3

Simbule Se Si Ipitezi sa Butali Bo Bu Pahami

1, 2. Ki kabakalañi ha lu swanela ku tatubisisa Bibele?

¹ Kana Bibele ki pulukelo ya ze ñozwi za butali b’o bo bu pahami? Kana ya kona ku lu fa likalabo za niti kwa lipuzo za butokwa ze ama ka za mulelo wa bupilo?

² Kaniti luli Bibele y’a swanelwa ku tatubisiswa ki luna. Libaka le liñwi ki la kuli ki buka ye zwile mubano ka ku fitisisa ku ze kile za hatiswa kaufela, y’a fapahana hahulu kwa buka ifi kamba ifi. A mu nyakisise mabaka a latelela.

Ki Buka Ya Kale ka ku Fitisisa, Ye Hasanyizwe fa Sipimo se Situna

3, 4. Bibele ki ya bukale bo bu fita kai?

³ Bibele ki buka ya kale hahulu ye kile ya ñolwa, likalulo ze ñwi za yona ne li ñozwi ibata iba lilimo ze eza 3,500 kwamulaho k’o. Ki ya bukale bo bu fita fa lilimo ze ñata ze myanda-nda ku fita buka ifi kamba ifi y’e ngiwa ku ba ye kenile. Libuka ze 66 za pili ze i na ni zona ne li ñozwi i bat’o ba lilimo ze sikiti pili Buddha ni Confucius ba si ka ba teñi mi ni lilimo ze bat’o eza likiti ze peli pili Muḥammad a si ka ba teñi.

⁴ Litaba za kwaikale ze ñozwi mwa Bibele li kuta kwamulaho kwa makalelo a lubasi lwa mufuta wa mutu ni ku talusa mo ku tahezi kuli lu be teñi fa lifasi-mubu fa. Mane i lu isa kwamulaho hahulu pili batu ba si ka bupiwa kale, ku lu fa litaba ka za ku bupiwa kwa lifasi-mubu.

5. Ki ye mikai miputo ya Bibele ya kwaikale ye li teñi, ha i bapanywa ni ze ñolwa za silifasi za kwaikale?

⁵ Libuka ze ñwi za bulapeli, ni ze ñwi ze si za bulapeli hape, li na ni likopi ze sikai fela za miputo ya zona ya kale ye sa li teñi. Likopi ze ñozwi ze bat’o ba ze 11,000 za Bibele kamba likalulo za yona li fumaneha mwa Siheberu ni mwa Sigerike, ze ñwi li kuta  kwamulaho bukaufi ni nako ya ku ñolwa kwa makalelo. Likopi zeo li bandukile nihaike kuli twaniso ye tuna ka ku fitisisa ye konwa ku hupulwa se i likilwe ka mulelo wa ku lwanisa Bibele.

6. Bibele i hasanyizwe ka butuna bo bu fita kai?

⁶ Hape, Bibele ki buka ye hasanyiwa fa sipimo se situna ka ku fitisisa mwa litaba za kwamulaho. Ibata iba Libibele ze eza bolule b’a likiti ze talu kamba likalulo za yona se li hasanyizwe mwa lipuo ze bat’o eza likiti ze peli. Ku bulelwa kuli 98 pesenti ya lubasi lwa mufuta wa mutu ba na ni Bibele mwa puo ya habo bona. Ha ku na buka ye ñwi ye li bukaufi ni ku hasanyiwa ko ku cwalo.

7. Ki sika mañi se si konwa ku bulelwa ka za ku nepahala kwa Bibele?

⁷ Fahalimu a seo, ha ku na buka ye ñwi ya kwaikale ye bapanywa ni Bibele mwa ku nepahala kwa litaba. Ba sayansi, baituti ba litaba za kwaikale, bapumbuli ba lika za kwaikale, baituti ba pupo ya lifasi-mubu, boc’aziba ku za lipuo, ni ba bañwi cwalo ka ku zwelapili ba koñomeka buniti bwa litaba ze mwa Bibele.

Ku Nepahala mwa Litaba za Sayansi

8. Bibele ki ye nepahezi cwañi mwa litaba za sayansi?

⁸ Sina ka mutala, nihaike kuli Bibele ne i si ka ñoliwa sina buka ya tuto ya sayansi, ki ye lumelelana ni sayansi ya niti ha i ama kwa litaba za sayansi. Kono libuka ze ñwi za kwaikale ze ne l’i ngiwa ku ba ze kenile li na ni litaba ze si na mutomo mwa sayansi, ze si ka nepahala, ni ze li za mbwashula. A mu lemuhe fela mitala ye mine ya litaba za sayansi ze mwa Bibele ili ze nepahezi:

9, 10. Mwa sibaka sa ku bonisa mibonelo ya litaba za sayansi ya mwa nako ya yona, ki sifi seo Bibele ne i bulezi ka za matiyelo a lifasi-mubu?

⁹ Mo li tomezwi lifasi-mubu mwa mbyumbyulu. Mwa linako za kwaikale Bibele ha ne i swelwi ku ñoliwa, ne ku na ni ku kakanya ko kutuna ka za mo li tomezwi lifasi-mubu mwa mbyumbyulu. Ba bañwi ne ba lumela kuli lifasi-mubu ne li tiyezi fa litou z’e ne ze yemi fa kulu-tuna ya mwa liwate. Aristotle, Mugerike ya n’a li c’aziba wa mihupulo ya butu ni litaba za sayansi wa mwa lilimo za mwanda wa bune B.C.E., na file tuto ya kuli lifasi ne li si ke la kund’oka fela mwa mbyumbyulu ye li mukungulu. Ka ku fapahana, na file tuto ya kuli pupo ya kwa lihalimu ne i tomilwe fa mafasi a mañwi a swana sina makumbu ili a tiile hahulu, mi a’ belela, ili fo lifasi le liñwi ni le liñwi li li mwahal’a le liñwi. Mi ne ku kulubelwa kuli lifasi-mubu ne li li mwahali luli ku feleleza, mi le li kwande kona mo ku inzi linaleli.

¹⁰ Niteñi, mwa sibaka sa ku tahisa mibonelo ya ku ikupulela, ye si ya sayansi ye ne i li teñi ka nako ya ku ñolwa kwa yona, Bibele ka bunolo i bulela kuli (ne i bat’o ba mwa silimo sa 1473 B.C.E.): “[Mulimu] u paheka lifasi fahalimu a nto ye siyo.” (Jobo 26:7)  Mwa puo ya Siheberu sa makalelo, linzwi la “nto ye siyo” le li itusisizwe fa li talusa “isiñi fa nto ifi kamba ifi,” mi mwa Bibele li fumaneha fela f’o. Mubonelo o’ fiwa ki yona wa kuli lifasi-mubu li potolohilwe ki mbyumbyulu, u lemuhiwa ki boc’aziba sina ku bonela hule ko ku ipitezi kwa mwa nako ya yona. Buka ye bizwa Theological Wordbook of the Old Testament i bulela kuli: “Jobo 26:7 i hohela mamelelo kwa lifasi le ne li zibwa fela sina le li kund’oka mwa mbyumbyulu, ili nto ye tahisa tibelelo ya ku fumanwa kwa buniti bwa sayansi mwa nako ya kwapili.”

11, 12. Ki l’ili f’o batu ne ba fitile fa ku utwisisa buniti bwa liñolo la Jobo 26:7?

¹¹ Litaba ze nepahezi za mwa Bibele ki za kale hahulu ku fita za Aristotle ka lilimo ze fitelela 1,100. Niteñi, mibonelo ya Aristotle ne i zwezipili ku lutiwa sina ye li ya niti ka lilimo ze bat’o ba ze 2,000 hamulaho wa lifu la hae! Kwa nalulelule, ka 1687 C.E., Sir Isaac Newton n’a hasanyize litaba za patisiso ya hae kuli lifasi-mubu ne li tomilwe mwa mbyumbyulu ka ku swalisana ni pupo ye ñwi ya lihalimu ili ka ku tamana hamoho, fo kikuli, m’ata a hohela lika fafasi. Kono f’o ne se ibat’o ba lilimo ze 3,200 hamulaho Bibele se i bulezi ka ku utwahala hande kuli lifasi-mubu li pahekilwe fa “nto ye siyo.”

¹² Ee, ka lilimo ze bat’o ba ze 3,500 kwamulaho k’o, Bibele ne i bulezi hande kuli lifasi-mubu ha li na matiyelo a bonahala, ili buniti bo bu swalisana ni milao ye sa z’o utwisiswa cwanoñu fa ka za m’ata a hohela lika fafasi ni ku zayama kwa lika. “Jobo ka mwa n’a zibezi niti,” ki mwa na bulelezi c’aziba yo muñwi, “ki puzo ye sa tatululwi ka bunolo ki bao ba ba latula ku buyelelwa kwa Mañolo a Kenile.”

13. Batu ne b’a nga cwañi mubupehelo wa lifasi-mubu ka lilimo ze myanda-nda kwamulaho k’o, kono ki sika mañi se ne si cincize munahano wa bona?

¹³ Mubupehelo wa lifasi-mubu. Buka ye bizwa The Encyclopedia Americana ne i bulezi kuli: “Muhupulo wa makalelo ka ku fitisisa o ne ba na ni ona batu ka za lifasi-mubu ne li wa kuli ne li li la sipapati, ili kalulo ye tiile ni ye lumbile fahal’a pupo kaufela. . . . Tumelo ya kuli lifasi-mubu ne li li le li cica ne i sa amuhelwi ka butuna konji ku t’o fita fa Nako ya fa Sihali-Hali.” Bazamaisi ba lisepe ba bañwi ba kwa makalelo ne ba na ni sabo ya kuli ba ka swana ba y’o wela kwa mafelelezo a bupapati bwa lifasi-mubu. Kono cwale ku pangiwa kwa sipangaliko se si supa fela kwa mutulo ni lisebeliso ze ñwi cwalo ku konahalisize ku zamaya misipili ye mitelele ni ku fita mwa liwate. Yona “misipili yeo ya mwa liwate ya ku batisisa,” ka ku ya ka encyclopedia ye ñwi i talusa kuli, “i bonisize kuli lifasi-mubu ne li le li cica, mi isiñi la bupapati sina mo ne ba hupulela batu ba bañata.”

14. Bibele ne i talusize cwañi mubupehelo wa lifasi-mubu, mi ki l’ili?

¹⁴ Niteñi, pili misipili ye cwalo i si ka eziwa kale, i bat’o ba lilimo ze 2,700 kwamulaho k’o, Bibele ne i bulezi kuli: “Ki Yena ya na ni lubona fahalimu a mupotoloho wa lifasi.” (Isaya 40:22) Linzwi la Siheberu le li tolokilwe fa sina “mupotoloho” hape li kona ku talusa “bucica,” sina ka m’o li boniseza libuka ze ñwi za lipatisiso ze fapahana-fapahana. Litoloko ze ñwi za Bibele, kacwalo he, li bulela kuli, “bucica bwa lifasi-mubu” (Douay Version) ni, “lifasi-mubu le li cica.”—Moffatt.

15. Ki kabakalañi Bibele ha ne i si ka susuezwa ki mibonelo ya litaba ze si za sayansi ka za lifasi-mubu?

¹⁵ Kacwalo, Bibele ne i si ka kukuezwa ki mibonelo ye si ya sayansi ye ne i atile ka nako yeo ye ne i ama ka za matiyelo a lifasi-mubu ni mubupehelo wa lona. Libaka ki le li utwahala hande la kuli: Mutahisi wa Bibele ki yena Mutahisi wa pupo ya lihalimu. N’a bupile lifasi-mubu, kacwalo u swanela ku ziba fo li nyendaelela ni mubupehelo wa lona. Kamukwaocwalo, ha na buyelezi Bibele, na boni teñi kuli ha ku na mibonelo ya za sayansi ye fosahezi ye ne i kenyizwe  ku yona, ku si na taba ni kuli mibonelo yeo ne i lumelwa hahulu ki ba bañwi ka nako yeo.

16. Mupangehelo wa lika ze pila u lumelelana cwañi ni taba ye mwa Bibele?

¹⁶ Mupangehelo wa libupiwa ze pila. “[Jehova, NW] Mulimu a bupa mutu ka liluli la lifasi,” ki mo i bulelela Genese 2:7. The World Book Encyclopedia i talusa kuli: “Muinelo wa tungwali-ngwali kaufela to tu tahisa kuli ku be ni libupiwa ze pila hape tw’a fumaneha mwa lika ze si na bupilo.” Kacwalo tungwali-ngwali kaufela to tu mutomo to tu tahisa kuli ku be ni libupiwa ze pila, ku kopanyeleza cwalo ni mutu, ni tona tw’a fumaneha mwa lifasi-mubu lona ka sibili. Seo si lumelelana ni taba ye mwa Bibele ye zibahaza lika za na itusisize Mulimu mwa ku bupa batu ni libupiwa ze ñwi kaufela ze pila.

17. Ki bufi buniti bwa m’o libupiwa ze pila ne li fitile fa ku ba teñi?

¹⁷ “Ka mifuta ya zona.” Bibele i bulela kuli Mulimu na bupile bosinyalana ba pili mi batu kaufela ba simuluhile ku bona bao. (Genese 1:26-28; 3:20) I bulela kuli libupiwa ze ñwi ze pila, ze cwale ka litapi, linyunywani, ni lifolofolo ze anyisa bana, ne li ezizwe ka nzila ye swana, z’a ba teñi “ka mifuta ya zona.” (Genese 1:11, 12, 21, 24, 25) Seo ki sona fela se ba fumana ba sayansi mwa pupo ya ka taho, kuli nto kaufela ye pila i simuluhile ku mushemi wa mufuta wa yona. Ha ku na nto ni ye kana ye sa amiwi ki seo. Ka seo, c’aziba yo muñwi wa tuto ya m’ata ni muinelo wa lika ze ñwi Raymo u lemuha kuli: “Bupilo bu tahisa bupilo; ku ezahala cwalo ka nako kaufela mwa selusi ye ñwi ni ye ñwi. Kono lika ze si na bupilo ne li ezize cwañi ze na ni bupilo? Ki ye ñwi ya lipuzo ze tuna ka ku fitisisa ye si ka alabiwa mwa tuto ya lika ze pila, mi ku t’o fita cwale ha ku na akalezo ye ba konile ku fa baituti ba lika ze pila kwand’a ku nuha fela. Ka nzila ye ñwi lika ze si na bupilo li konile ku ip’akanya ili zona ku ba mwa muinelo wa ze na ni bupilo. . . . Nihakulicwalo, muñoli wa buka ya Genese n’a bulezi taba yeo ka nzila ye nepahezi.”

Ku Nepahala kwa Litaba za Kwamulaho

18. Ki sifi s’a bulela c’aziba wa za milao ka za ku nepahala kwa Bibele?

¹⁸ Bibele i na ni litaba za kwaikale ze nepahezi ka ku fitisisa ku fita buka ifi kamba ifi ye li teñi. Buka ye bizwa A Lawyer Examines the Bible i koñomeka ku nepahala kwa litaba za yona za kwamulaho ka nzila ye: “Hailif’o litaba za kwaikale za licowezano za lilato, matangu ni bupaki bwa buhata ki ze taluswa ka ku ama kwa likezahalo ze ezahezi mwa libaka ze twi ki za kwahule ni mwahal’a nako ye si ka tungunyunwa, ili ku loba litaelo za makalelo ze lu ituta luna boc’aziba ba mulao za ku ikalabela ko kunde, kuli ‘zibahazo i lukela ku fa nako ni sibaka,’ litaba za mwa Bibele li lu fa lizazi tota ni sibaka sa lika ze amilwe ka ku nepahala hande luli.”

19. Taba ye ñwi i bulela cwañi ka za butungi bwa litaba za kwamulaho za Bibele?

¹⁹ The New Bible Dictionary i talusa kuli: “[Muñoli wa buka ya Likezo] u fa mutomo wa litaba za hae ka ku lumelelana ni muinelo wa lika za mwahal’a nako ya n’a pila ku yona; makepe a litaba za hae a tezi ze amilwe teñi za baatuli ba mwa muleneñi, babusisi ba mwa likiliti, malena ba ba itingile ku ba bañwi, ni ze ñwi cwalo, mi zona litaba ze amilwe zeo ka nako ye ñwi ni ye ñwi li fumaneha fela ku ba ze lukile ka za sibaka ni nako ye kakanyiwa.”

20, 21. Ki sifi sa bulela c’aziba yo muñwi wa za Bibele ka za litaba za kwamulaho za Bibele?

²⁰ Ka ku ñola kwa hae mwa The Union Bible Companion, S. Austin Allibone u bulela kuli: “Sir Isaac Newton . . . ni yena na zibahala hahulu ku ba sina musheununi wa litaba za kwaikale, mi na tatubile ka tokomelo ye tuna Mañolo a Kenile. Ki ifi katulo  ya hae mwa taba yeo? ‘Ni fumani,’ ka mw’a bulelela, ‘mabaka a ku nepahala luli ka za Testamente ye Nca ku fita litaba za kwamulaho [za silifasi] ze si za silumeli.’ Dr. Johnson u bulela kuli lu na ni bupaki bo butuna bwa kuli Jesu Kreste n’a bulaezwi fa Kalvari, sina ha ku talusizwe cwalo mwa Libuka za Evangeli, ku fita bo lu na ni bona bwa kuli Julius Caesar n’a bulaezwi mwa Kuta ye tuna. Ka mo ku inezi fela, lu na ni bupaki bo bu tezi.”

²¹ Mubuleli y’o u zwelapili u li: “Mu buze ufi kamba ufi ya itundumuna ka ku honona buniti bwa Litaba za kwamulaho za Evangeli kuli ki libaka lifi l’a na ni lona kwa neku la ku lumela kuli Caesar n’a bulaezwi mwa Kuta ye tuna, kamba kuli Mulena Charlemagne n’a beilwe fa lubona ku ba Mulena wa kalulo ya kwa Wiko ki Papa Leo III. ka silimo sa 800? . . . U ziba cwañi kuli mutu ya cwale ka Charles I. [wa kwa England] n’a kile a pila, mi n’a pumilwe toho, mi Oliver Cromwell a fita fa ku ba mubusi mwa sibaka sa hae? . . . Sir Isaac Newton u fiwa tumbo ka ku tahisa kutwisiso ka za mulao o hohela lika fafasi . . . Lu lumela litaba kaufela ze sa z’o bulelwa ili ze ama banna bao; mi seo ki kabakala kuli lu na ni bupaki bwa litaba za kwamulaho ka za buniti bwa zona. . . . Haiba, hamulaho wa ku fumana buniti bwa litaba bo bu cwale ka b’o, ku sa fumaneha ba bañwi ba ba sa hana, lwa ba tokolomoha ni ku b’a nga sina litoto ze tuna kamba batu ba ba sa zibi ni se si kana ka nzila ye si na sepo ni hanyinyani.”

22. Ki kabakalañi ba bañwi ha ba hana ku lumela buniti bwa litaba za mwa Bibele?

²² Cwale mubuleli y’o u feza ka ku bulela kuli: “Ki sifi, cwale he, se lu ka bulela ku bao, ku si na taba ni bupaki bo butuna bo se bu fumanwi cwale ka za buniti bwa Mañolo a Kenile, ba ba sa itibahaza ili bona kuli ha ba kolwi? . . . Kaniti luli lu na ni libaka la ku koñomeka kuli ki pilu ye sitani isiñi toho;—kuli ha ba tabeli ku lumela zeo ze kokobeza muipo wa bona, ni z’e ka ba hapeleza ku ba ni mipilelo ye fapahana.”

Muinelo wa ku Lumelelana kwa Litaba ze Mwahali ni Buniti

23, 24. Ki kabakalañi ku lumelelana kwa litaba za mwahali za Bibele hakuli ko ku komokisa?

²³ Mu nahane kuli ku na ni buka ye ne i kalisizwe ku ñolwa mwahal’a nako ya puso ya Roma, mi ne i zwezipili ku t’o fita mwahal’a Nako ya fa Sihali-Hali, mi ni ku t’o fezwa ku ñolwa mwa lilimo za mwanda wa bu-20, mi ili ye ñozwi ki bañoli ba bañata ba ba fapahana-fapahana. Ne mu ka i libelela ku ba mwa muinelo o cwañi haiba misebezi ya bañoli ki ye shutana-shutana ye cwale ka masole, malena, baprisita, bayambi, balisana, ni baalafi? Kana ne mu ka libelela buka yeo ku ba ye lumelelana ni ye tamani hamoho? ‘Ku tokwa ni hanyinyani!’ ne mu kana mwa alaba cwalo. Ka mo ku inezi fela, Bibele ne i ñozwi mwatas’a miinelo ye cwalo. Niteñi, ki ye lumelelana kaufel’a yona, isiñi fela mwa litumelo za yona kamukana kono mane ni mwa litaba ze nyinyani hahulu.

²⁴ Bibele i ezizwe ka libuka ze 66 ze ne li ñozwi mwahal’a nako ye fitelela lilimo ze 1,600 ki bañoli ba ba fapahana-fapahana b’a 40, ku kalisa ka 1513 B.C.E. mi ni ku t’o fezwa ka 98 C.E. Bañoli ne ba zwa mwa mayemo a bupilo a fapahana-fapahana, mi buñata bwa bona ne ba si ka ba ni nako ya ku bonana ni ba bañwi. Nihakulicwalo, buka ye bile teñi i latelela toho ya taba y’e mutomo, ni ye tamani mwahal’a yona kaufela, mane inge ye tahisizwe ki muhupulo wa mutu a li muñwi. Mi ka ku fapahana ni tumelo ya ba bañwi, Bibele haki sipawana se si tisizwe ki zwelopili ya kalulo ya kwa Wiko, kono ne i ñozwi ki ba kwa Upa.

25. Busepahali ni buniti bwa litaba za mwa Bibele bu fa cwañi kemelo kwa buipapato bwa bañoli ba Bibele?

²⁵ Hailif’o buñata-ñata bwa bañoli ba kwaikale ba bihile fela ka za ku kondisa lika ni muzamao wa bona o munde, bañoli ba Bibele ba itumelela fa patalaza mafosisa a bona, hamohocwalo ni bufokoli bwa malena ni baeteleli ba bona. Numere 20:1-13 ni Deuteronoma 32:50-52 li bonisa bufokoli bwa Mushe, mi ki yena ya ñozi libuka zeo. Jonasi 1:1-3 ni 4:1 i kolohanya bufokoli bwa Jonasi, yena ya ñozi zona litaba zeo. Mateu 17:18-20; 18:1-6; 20:20-28; ni 26:56 i bulela za tulemeno to tu maswe to ne tu bonisizwe ki balutiwa ba Jesu. Kacwalo, busepahali ni buniti bwa bañoli ba Bibele bu fa kemelo kwa buipapato bwa bona bwa kuli ne ba buyelezwi ki Mulimu.

Kalulo Ya Yona Ye Ipitezi ka ku Fitisisa

26, 27. Ki kabakalañi Bibele haili ye nepahezi hahulu cwalo mwa litaba za sayansi ni ze ñwi cwalo?

²⁶ Bibele yona ka sibili i fa libaka haili ye nepahezi hahulu mwa litaba za sayansi, za kwamulaho, ni ku ze ñwi cwalo mi ni libaka haili ye lumelelana ni ye sepahala. I bonisa kuli ki Mutu Ya Pahami ka ku Fitisisa, Mulimu ya m’ata kaufela, Mubupi y’a tahisize pupo kaufela, ki yena Mutahisi wa Bibele. N’a itusisize fela bañoli ba butu ba Bibele sina bona luli ba ne ba ñola ka siñoliso, n’a ba susueza ka m’ata a hae a’ sebeza a tiile luli ku ñola seo na ba buyelela sona.

 ²⁷ Mwa Bibele muapositola Paulusi u bulela kuli: “Liñolo kamukana li tahile ka Moya wa Mulimu, mi li na ni tuso kwa ku luta, ni ku kolisa, ni ku nyaza, ni ku hulisa ka ku luka; Kuli mutu wa Mulimu a petahale mi a talifele luli misebezi kaufela ye minde.” Mi muapositola Paulusi hape na bulezi kuli: “Nako ye mu amuhezi Linzwi la Mulimu le mu utwile ku luna, mu li amuhezi isi sina linzwi la mutu, kono sina Linzwi la Mulimu.”—2 Timotea 3:16, 17; 1 Matesalonika 2:13.

28. Ki kakai, kacwalo he, k’o i zwelela Bibele?

²⁸ Kacwalo, Bibele i zwelela kwa munahano wa Mutahisi a li muñwi—yena Mulimu. Mi ka m’ata a hae a sabisa, ne kuli ko ku bunolo ku yena ku ikolwisa kuli ku nepahala kwa litaba ze ne li ñozwi kw’a bukelezwa ku t’o fita mwa lizazi la luna. Ka za seo, c’aziba yo mutuna fa miputo ya ikale ya Bibele, Sir Frederic Kenyon, ka 1940, n’a bulezi kuli: “Ku honona kwa mafelelezo kwa kuli Mañolo a se a fitile ku luna ka ku tala ka ku ya ka mwa n’a ñolezwi ku se ku zwisizwe cwale.”

29. Buikoneli bwa Mulimu mwa ku ambolisana ne bu kana bwa swanisezwa cwañi?

²⁹ Batu ba na ni buikoneli bwa ku fitisa lizibiso ka wayalesi ni televishini ku zwelela kwa sibaka se si kwahule ka likiti-kiti za likilomita mwa mbyumbyulu, nihaiba ku zwelela kwa kweli. Babatisisi mwa mbyumbyulu se ba lumile litaba ze iponelwa hande ni maswaniso fa lifasi-mubu ku zwelela kwa mafasi a mañwi a inzi kwahule ka myanda-nda ye eza bolule ba likilomita. Kaniti luli Mubupi wa mufuta wa mutu, Mubupi wa m’ata a wayalesi mwa mbyumbyulu, u kona ku eza ze ñata ni ku fita. Ka buniti fela, ne li nto ye bunolo ku yena ku itusisa m’ata a hae a matuna ka ku fitisisa ku fitisa manzwi ni maswaniso mwa minahano ya bao ba na ketile ku ñola Bibele.

30. Kana Mulimu wa lata kuli batu ba batisise ka za seo mulelo wa hae u li sona ku bona?

³⁰ Fahalimu a seo, ku na ni lika ze ñata ka za lifasi-mubu ni bupilo bo bu ku lona z’e fa bupaki bwa cisehelo ya Mulimu kwa mufuta wa mutu. Kacwalo he, ki nto ye utwahala luli kuli na ka bata ku tusa batu ku batisisa seo a li sona ni seo mulelo wa hae u li sona kwa neku la bona ka ku talusa litaba zeo ka ku utwahala hande mwa buka—taba ye ñozwi ya kamita.

31. Ki kabakalañi taba ye buyelezwi ili ye ñozwi ha i fitela kwahule litaba ze fitiswa ka mulomo?

³¹ Ha mu nyakisise, hape, ka za m’ata a matuna a buka ye tahisizwe ki Mulimu, ha i bapanywa ni litaba ze ne li filwe ka mulomo ki batu. Litaba za ka mulomo ne li si ke za ba ze itingiwa, kakuli hamulaho wa nako ye telele batu ne ba ka beya teñi litaluso za bona fa lika, mi mulelo wa zona ne u ka sinyiwa. Ne ba ka fitisa litaba ka mulomo ka ku ya ka mubonelo wa bona. Kono pulukelo ya ze ñozwi ze buyelezwi ki Mulimu, ze li za kamita, sipimo sa kuli li be ni mafosisa ki se sinyinyani hahulu. Hape, buka i konwa ku hasanywa ni ku tolokiwa ilikuli batu ba ba bala lipuo ze fapahana-fapahana ba kone ku fumana tuso kwa lushango lwa yona. Kacwalo kana haki nto ye utwahala hande kuli Mubupi wa luna u itusisize nzila ye cwalo mwa ku lu fa litaba zeo? Ee luli, ki nto ye utwahala hande hahulu, kakuli Mubupi u bulela kuli seo ki sona sa ezize.

Bupolofita bo bu Talelelizwe

32-34. Ki sika mañi seo Bibele i na ni sona ili se si sa fumanehi mwa buka ye ñwi ifi kamba ifi?

³² Ka ku ekeza, Bibele i fa sizibelo sa ku buyelelwa kwa bumulimu ka nzila ye zwile mubano ili ye ipitezi: Ki buka ya bupolofita bo se bu talelelizwe ni bo bu zwelapili ku talelezwa ku si na mafosisa.

³³ Sina ka mutala, sinyeho ya Tire wa kwaikale, ku wa kwa Babilona, ku yahiwa sinca kwa Jerusalema, ni ku ba mwa m’ata ni ku wa kwa malena ba  Medo-Persia ni Greece ne ku bulezwi cimo ka butungi bo butuna mwa Bibele. Bupolofita ne bu nepahezi hahulu kuli mane basheununi ba bañwi ne ba likile ku bulela, ku si na tuso ni ye kana, kuli ne bu ñozwi hamulaho wa likezahalo zeo se li ezahezi.—Isaya 13:17-19; 44:27–45:1; Ezekiele 26:3-6; Daniele 8:1-7, 20-22.

³⁴ Bupolofita bwa na file Jesu ka za sinyeho ya Jerusalema ka 70 C.E. ne bu talelelizwe ka ku nepahala. (Luka 19:41-44; 21:20, 21) Mi bupolofita ka za “mazazi a maungulelo” bo ne bu filwe ki Jesu ni muapositola Paulusi bu swelwi ku talelezwa ka butungi mwa nako ya luna tota.—2 Timotea 3:1-5, 13; Mateu 24; Mareka 13; Luka 21.

35. Ki kabakalañi bupolofita bwa mwa Bibele ha bu zwelela fela ku Mubupi?

³⁵ Ha ku na muhupulo wa mutu, u be o’ talifile cwañi, o ne u ka kona ku bulela cimo ka ku nepahala likezahalo za mwa nako ya kwapili ka nzila ye cwalo. Ki muhupulo fela wa Mubupi wa pupo kaufela ya m’ata kaufela ni ya butali ka ku fitisisa o kona ku eza cwalo, sina ha lu bala kwa 2 Pitrosi 1:20, 21, kuli: “Ha ku na bupolofita bo mutu a ka italuseza bona ili yena. Kakuli mwa mazazi a kale bupolofita ha bu si ka bonahala ka ku lata kwa mutu; kono batu ne ba bulela ka taelo ya Mulimu inze ba susumezwa ki Moya o Kenile.”

I Fa Likalabo

36. Ki sika mañi seo Bibele i lu taluseza?

³⁶ Kacwalo, ka linzila ze ñata, Bibele i fa bupaki bwa ku ba Linzwi le li buyelezwi ki Y’o ya Pahami. Ka ku ba cwalo, i lu taluseza libaka batu ha ba li fa lifasi-mubu, libaka ha ku na ni manyando a mañata cwalo, k’o lu libile, ni ka m’o miinelo i ka cinceza ka ku fita fa ku ba ye minde. I lu zibisa kuli ku na ni Mulimu ya pahami ya n’a bupile mufuta wa mutu ni lona lifasi-mubu ka mulelo mi ni kuli mulelo wa hae u ka talelezwa. (Isaya 14:24) Bibele hape i lu zibisa bulapeli bwa niti ni m’o lu kona ku bu fumanela. Kacwalo, ki sona fela simbule sa butali bo bu pahami hahulu se si kona ku lu taluseza niti ka za lipuzo kaufela z’e li za butokwa ka za bupilo.—Samu 146:3; Liproverbia 3:5; Isaya 2:2-4.

37. Ki sika mañi se si lukelwa ku buziwa ka za Krestendomu?

³⁷ Hailif’o ku na ni bupaki bo butuna ka za ku nepahala ni buniti bwa Bibele, kana bao kaufela ba ba li ba i amuhela b’a latelela lituto za yona? Ha m’u nge, sina ka mutala, macaba a ipapata ku sebelisa Bukreste, fo kikuli, Krestendomu. Se a bile ni Bibele ka lilimo ze myanda-nda cwale. Kono kana ku nahana kwa bona ni likezo za bona kaniti luli li bonisa butali bo bu pahami bwa Mulimu?

[Lipuzo za Tuto]

[Maswaniso a fa likepe 11]

Sir Isaac Newton n’a lumela kuli lifasi-mubu ne li tiisizwe mwa mbyumbyulu ka ku swalisana ni lika ze ñwi za lihalimu ka m’ata a hohela lika fafasi

Mubonelo o’ fiwa ki Bibele wa kuli lifasi-mubu li potolohilwe ki mbyumbyulu u lemuhiwa ki boc’aziba sina ku bonela hule ko ku ipitezi kwa mwa nako ya yona

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Bazamaisi ba lisepe ba bañwi ba kwa makalelo mane ne ba saba kuli ne ba ka fuluha ni ku y’o wela kwa mafelelezo a bupapati bwa lifasi-mubu

[Siswaniso se si fa likepe 13]

Ku na ni bupaki bo butuna bwa kuli Jesu Kreste n’a kile a ba teñi ku fita bo bu li teñi bwa Julius Caesar, Mulena Charlemagne, Oliver Cromwell, kamba Papa Leo III n’a kile a pila

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Talelezo ya bupolofita bwa n’a file Jesu ka za sinyeho ya Jerusalema ka 70 C.E. ne i koñomekilwe ki Siswaniso sa fa limota sa Titus mwa Roma