jehova wa ku zibahaza, libizo la hae le lituna kaniti li ka zibahala mwa muinelo wo wa linto. “Ka lizazi leo, [Muñ’a] Bupilo u ka ezezwa aletare mwahal’a naha ya Egepita, mi licwe le litelele li ka tomelwa [Muñ’a] Bupilo fa mululwani wa naha.” (Isaya 19:19) Manzwi ao a ama Bakreste ba ba tozizwe, ba ba swalani bulikani bo buñwi ni Mulimu. (Samu 50:5) Ba fa matabelo a bona ka ku ba sina “aletare,” mi sina “musumo ni sehezo ye seheza niti,” ba paka za Jehova. (1 Timotea 3:15; Maroma 12:1; Maheberu 13:15, 16) Ba “mwahal’a naha,” ka ku ba kuli bona—hamoho ni balikani ba bona ba ba li “lingu ze ñwi”—ba fumaneha mwa linaha ni lioli za mawate ze fitelela 230. Kono “hasi ba lifasi.” (Joani 10:16; 17:15, 16) Ka swanisezo,  ba yemi fa mululwani wa lifasi le ni Mubuso wa Mulimu, mi ba itukiselize ku tula ona mululwani w’o ni ku amuhela mupuzo wa bona wa ku ya kwa lihalimu.

33. Batoziwa ki “sisupo” ni “bupaki” mwa “Egepita” ka nzila ifi?

³³ Isaya u zwelapili u li: “Li ka ba sisupo ni bupaki bwa [Muñ’a] Bupilo wa limpi, mwa naha ya Egepita; kakuli ba ka huweleza ku [Muñ’a] Bupilo kabakala banyandisi; mi u ka lumela mupilisi ni muyemeli ya ka ba lamulela.” (Isaya 19:20) Ka ku ba “sisupo” ni “bupaki,” batoziwa ba etelela mwa musebezi wa ku kutaza mi ba bubeka libizo la Jehova mwa muinelo wo wa linto. (Isaya 8:18; Maheberu 2:13) Lipilaelo za batu ba ba nyandiswa mwa lifasi kaufela li sweli za utwahala, kono ka nañungelele, lipuso za batu li palelwa ku ba tusa. Nihakulicwalo, Jehova u ka luma Mupilisi yo Mutuna, yena Mulena Jesu Kreste, ku to lukulula ba ba ishuwa kaufela. Mazazi a mafelelezo a, h’a ka fita fa masetela a ona fa ndwa ya Armagedoni, u ka imulula ni ku fa limbuyoti ze sa feli kwa batu ba ba saba Mulimu.—Samu 72:2, 4, 7, 12-14.

34. (a) Jehova u ka fita cwañi fa ku zibwa “mwa Egepita,” mi ki matabelo ni linubu mañi ze ba ka mu fa? (b) Jehova u ka nata lili “Maegepita,” mi hamulaho wa f’o, ki foliso mañi ye ka latelela?

³⁴ Ka nako ye, s’a bata Mulimu kikuli batu kamukana ba be ni zibo ye nepahezi kuli ba piliswe. (1 Timotea 2:4) Kacwalo, Isaya u ñola kuli: “[Muñ’a] Bupilo u ka zibwa mwa Egepita; mi ka lizazi leo, Maegepita ba ka ziba [Muñ’a] Bupilo; ba ka mu sebeleza ka matabelo ni ka linubu, ba ka itama buitamo ku [Muñ’a] Bupilo, mi ba ka ya ka bona. [Muñ’a] Bupilo u ka nata Maegepita cwalo; a nate, mi hape a folise; ba ka sikuluhela ku [Muñ’a] Bupilo, ba ka tiiseza ku mu lapela, mi u ka ba folisa.” (Isaya 19:21, 22) Batu ba mwa macaba kaufela a Satani, ili “Maegepita” ka butu, ba fita fa ku ziba Jehova ni ku mu sebeleza ka matabelo ni ka linubu, ili “bupaki bo bu zwa mwa milomo ye lumba Libizo la hae.” (Maheberu 13:15) Ba itama buitamo ku Jehova ka ku ineela  ku yena, mi ba ya ka bona buitamo b’o ka ku pila inze ba mu sebeleza ka busepahali. Jehova ha s’a ‘natile’ muinelo wo wa linto fa Armagedoni, u ka folisa batu ka Mubuso wa hae. Mwa Puso ya Jesu ya Lilimo ze Sikiti, batu ba ka fitiswa fa ku petahala kwa moya, munahano, muzamao, ni kwa mubili. K’o ku ka ba ku foliswa luli!—Sinulo 22:1, 2.

‘Ku Fuyaulwe Sicaba Sa Ka’

35, 36. Ka ku taleleza Isaya 19:23-25, ki swalisano mañi ye n’e til’o ba teñi mwa linako za kale mwahal’a Egepita, Asirya, ni Isilaele?

³⁵ Ku tuha f’o mupolofita u bonela cimo kezahalo ye komokisa: “Ka lizazi leo, likululu li ka zwa mwa Egepita le li ya kwa Asirya, Maasirya ba ka taha mwa Egepita, Maegepita ba ye kwa Asirya, mi Egepita hamoho ni Asirya ba ka sebeleza [Muñ’a] Bupilo. Ka lizazi leo, Isilaele i ka ba yena wa bulalu, h’a kopani ni Egepita ni Asirya; ba ka fuyaulwa mwahal’a lifasi. Kakuli [Muñ’a] Bupilo wa limpi u ka ba fuyaula, a li: Ku fuyaulwe Egepita sicaba sa ka, ni Asirya musebezi wa mazoho a ka, ni Isilaele buswa bwa ka!” (Isaya 19:23-25) Ee, zazi le liñwi Maegepita ni Maasirya ba ka ba balikani. Ka mukwa ufi?

³⁶ Mwa linako za kwamulaho, Jehova ha n’a lukuluzi batu ba hae kwa macaba, ne li inge kuli n’a ba lukiselize likululu le li ba libisa kwa tukuluho. (Isaya 11:16; 35:8-10; 49:11-13; Jeremia 31:21) Bupolofita b’o ne bu talelelizwe hanyinyani Babilona ha se i fenyizwe ili f’o be ne ba hapezwi kwa Asirya ni Egepita, hamoho ni kwa Babilona, ne ba kutiselizwe kwa Naha ya Sepiso. (Isaya 11:11) Kono ku cwañi ka za mwa linako za cwale?

37. Kacenu bolule-lule ba batu ba pila cwañi inge kuli ku na ni likululu mwahal’a “Asirya” ni “Egepita”?

³⁷ Kacenu, bomasiyaleti ba ba tozizwe ba Isilaele wa kwa moya ba ‘fuyauzwi mwahal’a lifasi.’ Ba yemela bulapeli bwa niti mi ba zibahaza lushango lwa Mubuso kwa batu ba mwa  macaba kaufela. A mañwi ku ona macaba ao a swana sina Asirya, a lata hahulu lindwa. A mañwi macaba ona a lata kozo, mwendi inge Egepita—yeo ka nako ye ñwi ne i li “mulena wa kwa Mboela” mwa bupolofita bwa Daniele. (Daniele 11:5, 8) Bolule-lule ba batu ba ba zwa mwa linaha ze lata hahulu lindwa ni ze lata kozo ba keni mwa bulapeli bwa niti. Kacwalo, batu ba ba zwa mwa linaha kaufela ba swalisani mwa ‘ku sebeleza’ Jehova. Ha ku na lifapano mwahal’a bona niha ba zwa mwa macaba a sili. Ba latana, mi ku kona ku bulelwa ka buniti kuli ‘Maasirya ba taha mwa Egepita, mi Maegepita ba ya mwa Asirya.’ Ku swana inge kuli ku na ni likululu mwahal’a bona.—1 Pitrosi 2:17.

38. (a) Isilaele “i ka ba yena wa bulalu, h’a kopani ni Egepita ni Asirya” ka mukwa ufi? (b) Ki kabakalañi Jehova h’a li: “Ku fuyaulwe . . . sicaba sa ka”?

³⁸ Kono, ku taha cwañi kuli Isilaele i be “yena wa bulalu, h’a kopani ni Egepita ni Asirya”? Kwa makalelo a “nako ya mafelelezo,” buñata bwa be ne ba sebeleza Jehova fa lifasi-mubu ne li ba “Isilaele wa Mulimu.” (Daniele 12:9; Magalata 6:16) Ku kala mwa ma-1930, buñata bo butuna bwa “lingu ze ñwi,” ba ba na ni sepo ya ku pila fa lifasi-mubu, se ba bile teñi. (Joani 10:16a; Sinulo 7:9) Ha ba zwa mwahal’a macaba—ka mo ba swanisezwa ki Egepita ni Asirya—ba selahanela kwa ndu ya Jehova ya bulapeli mi ba mema ba bañwi kuli ba swalisane ni bona. (Isaya 2:2-4) Sina mizwale ba bona ba ba tozizwe, ba eza musebezi o swana wa ku kutaza, ba tiyela litiko ze swana, ba bonisa busepahali bo bu swana, mi ba fepiwa fa tafule ya kwa moya ye swana. Kaniti, batoziwa ni “lingu ze ñwi” ki “mutapi u li muñwi, ni mulisana a li muñwi.” (Joani 10:16b) Kana ku na ni ya kona ku kakanya kuli Jehova, h’a talima tukufalelo ya bona ni buitiiso bwa bona, wa tabela musebezi wa bona? Ha ku komokisi h’a zibahaza kuli wa ba fuyaula, ka ku bulela kuli: “Ku fuyaulwe . . . sicaba sa ka”!

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]

[Siswaniso se si fa likepe 191]

Lindwalume ba Mafilisita ba lwanisa lila za bona (Siswaniso sa Siegepita sa mwa lilimo za mwanda wa bu 12 B.C.E.)

[Siswaniso se si fa likepe 192]

Licwe le li betilwe le li bonisa ndwalume kamba mulimu wa Mumoabi (mwahal’a lilimo za mwanda wa bu 11 B.C.E ni wa bu 8 B.C.E.)

[Siswaniso se si fa likepe 196]

Ndwalume wa Musiria ya pahami kamele (mwa lilimo za mwanda wa bu 9 B.C.E)

[Siswaniso se si fa likepe 198]

“Liwate” la batu ba ba ipanguzi li tahisa lipilaelo ni licinceho

[Siswaniso se si fa likepe 203]

Baprisita ba Egepita ne ba palezwi ku likanyeza m’ata a bona ni a Jehova