Kauhanyo 1

Mupolofita wa Mulimu U Tiseza Batu Liseli

1, 2. Ki ifi miinelo ya mazazi a ye kalelwisa hahulu ba bañata?

LU PILA mwa nako yeo batu ba bonahala ku kona ku eza ibat’o ba nto kaufela. Ku zamaya mwa mbyumbyulu, ku panga likompyuta, ku cinca-cinca tuka twa mwa mubili twa sihozo, ni ze ñwi ze ba eza ba sayansi li konahalisize lika ze nca kwa batu, li tisize sepo ya ku pila hande, mwendi mane ni ya ku pila nako ye telele.

² Kana zwelopili yeo i mi tuhelisize ku notelanga kwa ndu ya mina? Kana i felisize ku uma kwa ndwa? Kana i folisize matuku kamba ku felisa matomola a ku shwelwa ki mulatiwa? Kutokwa ni hanyinyani! Zwelopili ye ba eza batu, nihaikaba ye tuna cwañi, ki ya makutelakaufi. Piho ya ba Worldwatch Institute i li: “Lu zibile mwa ku yela kwa kweli, mwa ku ezeza tukalulo twa likompyuta to tu m’ata hahulu kamita, ni mwa ku shimbululela tuka twa mwa mubili twa sihozo. Kono ha lu si ka kona kale ku fa mezi a kenile kwa batu ba ba eza bolule ba sikiti, kamba ku fukuza lubilo lwa ku fela kwa libupiwa za mifuta-futa, kamba ku fumana m’ata e lu tokwa lu sa nyanganyisi mbyumbyulu.” Kwa utwahala batu ba bañata ha ba ikalelwa ka za kwapili ba sa zibi ko ba kona ku fumana ku omba-ombiwa ni sepo.

3. Ki ufi muinelo o n’o li mwa Juda mwa lilimo za mwanda wa bu 8 B.C.E.?

³ Muinelo wa luna kacenu u swana ni o ne ba li ku ona batu ba Mulimu mwa lilimo za mwanda wa bu 8 B.C.E. Ka  nako yeo, Mulimu n’a lumile Isaya mutang’a hae ku fitisa taba ye omba-omba kwa batu ba Juda, mi ku omba-ombiwa ki kona luli ko ne ba tokwa. Liziyezi ne li unjami sicaba seo. Mubuso wa Asirya o situhu ne u tuha u fumbela naha, ni ku ngangamisa ba bañata. Batu ba Mulimu ne ba ka sabela kai? Ne ba bulela kuli Jehova ki yena Mulimu wa bona, kono ne ba lata ku sepa batu.—2 Malena 16:7; 18:21.

Liseli Le Li Benya mwa Lififi

4. Ki lufi lushango lwa litaba ze peli l’o Isaya n’a laezwi ku shaela?

⁴ Kabakala buipanguli bwa Juda, Jerusalema ne i ka sinyiwa, mi batu ba Juda ne ba ka iswa mwa butanga kwa Babilona. Kaniti, ne ku ka taha linako ze zwafisa. Jehova n’a lumile Isaya mupolofita wa hae kuli a polofite za nako ya ziyezi yeo, kono hape N’a mu laezi ku shaela litaba ze nde. Majuda ha se ba bile batanga ka lilimo ze 70, ne ba ka lukululwa mwa Babilona! Bomasiyaleti ba ba tabile ne ba ka kutela kwa Sione ni ku ba ni tohonolo ya ku toma teñi sinca bulapeli bwa niti. Ka taba yeo ye nde, Jehova ka mupolofita wa hae n’a ezisize liseli ku benya mwa lififi.

5. Ki kabakalañi Jehova ha n’a patuluzi mulelo wa hae inge ku sa na ni nako ye telele?

⁵ Sinyeho ya Juda ne i tile hamulaho wa lilimo ze fitelela mwanda ku zwa fa n’a ñolezi Isaya bupolofita bwa hae. Cwale ki kabakalañi Jehova ha n’a patuluzi mulelo wa hae inge ku sa na ni nako ye telele cwalo? Bupolofita b’o ha ne bu ka t’o talelezwa, be ne ba ikutwezi manzwi a Isaya ne ba kabe ba shwile kale-kale, nji cwañi? Ee luli. Kono kabakala litaba zeo Jehova n’a patululezi Isaya, be ne ba ka pila ka nako ya sinyeho ya Jerusalema ka 607 B.C.E. ne ba ka ba ni litaba ze ñozwi za bupolofita bwa Isaya. Litaba zeo neikaba bupaki bo bu tiile bwa kuli “nto i sa kala fela ku ba teñi, [Jehova s’a] bulela ko i ka y’o felela; ni kale [u] bulezi se si ka bonahala kwapili.”—Isaya 46:10; 55:10, 11.

6. Jehova u fita cwañi batu kaufela ba ba bulelela cimo za kwapili?

 ⁶ Ki Jehova fela ya kona ku bulela cwalo a sa bushi. Mutu a kana a kona ku bulelela cimo ze ka ezahala kwapilinyana kabakala z’a ziba ka za mo i inezi puso kamba nyangela ye li teñi ka nako yeo. Kono ki Jehova fela ya kona ku bonela cimo ze ka ezahala ka nako ifi kamba ifi, nihaiba ze kwapili hahulu, a sa bushi. Hape wa kona ku fa batanga ba hae m’ata a ku polofita ze ka ezahala kwapili hahulu. Bibele i li: “Mulena [Muñ’a] Bupilo h’a na ku eza se siñwi, a si ka sebela mulelo wa hae kwa batanga ba hae ba bapolofita.”—Amosi 3:7.

“Bo Isaya” Ki Ba Bakai?

7. Bocaziba ba bañata ba hononile cwañi buñoli bwa Isaya, mi ki kabakalañi?

⁷ Taba ya za bupolofita ki nto ye ñwi ye tisize kuli bocaziba ba bañata ba honone za buñoli bwa Isaya. Bahanyezi bao ba pihelela kuli kalulo ya mafelelezo ya buka yeo i lukela ku ba ye ne ñozwi ki mutu ya n’a pila mwa lilimo za mwanda wa bu 6 B.C.E., ili ka nako yeo Majuda ne ba li mwa butanga mwa Babilona kamba hamulaho wa butanga b’o. Ba li kuti bupolofita bwa za sinyeho ya Juda ne bu ñozwi ha se bu talelelizwe mi kacwalo kuti ne bu si lika ze ne bulezwi cimo. Bahanyezi bao hape ba lemuha kuli hamulaho wa kauhanyo 40, buka ya Isaya i bulela inge kuli Babilona ne li ona mubuso o m’ata ka ku fitisisa mi Maisilaele ne ba li batanga mwateñi. Kacwalo b’a nga kuli ya n’a ñozi kalulo ya mafelelezo ya Isaya u lukela ku ba ya n’a i ñozi mwa nako yeo—ili mwa lilimo za mwanda wa bu 6 B.C.E. Kana munahanelo wo ki wa niti? Kutokwa ni hanyinyani!

8. Ku honona buñoli bwa Isaya ne ku kalile lili, mi ne ku yandulukile cwañi?

⁸ Ku honona buñoli bwa Isaya ne ku kalile mwa lilimo za mwanda wa bu 12 C.E. Ne ku kalilwe ki mutalusi wa Mujuda ya bizwa Abraham Ibn Ezra. Hatiso ye bizwa Encyclopaedia  Judaica, i li: “[Abraham Ibn Ezra] h’a talusa Isaya, u bulela kuli kalulo ya bubeli, ili ye kala ka kauhanyo 40, ne i ñozwi ki mupolofita ya n’a pila mwahal’a nako yeo Majuda ne ba li batanga mwa Babilona ni kwa makalelo a nako ye ne ba kutezi kwa Sione.” Mwahal’a lilimo za mwanda wa bu 18 ni 19, mihupulo ya Ibn Ezra ne i latelezwi ki bocaziba ba bañatanyana, hamoho ni Johann Christoph Doederlein, muituti wa za bulapeli wa Mujelemani ya n’a hasanyize litaba za ku talusa Isaya ka butungi ka 1775, ni ze ñwi ka 1789. Hatiso ye bizwa New Century Bible Commentary i li: “Bocaziba kaufela cwale, kwand’a fela ba ba ñañelezi muhupulo wa kale, se ba lumela muhupulo wa Doederlein . . . wa kuli bupolofita bwa mwa buka ya Isaya likauhanyo 40 ku isa 66 ne bu si ka ñolwa ki mupolofita Isaya wa mwa lilimo za mwanda wa bu 8, kono ne bu ñozwi hamulaho wa nako yeo.”

9. (a) Buka ya Isaya se i aluhanyizwe cwañi? (b) Mutalusi yo muñwi wa za Bibele u kusufaza cwañi kañi ye ama buñoli bwa Isaya?

⁹ Kono ku honona buñoli bwa buka ya Isaya ne ku si ka felela fela f’o. Muhupulo wa kuli ku na ni Isaya wa Bubeli ne u tahisize muhupulo o muñwi wa kuli mwendi ne ku na ni muñoli wa bulalu. * Ku tuha f’o, buka ya Isaya ne i aluhanyizwe hape, ku eza kuli mane caziba yo muñwi u’ nga kuli likauhanyo 15 ni 16 ne li ñozwi ki mupolofita ya sa zibahali, mi caziba yo muñwi u kakanya ya n’a ñozi likauhanyo 23 ku isa 27. Yo muñwi hape u li, Isaya n’a si ke a ñola manzwi a’ ñozwi mwa likauhanyo 34 ni 35. Libaka? Kakuli manzwi ao a swana hahulu ni a mwa likauhanyo 40 ku isa 66, ze ne se li bulezwi kale kuli ne li ñozwi ki mutu u sili isi Isaya wa mwa lilimo za mwanda wa bu 8! Mutalusi wa za Bibele ya bizwa Charles C. Torrey u kusufaza ze zwile mwa mihupulo yeo. U li: “Ya n’a banga ‘Mupolofita [yo mutuna] wa Majuda ba mwa Butanga,’ s’a ngiwa ka bunyinyani hahulu, mi  s’a tuha a libalwa kabakala ku aluhanywa maswe kwa buka ya hae.” Nihakulicwalo, haki bocaziba kaufela ba ba lumelelana ni ku aluhanya cwalo kwa buka ya Isaya.

Bupaki bwa Kuli Muñoli Ki A Li Muñwi

10. Mu fe mutala u li muñwi wa m’o mubulelelo o swana u boniseza kuli buka ya Isaya ne i ñozwi ki mutu a li muñwi.

¹⁰ Ku na ni libaka le li tiile la ku lumela kuli buka ya Isaya ne i ñozwi ki mutu a li muñwi fela. Bupaki bwa pili bu ama mubulelelo o swana o itusisizwe. Ka mutala, pulelo ya kuli “Ya-Kenile wa Isilaele” i fumaneha h’a 12 mwa Isaya likauhanyo 1 ku isa 39 ni h’a 14 mwa Isaya likauhanyo 40 ku isa 66, kono lilumbatina leo la Jehova li fumaneha h’a silezi fela ko kuñwi mwa Mañolo a Siheberu. Ku itusiswa hañata-ñata kwa pulelo yeo ye sa itusiswi hahulu ku sili ku bonisa kuli Isaya ne i ñozwi ki mutu a li muñwi.

11. Ki lifi ze swana ze mwa Isaya likauhanyo 1 ku isa 39 ni likauhanyo 40 ku isa 66?

 ¹¹ Ku na ni lika ze ñwi hape ze swana ka za Isaya likauhanyo 1 ku isa 39 ni likauhanyo 40 ku isa 66. Likalulo ze peli zeo li itusisa hañata lipulelo za swanisezo ze swana ili ze ipitezi, ze cwale ka musali ya utwa butuku bwa lupepo ni “nzila” kamba “likululu.” * Hape li bulela hañata linzwi la “Sione,” ili leo mwa litaba za Siheberu za makalelo li itusisizwe h’a 29 mwa likauhanyo 1 ku isa 39 ni h’a 18 mwa likauhanyo 40 ku isa 66. Mane, Sione i bulelwa hahulu mwa Isaya ku fita mwa buka ifi kamba ifi ye ñwi ya Bibele! Hatiso ye bizwa The International Standard Bible Encyclopedia, i bulela kuli bupaki bo bu cwalo, “bu ezisa buka yeo ku ba ye ipitezi ili nto ye ne si ke ya utwisiseha” kambe kuli buka yeo ne i ñozwi ki batu ba babeli, ba balalu, kamba ba bañata.

12, 13. Mañolo a Sigerike a Sikreste a bonisa cwañi kuli buka ya Isaya ne i ñozwi ki mutu a li muñwi?

¹² Bupaki bo bu tiile ka ku fitisisa bwa kuli buka ya Isaya ne i ñozwi ki mutu a li muñwi fela bu mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste a’ buyelezwi. Mañolo ao a bonisa hande-nde kuli Bakreste ba mwa lilimo za mwanda wa pili ne ba lumela kuli buka ya Isaya ne i ñozwi ki mutu a li muñwi. Ka mutala, Luka u bulela za nduna wa Muetopia ya n’a bala litaba zeo cwale li fumaneha mwa Isaya kauhanyo 53, ili yona kalulo luli yeo bahanyezi ba cwale ba bulela kuli ne i ñozwi ki Isaya wa Bubeli. Kono Luka u bulela kuli Muetopia y’o n’a “bala mwa buka ya mupolofita Isaya.”—Likezo 8:26-28.

¹³ Ku tuha f’o, mu nyakisise Mateu muñoli wa Litaba za Evangeli, ili ya talusa m’o bukombwa bwa Joani Mukolobezi ne bu talelelize manzwi a bupolofita e lu fumana cwale kwa Isaya 40:3. Ki mañi y’o Mateu a bulela kuli n’a ñozi  bupolofita b’o? Kana ki Isaya wa Bubeli ya sa zibahali? Kutokwa, u bulela fela kuli muñoli ki “mupolofita Isaya.” * (Mateu 3:1-3) Nako ye ñwi, Jesu n’a balile mwa buka manzwi e lu fumana cwale kwa Isaya 61:1, 2. Ha kandeka taba yeo, Luka u li: “Ba mu tambeka buka ya mupolofita Isaya.” (Luka 4:17) Mwa liñolo la n’a ñolezi ba kwa Roma, Paulusi u ama kwa likalulo za pili ni za mafelelezo za Isaya, kono ha buleli ni hanyinyani kuli muñoli ki mutu u sili. U bulela fela kuli ki mutu ya swana, yena Isaya. (Maroma 10:16, 20; 15:12) Kaniti, Bakreste ba mwa lilimo za mwanda wa pili ne  ba sa lumeli kuli buka ya Isaya ne i ñozwi ki batu ba babeli, ba balalu, kamba ba bañata.

14. Miputo ye bizwa Dead Sea Scrolls i bonisa cwañi hande ka za buñoli bwa Isaya?

¹⁴ Hape mu nyakisise bupaki bwa mwa miputo ye bizwa Dead Sea Scrolls, ili miputo ya kwaikale, ye miñata ili ye n’e ñozwi pili Jesu a si ka taha kale fa lifasi-mubu. Kopi ya Isaya ye ñozwi ka lizoho, ye bizwa Muputo wa Isaya, ne i ñozwi mwa lilimo za mwanda wa bubeli B.C.E., mi i swabisa bahanyezi ba ba bulela kuli Isaya wa Bubeli n’a ñozi ku kalela fa kauhanyo 40. I ba swabisa cwañi? Mwa muputo wa  kwaikale w’o, kauhanyo yeo cwale ili kauhanyo 40 i kalela mwa mulaini wa mafelelezo kwa lineku la pili la likepe, kona kuli mubamba wa makalelo wa kauhanyo 40 u felela kwa lineku la bubeli la likepe leo. Kaniti mukopisi n’a sa ngi kuli ne i ñozwi ki mutu u sili ka mo ku akalelizwe kamba kuli ki fona fo i aluhanezi buka yeo.

15. Flavius Josephus muituti wa za kwaikale wa Mujuda wa mwa lilimo za mwanda wa pili u bulelañi ka za bupolofita bwa mwa Isaya bo bu ama Sirusi?

¹⁵ Ka ku feleleza, mu nyakisise bupaki bwa Flavius Josephus muituti wa za kwaikale wa Mujuda wa mwa lilimo  za mwanda wa pili. U bonisa kuli bupolofita bwa mwa Isaya bo bu bulela za Sirusi ne bu ñozwi mwa lilimo za mwanda wa bu 8 B.C.E. mi hape u bulela kuli Sirusi n’a ziba bupolofita b’o. Josephus u ñola kuli: “Sirusi n’a zibile lika zeo ka ku bala buka ya bupolofita ya n’a siile Isaya lilimo ze 210 ku kuta kwamulaho.” Josephus u li, zibo ya Sirusi ya bupolofita b’o mwendi mane ki yona ya ze ne li tisize kuli a itatele ku kutisa Majuda habo bona, kakuli Josephus u ñola kuli Sirusi n’a “swelwi ki takazo ye tuna ya ku eza ze ne ñozwi.”—Jewish Antiquities, Buka 11, kauhanyo 1, paragilafu 2.

16. Ku konwa ku bulelwañi ka za ze ba bulela bahanyezi kuli Babilona i talusizwe mwa kalulo ya mafelelezo ya Isaya kuli ki mubuso o m’ata ka ku fitisisa?

¹⁶ Sina ha se ku bulezwi, bahanyezi ba bañata ba bulela kuli ku zwa mwa Isaya kauhanyo 40 ku ya cwalo kwapili, Babilona i bulelwa ku ba mubuso o m’ata ka ku fitisisa, mi Maisilaele ba bulelwa ku ba be se ba li mwa butanga. Kana zeo ha li bonisi kuli muñoli n’a pila mwa lilimo za mwanda wa bu 6 B.C.E.? Kutokwa. Niti kikuli nihaiba pili lu si ka fita mwa Isaya kauhanyo 40, Babilona fokuñwi i bulezwi ku ba mubuso o m’ata ka ku fitisisa o busa lifasi. Ka mutala, kwa Isaya 13:19, Babilona i bizwa kuli “libubo la mibuso” kamba sina mo ku tolokezwi mwa Bibele ya Today’s English Version, kuli “mubuso o munde ka ku fitisisa.” Ao kaniti ki manzwi a bupolofita, kakuli Babilona ne i til’o ba mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi ha se ku fitile lilimo ze fitelela mwanda ku zwa f’o. Muhanyezi yo muñwi kuti u tatulula bo bu twi ki butata b’o ka ku bulela fela kuli Isaya kauhanyo 13 ne i ñozwi ki mutu u sili! Kono luli ku bulela ze kwapili inge kuli ki kale li ezahala ku atile hahulu mwa bupolofita bwa Bibele. Mubulelelo wo u koñomeka hande kuli bupolofita bu ka talelezwa ku be cwañi kamba cwañi. (Sinulo 21:5, 6) Kaniti, ki Mulimu fela wa bupolofita bwa niti ya kona ku bulela kuli: “Ni mi zibisa [litaba] ze nca, ni mi zibisa zona li si ka bonwa kale.”—Isaya 42:9.

 Buka ya Bupolofita bwa Niti

17. Ku cinca kwa muñolelo ko ku kala ka Isaya 40 ku ya cwalo kwapili ku konwa ku taluswa cwañi?

¹⁷ Kacwalo, bupaki bu bonisa nto mañi? Bu bonisa kuli buka ya Isaya ne i ñozwi ki mutu a li muñwi ya n’a buyelezwi. Ka lilimo-limo, buka mukatumbi yeo i ngilwe ku ba buka i liñwi fela, isi ze peli kamba ze ñata. Ki niti, ba bañwi ba kana ba bulela kuli ku kala ka kauhanyo 40, muñolelo wa buka ya Isaya wa cinca cwalo. Kono mu hupule kuli Isaya n’a li mupolofita wa Mulimu ka lilimo ze 46 kamba ku fitelela f’o. Mwahal’a nako yeo, ku konwa ku libelelwa kuli za n’a ka bulela ni mwa n’a ka li bulelela ne ku ka cinca. Kaniti, Mulimu n’a si ka luma Isaya kuli a fitise fela litemuso ze buhali za katulo. Hape n’a ka fitisa manzwi a Jehova a li: “A mu tiise pilu, a mu tiise pilu ya sicaba sa ka.” (Isaya 40:1) Batu be ne ba itamile silikani ni Mulimu kaniti ne ba ka tiiswa lipilu ki sepiso ya kuli, Majuda ha se ba bile batanga ka lilimo ze 70, ne ba ka kondokela habo bona.

18. Ki afi makanatelo a’ mwa buka ya Isaya a’ ka nyakisiswa mwa hatiso ye?

¹⁸ Ku lukuluha kwa Majuda mwa butanga bwa Babilona ki ona makanatelo a likauhanyo ze ñata za Isaya ze nyakisisizwe mwa buka ye. * Bo buñwi bwa bupolofita b’o bu sweli ku talelezwa ni kacenu, sina mo lu ka bonela. Hape mwa buka ya Isaya lu fumana bupolofita bo bu tabisa bo ne bu talelelizwe mwa bupilo ni lifu la Mwan’a libanda wa Mulimu. Kaniti, ku ituta bupolofita bwa butokwa hahulu bwa mwa buka ya Isaya ku ka tusa batanga ba Mulimu ni ba bañwi mwa lifasi kaufela. Bupolofita b’o kaniti ki liseli kwa batu kamukana.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]

[Mbokisi fa likepe 9]

Ze Fumanwi mwa Patisiso ya za Puo

Lipatisiso ka za puo, ze kona ku fumana licinceho ze nyinyani-nyani za puo ze banga teñi ha se ku fitile lilimo-limo, li bonisa hape kuli buka ya Isaya ne i ñozwi ki mutu a li muñwi. Kambe kuli kalulo ye ñwi ya Isaya ne i ñozwi mwa lilimo za mwanda wa bu 8 B.C.E. mi ye ñwi ne i ñozwi hamulaho wa lilimo ze 200, kambe Siheberu se si itusisizwe mwa kalulo ni kalulo sa fapana. Kono ka ku ya ka patisiso ye bihilwe mwa hatiso ye bizwa Westminster Theological Journal, “ze fumanwi mwa patisiso ya za puo li yemela hahulu taba ya kuli Isaya 40 ku isa 66 ne i ñozwi pili Majuda ba si ka ya kale mwa butanga.” Mubihi wa patisiso yeo u feza ka ku bulela kuli: “Haiba bocaziba ba bahanyezi ba pihelela kuli Isaya ne i ñozwi ka nako yeo Majuda ne ba li mwa butanga kamba hamulaho wa butanga, u zibe ba hanyeza fela ku si na taba ni ze fumanwi mwa patisiso ya za puo ze bonisa kuli hakucwalo.”

[Siswaniso se si fa likepe 11]

Kalulo ya muputo wa Isaya o n’o fumanwi kwa liwate la Dead Sea. Mafelelezo a kauhanyo 39 a bonisizwe ka sisupo sa lisho

[Maswaniso a fa likepe 12, 13]

Isaya u bulela cimo za ku lukuluha kwa Majuda, inge ku sa na ni lilimo ze bat’o ba ze 200