Ki Mañi Y’a Kona ku Lu Taluseza?
2
Ki Mañi Y’a Kona ku Lu Taluseza?
1, 2. Nzila ye nde ka ku fitisisa ki ifi ya ku fumana mulelo wa nto ye ñwi ye ezizwe?
1 Ki mañi ya kona ku lu taluseza luli seo mulelo wa bupilo u li sona? Ha lu boneñi, ku cwañi haiba ne mu ka potela mupangi wa mishini mi mu iponela yena a sebeleza fa kalulo ye ñwi ya mushini ye tatezani hahulu ye ne mu si ke mwa ziba ni hanyinyani, ne mu ka kona ku ziba mulelo wa yona ka nzila ifi? Nzila ye nde ka ku fitisisa kwa neku la mina neikaba ku buza mupangi.
2 Ku cwañi, cwale he, ka za lika ze nde hahulu z’e lu potolohile fa lifasi-mubu, ze cwale ka libupiwa ze pila, mane ku y’o fita kwa selusi ye pila ye nyinyani ka ku fitisisa? Nihaiba tungwali-ngwali to tunyinyani ni ku fita ni kalulonyana ya sika se siñwi ye mwa selusi ki ze pangilwe ka mukwa o komokisa ni ka nzila ye lukile. Ku cwañi, hape, ka za ku pangiwa ka mukwa o makaza kwa munahano wa mutu? Mi ku cwañi ka za kalulo ya lifasi ye lu fumaneha ku yona, ni kalulo ya luna ye bizwa Mulalambinda, ni yona pupo kaufela ya lihalimu? Kana lika zeo kaufela ze ezizwe ka nzila ye sabisa ne li si ka tokwa Mupangi? Ka buniti fela w’a kona ku lu taluseza libaka ha pangile lika zeo.
Kana Bupilo Bu Itezi Fela?
3, 4. Ki ku konahala kufi kwa kuli bupilo bu kona ku itahela ka ili bona?
3 The Encyclopedia Americana ne i lemuhile “sipimo se situna sa ku tatezana ni sa ku swalisana mwa libupiwa ze pila” mi ne i bulezi kuli: “Tatubisiso ya ka tokomelo fa lipalisa, likokwani, kamba lifolofolo ze anyisa bana i bonisa tukiso ya likalulo ye lukile ili ye mbwetukisa.” C’aziba yo muñwi wa za pupo ya lihalimu wa kwa Britain Sir Bernard Lovell, ha n’a ama kwa muinelo wa likalulo za litipwi-tipwi ze fumaneha mwa libupiwa ze pila, n’a ñozi kuli: “Konahalo ya . . . kezahalo ye itela fela ili ye isa kwa ku pangiwa kwa tungwali-ngwali to tunyinyani hahulu twa lico ze tiisa mubili ki ye nyinyani hahulu luli ha i nahaniwa. . . . Ka mo ku inezi fela mane ha i yo.”
4 Ka nzila ye swana, c’aziba yo muñwi wa za pupo ya lihalimu Fred Hoyle n’a bulezi kuli: “Mutomo kamukana wa tuto ya lika ze pila ka nañungelele u sa lumela kuli bupilo bu tile ka nzila ye si na tamaiso. Niteñi boc’aziba ba za tungwali-ngwali twa lika ze pila ha ba nze ba fita fa ku lemuha hahulu ka za ku tatezana ko ku mbwetukisa kwa bupilo, ki nto ye iponelwa hande kuli miinelo ya kuli bupilo bu kalile fela ka sipundumukela ki ye minyinyani hahulu kuli mane i konwa ku kapulwa. Bupilo ne bu si ke bwa kona ku itela fela ili bona.”
5-7. Tuto ya lika ze pila ze nyinyani hahulu i koñomeka cwañi kuli libupiwa ze pila ha li koni ku itahela fela?
5 Mwa tuto ya lika ze pila ze nyinyani hahulu, ili likolo le liñwi la cwanoñu fa mwa makolo a sayansi, ku itutiwa ka za lika ze pila ze nyinyani hahulu fa sipimo sa likalulo ze nyinyani za mutomo wa sihozo, ma-molecule, ni ma-atom. C’aziba wa ma-molecule a lika ze pila Michael Denton u bulela fa lika ze se li fumanwi kuli: “Ku tatezana kwa mufuta wa selusi ye bunolo ka ku fitisisa ki ko kutuna hahulu kuli ki ko ku sa konahali ku lumela kuli nto ye cwalo ne i ka kona ku kopanywa hamoho ka sipundumukela fela ili ka kezahalo ye ñwi ye bonahala ku ba ye sienyi, ni ye sa konwi ku libelelwa ku ezahala luli.” “Kono haki ku tatezana fela kwa miinelo ya lika ze pila ko ku tisa shemaeto ye tuna, ku na ni bukwala bo bu mbwetukisa mwa mupangehelo wa zona.” “Ki fa sipimo sa ma-molecule f’o . . . mupangehelo wa lika ze pila u bonisa ku petahala kwa likonkwani ka nzila ye tuna ka ku fitisisa.”
6 Denton u zwelapili ku bulela kuli: “Kai ni kai ko lu talimela, ku si na taba ni butungi bo lu talima ka bona, lu fumana bunde ni bukwala bo bu bonisa kalemeno ka katuna, ili ka ka tokwisa m’ata muhupulo wa ku itahela fela. Kana luli ki nto ye utwahala kuli miezezo ye si na tamaiso ne i ka kona ku tahisa nto ye ñwi ya luli, ili yeo kalulo ye ñwi ya yona ye nyinyani ka ku fitisisa—tungwali-ngwali to tu na ni tuso mwa mubili kamba kalulo ye nyinyani ya liselusi—ki ye tatezani hahulu ku fita buikoneli bwa lika ze ne lu ka nahana, nto tota ye fapahana luli ku se si itahezi fela, ili ye fita nto ye ezizwe ki mutu mwa miinelo kaufela?” Hape u talusa kuli: “Mwahal’a selusi ye pila ni muinelo o ezizwe o pahami ka ku fitisisa wa lika ze si na bupilo, ze cwale ka sikoto kamba kañomoto ka litwa, ku na ni fapahano ye tuna hahulu ni ye li ya niti ili ye konwa ku hupulelwa.” C’aziba mwa liluko la sayansi ka za m’ata ni muinelo wa lika ze ñwi, Chet Raymo, u bulela kuli: “Na makala ka butungi . . . Ku bonahala kuli molecule ye ñwi ni ye ñwi i bonahala ku ba ye lukiselizwe musebezi wa yona ka makazo.”
7 C’aziba wa ma-molecule a pila Denton u feleleza taba ka ku bulela kuli “bao ba ba sa koñomeka tumelo ya kuli lika ze kaufela ze nca li itezi fela” ba lumela mwa matangu. Ka buniti fela, u supa kwa tumelo ya Darwin ye ama libupiwa ze pila kuli li itezi fela kuli ki “tuto ye tuna ya matangu ya simuluho ya pupo a mwa lilimo za mwanda wa mashumi a mabeli.”
Ku Panga ku Tokwa Mupangi
8, 9. Mu fe swanisezo ye bonisa kuli nto kaufela ye pangilwe i lukela ku ba ni mupangi.
8 Muhupulo wa kuli lika ze si na bupilo li kona ku ba ni bupilo ka ili zona fela, ka mukwa wa ka sipundumukela, ki wa makutela-kaufi mi ki nto ye sa konahali. Ku tokwa, libupiwa kaufela ze pila ze ezizwe ka butali bo bu fitisisa z’e fa lifasi-mubu ne li si ke za ba teñi ka sipundumukela, kakuli nto ifi kamba ifi ye pangilwe i lukela ku ba ni mupangi. Kana mwa ziba lika ze ñwi ze sa tokwi mupangi? Ki ko ku tokwa ni ye kana. Mi ka mo i bela ye tatezani nto ye pangilwe, ki ka mo hape mupangi a swanela ku bela ni buikoneli bo butuna ni ku fita.
9 Ne lu kana hape lwa swaniseza taba yeo ka nzila ye: Ha lu bona siswaniso se si ezizwe ka ku penda, lwa lumela nto yeo sina bupaki bwa kuli muswanisi u teñi. Ha lu bala buka, lwa lumela kuli muñoli u teñi. Ha lu bona ndu, lwa lumela kuli muyahi u teñi. Ha lu bona malaiti a’ fa makopanelo a mikwakwa, lwa ziba kuli ku na ni sikwata sa batu ba ba talima za mulao. Lika zeo kaufela ne li ezizwe ka mulelo ki bao ba ba li ezize. Mi niha ne lu kana lwa sa utwisisa lika kaufela ka za batu ba ba li ezize, ha lu hononi ka za kuli batu bao ba teñi.
10. Ki bupaki bufi bo bu konwa ku iponelwa bwa Mupangi ya Pahami ka ku Fitisisa?
10 Ka nzila ye swana, bupaki bwa ku ba teñi kwa Mupangi ya Pahami ka ku Fitisisa bu konwa ku bonwa mwa mupangehelo, tukiso, ni ku tatezana kwa libupiwa ze pila ze fa lifasi-mubu. Kaufel’a zona li bonisa kuli ku na ni Y’a Butali bo bu Pahami ka ku Fitisisa. Seo hape ki sa niti ni kwa mupangehelo, tukiso, ni ku tatezana kwa pupo ya lihalimu ye na ni bolule b’a likiti-kiti za milalambinda, mi o muñwi ni o muñwi u na ni linaleli ze eza bolule b’a likiti. Mi pupo ye mwa lihalimu kaufela i zamaiswa ki milao ye tiile, ye cwale ka mo li zamaela lika, mufutumala, liseli, mulumo, m’ata a magesi, ni m’ata a hohela lika fafasi. Kana ku kona ku ba ni milao ku si na mutomi wa mulao? Wa sayansi ya maloketi Dr. Wernher von Braun na bulezi kuli: “Milao ya ka taho ya mwa pupo ki ye lukile luli kuli ha lu fumani but’ata mwa ku panga fulai ye ya kwa kweli mi lu kona ku toma nako hande ya musipili ku kalela mwahal’a kalulo ye nyinyani ya sekondi i liñwi. Milao yeo i lukela ku ba ye ne i tomilwe ki mutu yo muñwi.”
11. Ki kabakalañi ha lu sa swaneli ku latula ku ba teñi kwa Mupangi ya Pahami ka ku Fitisisa ka libaka fela la kuli ha lu koni ku mu bona?
11 Ki niti, ha lu koni ku bona Mupangi ya Pahami ka ku Fitisisa ni Mutomi wa Mulao ka meto a luna tota. Kono kana lwa latula ku ba teñi kwa lika ze cwale ka m’ata a hohela lika fafasi, m’ata a magesi, m’ata a malaiti, kamba m’ata a wayalesi mwa mbyumbyulu ka libaka fela la kuli ha lu koni ku a bona? Ku tokwa, ha lu koni ku latula, kakuli lwa itemuhela misebelezo ya ona. Kacwalo ki sika mañi se ne si ka tahisa kuli lu latule ku ba teñi kwa Mupangi ya Pahami ka ku Fitisisa ni Mutomi wa Mulao ka libaka fela la kuli ha lu koni ku mu bona, hailif’o lwa kona ku itemuhela lika za bupile ze makaza?
12, 13. Bupaki bu bulela nto mañi ka za ku ba teñi kwa Mubupi?
12 Paul Davies, c’aziba wa tuto ya m’ata ni muinelo wa lika ze ñwi, u feleleza taba ka ku bulela kuli ku ba teñi kwa mutu haki muinelo fela wa ka sipundumukela. U talusa kuli: “Kaniti luli lu ezelizwe ku ba fa.” Mi ka ku ama kwa pupo ya lihalimu u bulela kuli: “Ka musebezi wa ka wa za sayansi, ni fitile fa ku lumela ka butuna luli kuli pupo ye bonahala i ezizwe ka bukwala bo bu sabisa kuli mane ha ni koni ku i bona fela sina nto ye si na mutomo. Ka mo ni bonela na, ku lukela ku ba ni sipimo se situna se si talusa taba yeo.”
13 Kacwalo, bupaki bu lu bulelela kuli pupo ya lihalimu, lifasi-mubu, ni libupiwa ze pila ze fa lifasi-mubu ne li si ke za itahela fela. Kaufel’a zona li fa bupaki bo bu si bwa ka mulomo ka za Mubupi ya butali hahulu-hulu, ni ya m’ata luli.
Seo I Bulela Bibele
14. Bibele i bulela nto mañi ka za Mubupi?
14 Bibele, buka ya kale hahulu ya mufuta wa mutu, i fa mubonelo o swana. Sina ka mutala, mwa buka ye mwa Bibele ya Maheberu, ye ne i ñozwi ki muapositola Paulusi, lu bulelelwa kuli: “Kakuli ndu ye ñwi ni ye ñwi i na ni ya i yahile; kono ya yahile lika kamukana ki Mulimu.” (Maheberu 3:4) Buka ya mafelelezo mwa Bibele, ye ne i ñozwi ki muapositola Joani, ni yona i bulela kuli: “[Jehova, NW] ni Mulimu wa luna, ki Wena ya lukela ku fiwa kanya, ni likute, ni mata; kakuli ki Wena ya ezize linto kamukana, mi ha li li teñi, niha ne li bupilwe, ki ka ku lata kwa hao.”—Sinulo 4:11.
15. Lu kona ku ziba cwañi to tuñwi twa tulemeno twa Mulimu?
15 Bibele i bonisa kuli hailif’o Mulimu ha konwi ku boniwa, muinelo wa Mulimu wo a li ona u konwa ku zibiwa ka lika za ezize. I bulela kuli: “Tulemeno to tu sa bonahali twa [Mubupi], fo kikuli ona m’ata a hae a kamita ni bumulimu bwa hae, se tu bonahezi, ku zwa kwa makalelo a lifasi, ka kutwisiso ye utwahala hande, mwa lika z’a ezize.”—Maroma 1:20, The New English Bible.
16. Ki kabakalañi ha lu swanela ku taba kuli batu ha ba koni ku bona Mulimu?
16 Kacwalo Bibele i lu taluseza se si tahisize ni se si tahisizwe. Ze tahisizwe—lika ze mbwetukisa ze ezizwe—ki bupaki bwa Mutahisi y’a butali, ni ya m’ata luli: yena Mulimu. Hape, lwa kona ku itumela kuli haki ya bonahala, kakuli ka ku ba Mubupi wa pupo kaufela, ku si na ku kakanya u na ni m’ata a matuna hahulu kuli batu mane ba ba ezizwe ka nama ni mali ha ba koni ku libelela ku mu bona mi ni ku zwelapili ku pila. Mi seo ki sona fela se i bulela Bibele ha i li: “Ha ku na mutu ya . . . bona [Mulimu], ya ka pila.”—Exoda 33:20.
17, 18. Ki kabakalañi ku ba ni tumelo ku Mubupi ha ku swanela ku ba kwa butokwa ku luna?
17 Tumelo ya ku ba teñi kwa Mupangi yo Mutuna, Mutu yo Mutuna ka ku Fitisisa—Mulimu—i swanela ku ba ya butokwa hahulu ku luna. Haiba ne lu bupilwe ki Mubupi, kacwalo kaniti u lukela ku ba ni libaka, ni mulelo, wa na lu bupezi. Haiba ne lu bupilwe kuli lu be ni mulelo mwa bupilo, kacwalo he ku na ni libaka la ku ba ni sepo ya kuli lika li ka ba hande mwa nako ya kwapili. Hakusicwalo, lu ka pila fela ni ku shwa ku si na sepo. Kacwalo ki kwa butokwa hahulu kuli lu bate mulelo wa Mulimu kwa neku la luna. Cwale lu ka kona ku keta haiba lu bata ku pila ka ku lumelelana ni ona kamba ku tokwa.
18 Hape, Bibele i bulela kuli Mubupi ki Mulimu y’a lilato ili ya na ni mamelelo hahulu ku luna. Muapositola Pitrosi na bulezi kuli: “Wa mi tokomela.” (1 Pitrosi 5:7; hape mu bone Joani 3:16 ni 1 Joani 4:8, 16.) Nzila ye ñwi yeo lu kona ku bona butuna bwa mamelelo ya Mulimu ki ka ku nyakisisa nzila ye komokisa yeo lu bupilwe ka yona, mwa munahano ni kwa mubili.
‘Ni Ezizwe ka Mukwa o Komokisa’
19. Ki niti ifi yeo walisamu Davida a hohela teñi mamelelo ya luna?
19 Mwa Bibele walisamu Davida n’a zibahalize kuli: “Ni ezizwe ka mukwa o sabisa, o komokisa.” (Samu 139:14) Ka mo ku inezi fela yeo ki taba ya niti, kakuli booko ni mubili wa mutu ne li pangilwe ka mukwa o makaza ki Mupangi ya Pahami ka ku Fitisisa.
20. Encyclopedia ye ñwi i tolongosha cwañi muinelo wa booko bwa mutu?
20 Sina ka mutala, booko bwa mina bu tatezani hahulu ku fita kompyuta ifi kamba ifi. The New Encyclopædia Britannica i biha kuli: “Ku fitiswa kwa litaba mwahal’a booko ki ko ku tatezani hahulu ku fita liluko le lituna ka ku fitisisa le li talima za mawaile; but’ata bo bu tatululwa ki booko bwa mutu bu fitela kwahule buikoneli bwa likompyuta ze m’ata ka ku fitisisa.”
21. Ha lu bona se bu eza booko, ki sika mañi se lu swanela ku bulela?
21 Mwa booko bwa mina ku bulukilwe myanda-nda ya bolule-lule ba litaba ni mubonelo wa lika ka munahano, kono haki sibulukelo fela sa litaba. Ka bona mwa kona ku ituta ku liza muloli, ku besa sinkwa, ku bulela puo i sili, ku itusisa kompyuta, kamba ku fufisa liungamuwilu. Mwa kona ku beya mwa munahano ka mo i ka bela pumulo kamba ku tabusa kwa muselo. Mwa kona ku tatubisisa ni ku eza lika. Hape mwa kona ku eza litukiso, ku itebuha, ku bonisa lilato, ni ku tahisa mwa minahano ya mina lika za kale, za cwale, ni za nako ya kwapili. Bakeñisa kuli luna batu ha lu koni ku panga nto ye ñwi ye mbwetukisa ye cwale ka booko bwa mutu, kacwalo Y’o ya bu pangile ku si na ku kakanya u na ni butali ni buikoneli bo butuna ku fita luli bwa mutu ufi kamba ufi.
22. Ki sika mañi seo ba sayansi ba lumela ka za booko bwa mutu?
22 Ka ku ama kwa booko, ba sayansi ba itumelela kuli: “Ka m’o ipetelwa misebezi ki kalulo ye tatezani ya mushini ye ezizwe ka mukwa o komokisa, o lukile ni o munde hahulu ku t’ata luli ku utwisisa muinelo wo. . . . Batu ni kamuta mwendi ha ba na ku kona ku tatulula kakwaci ka kañwi ni ka kañwi ka ka tahiswa ki booko.” (Scientific American) Mi c’aziba yo muñwi wa tuto ya m’ata ni muinelo wa lika ze ñwi Raymo u bulela kuli: “Haiba ne lu ka bulela fela niti, ha lu si ka ziba kale ka m’o booko bwa mutu bu bulukela litaba, kamba ka m’o bu konela ku hupula lika ka bubebe. . . . Ku na ni maselusi a booko a’ eza [bolule b’a likiti] ze mwanda mwa booko bwa mutu. Selusi ye ñwi ni ye ñwi i zamaisa litaba, ka matanelo a’ swana sina mitai ya kota, ku isa kwa likiti-kiti za maselusi a mañwi. Muinelo wa ku kona ku nungahana kwa tukalulo to tunyinyani hahulu ki o’ mbwetukisa luli.”
23, 24. Mu bulele ka mabizo likalulo ze ñwi za mubili ili ze pangilwe ka nzila ye komokisa, mi ki afi maikuto a na file manjinela yo muñwi?
23 Meto a mina a tomilwe hande hahulu mi a kona ku bilauka ku fita mushini ufi kamba ufi o’ nga maswaniso; ka buniti fela, ona ki mishini y’e nga maswaniso ye icinca, y’e itahisa isali yona mwa mayemo a ku bona ku si na suuyi, y’e nga maswaniso a zamaya a’ mwa mibala-bala. Mazebe a mina a kona ku utwa milumo ye fapahana-fapahana ni ku mi fa sikuka sa ko i zwelela ni ka ku itikanelela. Pilu ya mina ki pompi y’e na ni likalulo za buikoneli b’o bomanjinela ba ba cuukile ka ku fitisisa ba palezwi ku bu likanyisa. Hape likalulo ze ñwi za mubili ze komokisa ki: ngo ya mina, lilimi, ni mazoho, hamohocwalo ni kalulo ya ku buba kwa mali ni ya m’o li zamaya lico, ku bulela fela ze sikai.
24 Kacwalo, manjinela yo muñwi ya n’a kupilwe ka tifo kuli a hupule ni ku panga kompyuta ye tuna n’a file maikuto kuli: “Haiba kompyuta ya ka i tokwa mupangi, ku cwañi cwale he ka za mushini o’ pila wa tungwali-ngwali to tu tatezani ili ona mubili wa ka wa butu—ili w’o u ba fela kalulo ye nyinyani ka ku fitisisa ye bat’o ba ya pupo kamukana ye ezizwe?”
25, 26. Mupangi yo Mutuna u swanela ku kona ku lu bulelela nto mañi?
25 Sina batu ha ba na ni mulelo mwa munahano muta ba eza maungamuwilu, likompyuta, linjinga, ni lipangaliko ze ñwi, kacwalo Mupangi wa booko ni mubili wa mutu u lukela ku ba ya n’a na ni mulelo wa n’a lu pangezi. Mi yena Mupangi yo u na ni butali bo butuna ku fita bwa batu ba fa lifasi, kakuli ki ko ku tokwa ni a li muñwi ku luna ya kona ku likanyisa ka ku tala lika za pangile. Ki taba ye utwahala, cwale he, kuli ki yena ya kona ku lu bulelela libaka h’a lu pangile, libaka h’a lu beile fa lifasi-mubu, ni k’o lu libile.
26 Ha lu ituta zona lika zeo, fo booko ni mubili o komokisa wa lu file Mulimu li konwa ku itusiswa mwa ku peta mulelo wa luna mwa bupilo. Kono ki kai ko lu kona ku ituta ka za milelo ya hae? Ki kakai k’o a lu fa litaba zeo?
[Lipuzo za Tuto]
[Siswaniso se si fa likepe 7]
Nzila ye nde ka ku fitisisa ya ku fumana libaka nto ye ñwi ha ne i pangilwe ki ku buza mupangi
[Siswaniso se si fa likepe 8]
Ku tatezana ni mupangehelo wa libupiwa ze pila u konwa ku boniwa mwa “molecule” ya DNA
[Siswaniso se si fa likepe 9]
“But’ata bo bu tatululwa ki booko bwa mutu bu fitela kwahule buikoneli bwa likompyuta ze m’ata ka ku fitisisa”
