Kauhanyo 8

Maungulo A Makaza A Bulapeli bwa Buhata A Bonelwa Cimo

Isaya 47:1-15

1, 2. (a) Ba bañwi ba hononelañi kuli ku tuha ku ba ni cinceho ye tuna mwa bulapeli bwa lifasi? (b) Lu ziba cwañi kuli manzwi a kwa Isaya kauhanyo 47 a ka talelezwa kwapili? (c) Ki kabakalañi “Babilona yo mutuna” ha li li libizo le li swanela la bulapeli kaufela bwa buhata?

“BULAPELI Bwa Kuta Hape.” Yeo ki yona taba ye n’e ñozwi mwa hatiso ye bizwa The New York Times Magazine. Taba yeo ne i bonisize kuli bulapeli bu sa bonahala ku toma hahulu mwa lipilu ni minahano ya bolule-lule ba batu. Kacwalo, ku kona ku ba t’ata ku lumela kuli ku ka tuha ku ba ni cinceho ye tuna mwa bulapeli bwa lifasi. Kono cinceho yeo ki yona ye bonisizwe mwa kauhanyo 47 ya Isaya.

² Manzwi a Isaya n’a talelelizwe lilimo ze 2,500 kwamulaho k’o. Kono manzwi a’ ñozwi kwa Isaya 47:8 a kutezwi ku ñolwa mwa buka ya Sinulo mi a bonisizwe kuli a ka talelezwa kwapili. Teñi k’o, Bibele i polofita za mafelelezo a kopano ye swana sina lihule ye bizwa “Babilona yo mutuna”—ili kopano ya mwa lifasi kamukana ya bulapeli bwa buhata. (Sinulo 16:19) Ku biza bulapeli bwa buhata bwa lifasi kuli “Babilona” kwa swanela, kakuli bulapeli bwa buhata ne bu kalezi mwa Babilona ya kwaikale. Ku zwa f’o kihona bu yandulukela mwa lifasi kaufela. (Genese 11:1-9) Lituto za bulapeli ze ne simuluhile mwa Babilona, ze cwale ka tuto ya ku sa shwa kwa moyo, lihele la  mulilo, ni ku lapela silalu, li bat’o ba mwa bulapeli kaufela, mane ni mwa Krestendomu. * Kana bupolofita bwa Isaya bu lu zibisa ka nzila ye ñwi ze ka ezahala kwa bulapeli kwapili?

Babilona I Tulukisezwa mwa Liluli

3. Mu taluse butuna bwa Mubuso wa Babilona o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi.

³ Mu teeleze kwa zibahazo ya Mulimu ye, ye nyangumuna: “Tuluka, u ine mwa liluli, wena mwalyanjo mwan’a Babilona! Ina fafasi mo ku si na lubona, wena mwan’a musizana wa Makalade; kakuli ha u sa na ku bulelwa kuli ki wena ya babalelwa, ya pila ze munati.” (Isaya 47:1) Ka lilimo-limo, Babilona i bile ona mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi. I bile ona “libubo la mibuso,” f’o kikuli, mutomo o tiile wa bulapeli, pisinisi, ni lilwaniso. (Isaya 13:19) Ka nako ye u tiya ka ku fitisisa, mubuso wa Babilona u fita luli ni kwa mboela ko u y’o kopanela museto ni Egepita. Mi ha i tula Jerusalema ka 607 B.C.E., ku bonahala inge kuli Mulimu ka sibili ha koni ku yemisa tulo ya yona! Kacwalo, i ipona ku ba ‘mwalyanjo mwana,’ ya si ke a kenelwa ka ndwa ki mazwahule. *

4. Babilona i ka tahelwa kiñi?

⁴ Nihakulicwalo, “mwalyanjo” ya ikuhumusa y’o u ka tululwa fa situlo sa hae sa ku ba mubuso luli o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi mi u ka ‘iniswa mwa liluli,’ kikuli ku  swabiswa. (Isaya 26:5) Ha sa na ku ngiwa ku ba “ya babalelwa, ya pila ze munati,” inge muoli ya oliswa. Kacwalo, Jehova u laela kuli: “U nge sibeliso mi u bele bupi; tubula lisila le li buleta; u ishuñe, u tubule likatulo mi u sile linuka.” (Isaya 47:2) Ha se i hapile sicaba sa Juda mutumbi, Babilona cwale ni yona s’e ka ezwa inge mutanga! Mamede ni Maperesia, ba ba i zwisa fa m’ata a yona, ba ka i hapeleza ku ba ezeza misebezi ye swabisa maswe.

5. (a) Babilona i ka tubulwa cwañi ‘lisila le li buleta ni ku ishuña’? (b) Taelo y’a fiwa ya kuli a “sile linuka” i kana ya talusañi?

⁵ Babilona i ka tubulwa cwalo ‘lisila la yona le li buleta ni ku ishuña,’ ili ku latehelwa ki butuna ni likute kaufela za yona za kale. Malen’a yona ba ka laela kuli: “U sile linuka.” Mwendi Mababilona ba bañwi ba ka laelwa ku eza luli misebezi ya fande ya butanga. Kamba mwendi bupolofita b’o bu talusa kuli ba bañwi ba ka sulaetwa ni ku siliswa luli linuka ha ba nze ba iswa mwa butanga. Taba kikuli Babilona ha i sa na ku zamaya ka silena inge muoli ya siliswa nuka inze a li mwa sipula kamba mwa koloi. Kono ikaba inge mutanga, ya ezanga kuli, kuli a sile nuka, u na ni ku libala za buishuwo mwa ku apala, ili ku shuña sikoci ni ku bonisa mahutu a hae. Ki maswabi kwa butuna!

6. (a) Mapunu a Babilona a ka patululwa ka nzila ifi? (b) Mulimu ‘ha na ku ba utwela butuku’ cwañi? (Mu bone litaluso za kwatasi.)

⁶ Jehova u zwelapili ku shubula Babilona, u li: “U ka tubuliswa, maswabi a hao a bonahale; ni ka hupula bumaswe bwa hao, mi ha ni na ku ku utwela butuku.” (Isaya 47:3) * Ee, Babilona i ka utwiswa maswabi ni lishubu.  Bumaswe ni situhu z’a tiseza batu ba Mulimu li ka patuluha. Ha ku na mutu ya ka yemisa buhali bwa Mulimu!

7. (a) Majuda ba ba li lihapwa ba ka ikutwa cwañi ka za taba ya ku wa kwa Babilona? (b) Jehova u ka lekulula cwañi batu ba hae?

⁷ Ha se ba pilile mwa buhapiwa kwa Babilona ye m’ata ka lilimo ze 70, batu ba Mulimu ba ka nyakalaliswa hahulu ki ku wa kwa yona. Ba ka huweleza kuli: “Muliululi wa luna ki [Muñ’a] Bupilo, Ya-Kenile wa Isilaele. [Libizo la hae ki Jehova wa limpi, NW].” (Isaya 47:4) Mwa Mulao wa Mushe, Muisilaele ha n’a ka itekisa mwa butanga kuli a lifele likoloti za hae, muliululi (wahabo luli) n’a kona ku mu lekulula, kamba ku mu liulula, mwa butanga. (Livitike 25:47-54) Bakeñisa kuli Majuda ba kabe ba lekisizwe mwa butanga kwa Babilona, ba ka tokwa ku liululwa, kamba ku lukululwa. Kwa batanga, tulo hañata i talusa fela ku cinca malena. Kono Jehova u ka susueza Mulena Sirusi wa mufenyi ku lukulula Majuda mwa butanga. Egepita, Etopia, ni Seba li ka fiwa ku Sirusi kuli li be “tiululo” kabakala Majuda. (Isaya 43:3) Ka swanelo, Muliululi wa Isilaele u bizwa “Jehova wa limpi.” Limpi za Babilona ze bonahala ku tiya hahulu haki se siñwi ha li bapanyiwa ni mangeloi a Jehova a mañata-ñata a’ sa bonahali.

Ze Zwa mwa Situhu

8. Babilona i ka ‘kena mwa lififi’ ka nzila ifi?

⁸ Jehova u kutela ku nyaza patalaza Babilona ka bupolofita, u li: “Ina u kuzize, u kene mwa lififi, wena mwan’a musizana wa Makalade; kakuli ha u sa na ku bizwa ka la Mufumahali wa mibuso.” (Isaya 47:5) Ze ka ba fela mwa Babilona ki lififi ni maswabi. Ha i sa na ku ba mufumahali ya situhu ya koma mibuso ye miñwi.—Isaya 14:4.

9. Jehova u halifelañi Majuda?

⁹ Cwale he ki kabakalañi Babilona ha i tuhelezwi ku eza  maswe batu ba Mulimu? Jehova u li: “Ne ni halifezi sicaba sa ka, na sinya sanda sa ka, na ku fa batu ba sona mwa mazoho.” (Isaya 47:6a) Jehova u na ni libaka le linde la ku halifela Majuda. Kwamulaho, n’a ba lemusize kuli ha ne ba si ke ba utwa Mulao wa hae, ne ba ka lelekwa mwa naha. (Deuteronoma 28:64) Ha ne ba kalile ku lapela maswaniso ni ku eza buhule, Jehova ka lilato n’a lumile bapolofita kuli ba ba tuse ku kutela kwa bulapeli bo bu kenile. Kono “ba seha ba ba lumilwe ki Mulimu, ba shwaula manzwi a hae, ba soma bapolofita ba hae; ku fitela [Muñ’a] Bupilo h’a halifela sicaba sa hae, mane ku tokwe ni se sikana se si ka tusa.” (2 Makolonika 36:16) Mulimu kacwalo u tuhelela Juda, sona sanda sa hae, ku sinyiwa Babilona ha i apala naha ni ku silafaza tempele ya Hae ye kenile.—Samu 79:1; Ezekiele 24:21.

10, 11. Ki kabakalañi Jehova ha halifela Babilona, nihaike kuli ki tato ya hae ya kuli i hape batu ba hae?

¹⁰ Kabakaleo, kana Babilona ha i ezi fela tato ya Mulimu ha i hapa Majuda ni ku ba eza batanga? Kutokwa, kakuli Mulimu u li: “Ha u si ka ba shwela makeke ni hanyinyani; macembele, wa ba beya kwa coko ye bukiti ku feleleza. Mi wa li: Ni ka ba mufumahali ku ya ku ile! Mi litaba zeo ha u si ka isa pilu ku zona, ha u si ka kengeyela ko ne li ka y’o felela.” (Isaya 47:6b, 7) Mulimu ha si ka laela Babilona ku eza ka situhu se si fitelezi, ili ku sa babalela niheba “macembele.” (Malilo 4:16; 5:12) Hape ha si ka ba laela ku nyakalaliswa ki ku nyandisa Majuda ba bahapiwa.—Samu 137:3.

¹¹ Babilona ha i lemuhi kuli m’ata a yona fahalimw’a Majuda ki a swalelele. I itibalize litemuso za Isaya za kuli kwapili, Jehova u ka lukulula batu ba hae. I eza inge kuli i filwe tukelo ya ku busa Majuda ku ya ku ile ni ku ba mufumahali wa kamita wa macaba e i hapile. I keshebisa taba ya kuli puso ya yona ye situhu ku na ni ko i ka “y’o felela”!

 Ku Wa kwa Babilona Kwa Polofitwa

12. Ki kabakalañi Babilona ha i bizwa kuli “ya pila ze munati”?

¹² Jehova u zibahaza kuli: “Cwale he, utwa se, wena ya pila ze munati, ya iketile, wena ya ipulelela mwa pilu, ya li: Ki na fela, ha ku na u sili haisi na; ha ni na ku ba mbelwa, ha ni na ku ziba kuli ku tokwa bana kana ki nto ye cwañi!” (Isaya 47:8) Babilona i zibahala hahulu ka ku lata minyaka kwa yona. Herodotus, muituti wa za kwaikale wa mwa lilimo za mwanda wa bu 5 B.C.E., u bulela za “sizo se si swabisa ka ku fitisisa” sa Mababilona, u li, basali kaufela ba tokwiwa ku eza buhule kuli ba kuteke mulimu wa bona wa musali, wa lilato. Curtius muituti wa kale ili ya n’a itutile za kwaikale ni yena n’a ize: “Ha ku na silafazo ye kona ku fita mikwa ya mwa muleneñi; ze maswe-maswe zeo kamita ze ne li eziwanga ne li tahisa hahulu litakazo ni licoezo za ku eza buhule ze fita lifi kamba lifi.”

13. Mukwa wa Babilona wa ku lata minyaka u ka i wisisa cwañi ka bubebe?

¹³ Mukwa wa Babilona wa ku lata minyaka u ka i wisisa ka bubebe. Manzibwana pili i si ka sinyiwa kale, mulena ni mandun’a hae ba ka eza mukiti, ba ka nwa bucwala ku fitela ba kolwa. Kacwalo, ha ba na ku isa pilu kwa taba ya kuli limpi za Mamede ni Maperesia li sweli ku taseza muleneñi. (Daniele 5:1-4) Babilona “ya iketile” i ka nahana kuli mamota a yona ni mukokolombwa ze bonahala kuli ha li koni ku punyiwa li ka i sileleza kwa tasezo. I ipulelela kuli “ha ku na u sili” ya kona ku i fita kwa m’ata. Ha i ikutwi kuli ya kona ku ba “mbelwa,” ye latehelwa ki mulen’a yona ni “bana” ba yona, ona sicaba sa yona. Niteñi, ha ku na limota le li kona ku i sileleza kwa lizoho la Jehova Mulimu le li lombota! Jehova hasamulaho u ka bulela kuli: “Babilona nih’a ka pahamela kwa lihalimu, nih’a ka  tiisa sisabelo se si lumbile sa mata a hae, nihakulicwalo, basinyi ba ba zwa ku Na ba ka y’o fita ku yena.”—Jeremia 51:53.

14. Babilona i ka “tokwa bana, ni ku siyamena” ka linzila lifi?

¹⁴ Ki sifi se si ka tahela Babilona? Jehova u zwelapili kuli: “Kanti litaba ki ze peli ze ka ku tahela kapili-pili, ka lizazi li li liñwi: Ki ku tokwa bana, ni ku siyamena; li ka ku tahela mwa bubeli bwa zona, nihaike buloi bwa hao bu mata, ni mabibo a hao ki a mañata.” (Isaya 47:9) Ee, butuna bwa Babilona bwa ku ba mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi bu ka fela ka sipundumukela. Mwa linaha za kwaikale za kwa Upa, ku siyamenwa ni ku shwelwa ki bana ki lika ze n’e li ze maswe ka ku fitisisa ze ne kona ku ezahala ku musali. Ha lu zibi kuli ki “bana” ba ba kai be i latehelwa Babilona mwa busihu bo i wiswa. * Kono ka nako ye tomilwe, muleneñi wo u ka siiwa matota ka ku tala. (Jeremia 51:29) Hape i ka siyamenwa kakuli malen’a yona ba ka tululwa fa bulena.

15. Kwand’a situhu sa Babilona kwa Majuda, kiñi ze ñwi z’a i halifelela Jehova?

¹⁵ Kono za halifela Jehova haki ka libaka fela la kuli Babilona i nyandisa Majuda. ‘Buloi bwa yona bo bu mata’ ni bona bwa mu halifisa. Mulao wa Mulimu ku Isilaele u hanisa tumelo ya mioya; kono Babilona i lata hahulu bulauli. (Deuteronoma 18:10-12; Ezekiele 21:21) Buka ye bizwa Social Life Among the Assyrians and Babylonians i bulela kuli Mababilona “kamita ne ba pila mwa sabo ya badimona ba bañata-ñata be ne b’a nga kuli ne ba ba potolohile.”

 Ku Isepisa ka Ze Maswe

16, 17. (a) Babilona i “isepisize ka ze maswe” za yona ka nzila ifi? (b) Ki kabakalañi mafelelezo a Babilona ha sa koni ku sutiswa?

¹⁶ Kana banuhi ba Babilona ba kona ku i pilisa? Jehova u alaba kuli: “U isepisize ka ze maswe za hao, u ize: Ha ni bonwi ki mutu. Butali ni zibo ya hao ki zona ze ku kelusize, mi wa li mwa pilu ya hao: Ki na fela, ha ku na u sili haisi na.” (Isaya 47:10) Babilona i ikutwa kuli ka butali bwa yona bwa silifasi ni bwa bulapeli, m’ata a limpi za yona, ni ka mano a yona a’ situhu, ya kona ku zwelapili ku ba mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi. I ikutwa kuli ha ku na ya kona ku i ‘bona,’ f’o kikuli, ku i zekiseza bumaswe bwa yona. Hape ha i boni kuli ya i lwanisa u fakaufi. I ipulelela kuli, “Ki na fela, ha ku na u sili haisi na.”

¹⁷ Kono Jehova ka mupolofita wa hae yo muñwi, u lemusa kuli: “Kikuli mutu a ka ipata kwa mukunda, mane ni palelwe ku mu bona?” (Jeremia 23:24; Maheberu 4:13) Kacwalo Jehova u li: “Ziyezi i ka ku tahela, [u sa zibi m’ata a mabibo a ku i lwanisa ka yona, NW]; bumaswe bu ka ku limba fahalimu, b’o ka palelwa ku sutisa; mi sinyehelo y’o sa zibi, i ka ku tulukela.” (Isaya 47:11) Milimu ya Babilona kamba “m’ata a mabibo” a’ ezwa ki balapeli ba yona ba mioya ha li koni ku sutisa ziyezi ye taha—ili ye si ka i tulukela kale haisali!

Baelezi ba Babilona Ba Palelwa

18, 19. Babilona ha i ka sepa baelezi ba yona, ku ka tahisa cwañi kozi?

¹⁸ Ka lisomo le li utwisa butuku, Jehova u laela kuli: “Yema cwale ka mabibo a hao, ni ka buloi bwa hao, kakuli ki zona z’o twaezi ku eza haisali kwa bwanana bwa hao; u ka suhana u fumana tuso ku zona, mwendi li ka ku komisa.” (Isaya 47:12) Babilona i shemaetwa kuli i ‘yeme,’  f’o kikuli, i tundamene ku sepa mabibo i sa cinci. Esi mane i itwaelize ku hulisa bulauli haisali kwa “bwanana” bwa sicaba seo.

¹⁹ Kono Jehova wa i soma, u li: “U ikatalelize milelo ye miñata; a ba yeme he, ba ku pilise, bona ba ba ziba lihalimu, ba ba lekula linaleli, ba ba ku bulelela ka kweli se si na ni ku taha.” (Isaya 47:13) * Babilona i ka iponela bupalelwi bo bu tezi bwa baelezi ba yona. Ki niti kuli tuto ya lihalimu ye ezizwe ka lilimo ze mianda-nda i kabe i file Mababilona  butali bwa ku talusa linaleli. Kono mwa busihu bo i wa, bupalelwi bo bu swabisa bwa baituti ba linaleli ba ba ku yona bu ka bonisa kuli bulauli ha bu na tuso.—Daniele 5:7, 8.

20. Ki afi a ka ba mafelelezo a baelezi ba Babilona?

²⁰ Jehova u ungula kalulo ye ya bupolofita ka ku bulela kuli: “Bona! Ba ka ba sina matahulwa a bucwañi, ba ciswe ki mulilo; ha ba na ku ipunyusa kwa mata a malimi a mulilo; ha ku na ku siyala kwa teñi mashala a’ enya a ku itutumuna, nihaiba mulilo wa ku ola. Li ka ba cwalo linto kaufela z’o ikatalelize zona; ni balekisi b’o n’o bapaza ni bona haisali kwa bwanana bwa hao, ba ka ikela mutu ni mutu kwa sibaka sa hae; ha ku na ya ka ku pilisa.” (Isaya 47:14, 15) Ee, linako ze buhali inge mulilo li ka tuha li tulukela baelezi ba buhata bao. Ha u na ku ba mulilo o munde o olwa ki batu, kono ikaba mulilo o ciseleza o ka bonahaza baelezi ba buhata kuli ki matahulwa a bucwañi a’ si na tuso. Kona libaka baelezi ba Babilona ha ba ka hoboka ka sabo! Matiyelo a Babilona a mafelelezo ao ha ka ya, ha ku na ya ka i pilisa. I ka tahelwa ki ziyezi ye swana ni ye i ka tahiswa fahalimw’a Jerusalema.—Jeremia 11:12.

21. Manzwi a bupolofita bwa Isaya a talelezwa lili mi ili ka mukwa ufi?

²¹ Ka 539 B.C.E., manzwi a’ buyelezwi a, a kalisa ku talelezwa. Limpi za Mamede ni Maperesia ka tamaiso ya Sirusi li hapa muleneñi, li bulaya mulena ya busa nako yeo, yena Belishazare. (Daniele 5:1-4, 30) Mwa busihu bu li buñwi fela, Babilona i tululwa fa situlo sa yona sa ku ba mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi. Kacwalo, puso ya lilimo-limo ya ma-Sema ya fela mi lifasi se li busiwa ki ma-Jafeta. Babilona yona i tanda lilimo ze mianda-nda inze i sinyeha. Ha ku t’o fitwa mwa lilimo za mwanda wa  bune C.E., se li fela “litutuma za macwe.” (Jeremia 51:37) Kacwalo bupolofita bwa Isaya bwa talelezwa ka ku tala.

Babilona wa Cwale

22. Ku wa kwa Babilona ku lu lutañi ka za buikuhumuso?

²² Bupolofita bwa Isaya bu tahisa nahanisiso ye tuna. Pili, bu koñomeka likozi za buikuhumuso ni buiziniko. Ku wa kwa Babilona ye ikuhumusa ku paka lishitanguti la mwa Bibele le li li: “Buikuhumuso bu zamaya shandauko kwapili, mi ku izinika ku isa kwa ku wa.” (Liproverbia 16:18) Fokuñwi, kabakala ku sa petahala, lu ezanga lika ka buikuhumuso, kono ku “ikuhumusa” ku kona ku lu tahiseza ku “wela mwa nyazo, ni mwa siteo sa Diabulosi.” (1 Timotea 3:6, 7) Kacwalo, lu ka eza hande ku utwa kelezo ya Jakobo ye li: “Mu ikokobeze fapil’a Mulimu, mi u ka mi hulisa.”—Jakobo 4:10.

23. Bupolofita bwa Isaya bu lu tusa ku ba ni sepo mañi?

 ²³ Manzwi a bupolofita ao hape a lu tusa ku sepa Jehova, yena ya m’ata hahulu ku fita balwanisi ba hae kaufela. (Samu 24:8; 34:7; 50:15; 91:14, 15) Yeo ki kupuliso ye tiisa pilu mwa mazazi a, a’ t’ata. Sepo ku Jehova i tiisa tundamo ya luna ya ku sepahala ku yena, lu nze lu ziba kuli “mafelelezo a mutu [wa niti], ki kozo.” (Samu 37:37, 38) Ha lu nze lu talimani ni “makilikicani” a Satani, ki ko kunde kamita ku itinga ku Jehova ku fita ku isepa ili luna.—Maefese 6:10-13, NW, litaluso za kwatasi.

24, 25 (a) Ki kabakalañi bunuhi ka tuso ya linaleli ha bu si na tuso, kono ki kabakalañi buñata ha ba itingile ku bona? (b) Ki afi mabaka a mañwi e ba ambukela Bakreste litumelo za mioya?

²⁴ Sihulu-hulu, lu lemuswa za litumelo za mioya, sihulu za ku nuha ka tuso ya linaleli. (Magalata 5:20, 21) Babilona ha ne i wile, batu ne ba si ka tuhela bunuhi ka tuso ya linaleli. Mane, buka ye bizwa Great Cities of the Ancient World i bulela kuli litopa za linaleli ze n’e aluzwi ki Mababilona li “zwile” mwa libaka za zona za kwaikale, ili “ku bonisa butoto bwa muhupulo kaufela wa [ku nuha ka tuso ya linaleli].” Niteñi, ku nuha ka tuso ya linaleli ku sa ipa m’ata, mi mwa mitende ye miñata, babali ba fumananga ka bunolo lika za ku nuha ka tuso ya linaleli ili zeo kuti li ka ezahala ku bona.

²⁵ Ki sifi se si tiseza batu—buñata ili ba ba itutile hahulu—ku nuha lika ka tuso ya linaleli kamba ku ikenya mwa litumelo ze ñwi za mioya, ze si na tuso? Hatiso ye bizwa The World Book Encyclopedia i li: “Ibe fela batu ba sabana ni ku sa ziba ze ka ezahala kwapili, mwendi ha ba na ku tuhela litumelo za mioya.” Sabo ni ku sa ziba za kwapili li kana za ezisa batu ku ba ni litumelo za mioya. Kono Bakreste ba ambuka litumelo za mioya. Ha ba sabi mutu—Jehova ki yena matiyelo a bona. (Samu 6:4-10) Mi ba ziba ze  ka ezahala kwapili; ba ziba milelo ya Jehova ye patuluzwi mi ha ba hononi kuli “milelo ya [Muñ’a] Bupilo, yona ki ya kamita, i tiile.” (Samu 33:11) Ku utwa kelezo ya Jehova ku ka lu tiseza bupilo bo bunde, bwa kamita.

26. “Mihupulo ya ba ba butali” i bonahezi cwañi ku ba “ya mbango”?

²⁶ Mwa lilimo za cwanoñu fa, ba bañwi ba likile ku ziba za kwapili ka linzila ze twi ki za sayansi. Mane ku na ni tuto ye bizwa kuli tuto ya za kwapili, ye talusizwe kuli ki “tuto ka za lika ze kona ku ezahala kwapili ka ku ya ka ze ezahala cwale.” Ka mutala, ka 1972, sikwata sa baituti ni ba lipisinisi se si bizwa Club of Rome (Sikwata sa Roma) ne si nuhile kuli ha ku ka t’o fitwa mwa 1992, gauda, mercury, senge, ni oli ne li kabe li felile mwa lifasi. Ki niti kuli ku kala ka 1972, lifasi li bile ni butata bo butuna hahulu, kono bunuhi bwani ne si bwa niti ni hanyinyani. Lifasi li sa na ni gauda, mercury, senge, ni oli. Kaniti, batu ba katezi ku lika ku nuha za kwapili, kono bunuhi bwa bona ha bu bangi bwa niti kamita. Ee luli, ‘mihupulo ya ba ba butali, ki ya mbango’!—1 Makorinte 3:20.

Mafelelezo A’ Taha a Babilona Yo Mutuna

27. Babilona yo mutuna ne i wile lili sina mo ne i wezi Babilona ka 539 B.C.E., mi ne i wile ka nzila ifi?

²⁷ Bulapeli bwa cwale bu zwiselizepili lituto ze ñata za Babilona ya kwaikale. Kabakaleo, kopano ya mwa lifasi kaufela ya bulapeli bwa buhata i bizwa ka swanelo kuli Babilona yo mutuna. (Sinulo 17:5) Kopano yeo ya bulapeli bwa mwa lifasi kamukana se i wile kale sina mo ne i wezi Babilona ya kwaikale ka 539 B.C.E. (Sinulo 14:8; 18:2) Ka 1919, bomasiyaleti ba banyani ba Kreste ne ba zwile mwa butanga bwa kwa moya ni ku ambuka likukuezo za bulapeli za Krestendomu, ye li kalulo ye tuna ya Babilona yo mutuna. Haisali ku zwiwa f’o, Krestendomu ha i si ka ba  ni kukuezo ye tuna mwa linaha ze ñata mo ne i kile ya ipa m’ata.

28. Babilona yo mutuna i itumba cwañi, kono ki sifi se si i libelezi?

²⁸ Nihakulicwalo, ku wa k’o, ne li fela makalelo a sinyeho ya ku ya ku ile ya bulapeli bwa buhata. Mane, bupolofita bwa Sinulo ka za sinyeho ya Babilona yo mutuna bu lu hupulisa manzwi a bupolofita a’ ñozwi kwa Isaya 47:8, 9. Sina Babilona ya kwaikale, Babilona yo mutuna wa cwale u li: “Situlo sa ka, ki na mulena wa musali; ha ni mbelwa na, ha ni zibi ku lila.” Kono “likoto za hae li ka taha mwa lizazi li li liñwi, lifu, ni matomola, ni tala; mi u ka ciswa ka mulilo ku feleleza; kakuli U na ni mata Mulena Mulimu ya mu atula.” Kacwalo, manzwi a bupolofita a’ ñozwi kwa Isaya kauhanyo 47 a sa li temuso ku ba ba sa swalisana ni bulapeli bwa buhata. Kuli ba si ke ba t’o sinyiwa hamoho ni yona, ba lukela ku mamela taelo ye buyelezwi ye li: “A mu zwe ku yena”!—Sinulo 18:4, 7, 8.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]

 [Maswaniso a fa likepe 111]

Babilona ye lata minyaka i ka iniswa mwa liluli

[Siswaniso se si fa likepe 114]

Banuhi ba Babilona ba ba itusisa linaleli ba ka palelwa ku zibela cimo za ku wa kwa yona

[Siswaniso se si fa likepe 116]

Kalenda ya Sibabilona ya bunuhi ka tuso ya linaleli ya hamulaho wa 1000 B.C.E.

[Maswaniso a fa likepe 119]

Babilona ya cwale ona cwale fa ha i sa na ku ba teñi