Ku Sa Shwa kwa Moyo Simuluho ya Tuto Yeo

“Ha ku na taba ye ama bupilo bwa mutu bo bu si bwa nama ye amile hahulu munahano wa mutu sina taba ya muinelo wa hae hamulaho wa lifu.”—“ENCYCLOPÆDIA OF RELIGION AND ETHICS.”

1-3. Socrates ni Plato ne ba hulisize cwañi muhupulo wa kuli moyo ha u koni ku shwa?

MUITUTI ya li muluti wa lilimo ze 70 za buhulu u mañalwa ku ba ya shwaula Mulimu ni ku sitanisa minahano ya banana ka tuto ya hae. Nihaike u ikemela hande hahulu kwa muzeko wa hae, baatuli ba ba na ni sobozi ba mu fumana ku ba ya na ni mulatu mi ba mu atulela lifu. Lihoranyana pili a si ka bulawa kale, muluti ya s’a hulile yo u fa baituti ba ba kubukani ku yena mabaka a mañata a’ fa tiisezo ya kuli moyo ha u shwi mi lifu ha li lukeli ku sabiwa.

² Yena munna ya atulezwi lifu y’o ki Socrates, Mugerike ya li muluti wa za mihupulo ya batu ya zibahala hahulu wa mwa lilimo za mwanda wa buketalizoho B.C.E. * Muituti wa hae Plato n’a ñozi zona likezahalo zeo mwa litaba za Apology ni Phaedo. Socrates ni Plato ba zibahazwa ku ba mwahal’a batu ba pili ku hulisa muhupulo wa kuli moyo ha u koni ku shwa. Kono n’e si bona basimululi ba yona tuto yeo.

³ Sina ha lu ka bona, simuluho ya ona muhupulo wo wa ku sa kona ku shwa kwa butu i zwelela mwa linako za kwa makalelo ni ku fita. Nihakulicwalo, Socrates ni Plato ne ba bolosolozi ona muhupulo wo ni ku u eza tuto ya za mihupulo ya batu, ili ku u bisa o utwahala hande kwa batu ba ne ba itutile ba mwa lizazi la bona ni hamulaho.

Ku Zwa ku Pythagoras ku yo Fita kwa Mabita a Malena ba Egepita

4. Pili Socrates a si ka taha kale, mibonelo ya Sigerike ya bupilo bwa hamulaho wa lifu ne li ifi?

⁴ Magerike ba ne ba li teñi pili Socrates ni Plato ba si ka taha kale ni bona ne ba lumela kuli moyo u zwelapili ku pila hamulaho wa lifu. Pythagoras, Mugerike yali caziba wa lipalo ya ile libubo wa mwa lilimo za mwanda wa bu 6 B.C.E., n’a lumela kuli moyo ha u shwi mi wa kona ku biluka. Pili Pythagoras a si ka taha kale, Thales wa kwa Mileta, Mugerike ya zibahala ku ba yena muluti wa pili wa za mihupulo ya batu, n’a hupuzi kuli moyo o sa shwi ha u fumanehi fela mwa batu, lifolofolo, ni limela kono u fumaneha ni mwa lika ze cwale ka magineti, ka ku ba kuli i kona ku shenyisa sipi. Magerike ba kwaikale ne ba lumela kuli mioyo ya ba ba shwile ne i siliswanga nuka ya Styx ni ku iswa kwa sibaka se si kwatas’a lifasi se si bizwa netherworld. Teñi k’o, baatuli ne ba atulelanga mioyo ku yo nyandiswa mwa tolongo ya mamota a matelele kamba ku yo pila hande mwa Elysium.

5, 6. Maperesia ne b’a nga cwañi moyo?

⁵ Mwa Iran, kamba Peresia, kwa upa, ne ku tile mupolofita ya bizwa Zoroaster mwa lilimo za mwanda wa bu 7 B.C.E. N’a tahisize mufuta wa bulapeli bo ne bu til’o zibahala ku ba Zoroastrianism. Bona b’o ne li bona bulapeli bwa Puso ya Peresia, ye n’e busize lifasi pili Greece i si ka ba kale yona puso ye m’ata. Mañolo a si-Zoroaster a bulela kuli: “Moyo wa ya Lukile u ka pila kamita ka Tabo ku si  na ku shwa, kono moyo wa Lihata ka niti luli u ka ba mwa nyandiso. Mi Ahura Mazda [ye talusa, “mulimu ya butali] u tiiselize yona Milao yeo ka M’ata a hae a pahami ka ku fitisisa.”

⁶ Tuto ya ku sa shwa kwa moyo hape ne li kalulo ya bulapeli bwa Iran pili bulapeli bwa Zoroastrian bu si ka taha kale. Sina ka mutala, mishobo ya kwaikale ya mwa Iran, ne i babalelanga mioyo ya ba ba shwile ka ku ba fa lico ni libyana ze ba ka yo itusisa mwa sibaka sa mioyo.

7, 8. Ki sifi seo Maegepita ba kwaikale ne ba lumela ka za ku punyuha lifu la mubili kwa moyo?

⁷ Tumelo ya kuli ku na ni bupilo hamulaho wa lifu ne li ya butokwa mwa bulapeli bwa Siegepita. Maegepita ne ba lumela kuli moyo wa ya shwile ne u atulwa ki Osiris, yena mulimu yo muhulu wa sibaka sa mioyo. Sina ka mutala, muputo o muñwi o lumelwa ku ba wa mwa lilimo za mwanda wa bu 14 B.C.E. u bonisa Anubis, yena mulimu wa ba ba shwile, a nze a etelela moyo wa muñoli ya bizwa Hunefer ku u tisa fapil’a Osiris. Fa sikala, pilu ya muñoli, ili ye yemela lizwalo la hae, i likanyezwa ni lifufa le li beiwanga mwa toho ki mulimu wa musali wa niti ni katulo ye lukile. Thoth, mulimu yo muñwi, u ñola se si ezahala. Ka ku ba kuli pilu ya Hunefer ha i si ka imezwa ki bufosi, bukiti bwa yona ha bu fiteleli bwa lifufa, mi Hunefer u lumelezwa ku kena mwa sibaka sa Osiris ni ku amuhela ku sa shwa. Ona muputo wo hape u bonisa singilinginja sa musali se si yemi kwatuko ni sikala, ili se si it’ekezi ku miza mufu haiba pilu ya hae i ka ba ye bukiti. Maegepita hape ne ba tozanga bafu ba bona milyani ni ku buluka litupu za malena mwa mabita a mande, kakuli ne ba hupula kuli ku pila kwa moyo ne ku itingile fa ku bulukwa kwa mubili.

⁸ Linaha ze fapana-fapana za kwaikale, kacwalo, ne li na ni tuto i liñwi ye swana—ku sa shwa kwa moyo. Kana yona tuto yeo ne ba i fumani kwa simbule se si swana?

Ko Ne I Simuluhile

9. Ki bulapeli mañi bo ne bu amile lifasi la kwaikale la Egepita, Peresia, ni Greece?

⁹ Buka ye bizwa The Religion of Babylonia and Assyria i bulela kuli, “Mwa lifasi la kwaikale, Egepita, Peresia, ni Greece ne li amilwe ki bulapeli bwa Sibabilona.” Yona buka yeo i zwelapili ku talusa kuli: “Kabakala swalisano ye n’e bile teñi mwahal’a Egepita ni Babylonia, ka mo ku bonisezwa ki matapa a El-Amarna, ka niti luli ne ku na ni libaka ze ñata mo mibonelo ni lizo za Sibabilona ne li ka kona ku kenela mwa likelekenyana za Siegepita. Mwa Peresia, kelekenyana ya Mithra i bonisa fo ku sweu sineneketo ya mihupulo ya Sibabilona . . . Ku zwakanywa ko kutuna kwa lituto za mishobo ye twi i simuluha ku Sema mwa litaba za bulapeli za Sigerike za kwa makalelo hamohocwalo ni mwa likelekenyana za Sigerike se li amuhezwi ka nañungelele kuli ha li sa tokwa ku buhisanwa. Zona lituto zeo za mishobo ye twi i simuluha ku Sema sihulu ki za Sibabilona.” *

10, 11. Mubonelo wa Sibabilona wa bupilo bwa hamulaho wa lifu ne li ufi?

¹⁰ Kono kana mubonelo wa Sibabilona wa se si ezahala hamulaho wa lifu ha u shutani hahulu ni mibonelo ya Siegepita, Siperesia, ni Sigerike? Ha mu nyakisise, sina ka mutala, Epic of Gilgamesh ya Sibabilona. Muhali wa yona ya s’a nze a cembala, Gilgamesh, ka ku bona kuli lifu li sutelezi, wa funduka mi u kala ku bata ku sa kona ku shwa kono u palelwa ku ku fumana. Kalibe ya li mulekisi wa veine yo a katana mwa musipili wa hae mane u mu susueza kuli a ikole bupilo bwa cwale, kakuli h’a na ku fumana bupilo bo bu sa feli b’o  a sweli ku bata. Lushango lwa lona litangu leo ki lwa kuli lifu ha li koni ku pimiwa mi sepo ya ku sa kona ku shwa haki nto ya niti. Kana nto yeo ne i ka bonisa kuli Mababilona ne ba sa lumeli kuli ku na ni bupilo hamulaho wa lifu?

¹¹ Caziba ya bizwa Morris Jastrow, Jr., wa kwa University of Pennsylvania, mwa U.S.A., n’a ñozi kuli: “Nihaiba batu kamba baeteleli ba mihupulo ya bulapeli [bwa Sibabilona] ne ba sa libeleli kuli kwa konahala ku ba ni ku feliswa ka ku tala kwa lika ze n’e kile za ba teñi. Lifu [ku bona] ne li nzila ya ku ya mwa mufuta o muñwi wa bupilo, mi ku latula ku sa kona ku shwa ne ku koñomeka fela ku sa konahala kwa ku banduka yona cinceho yeo ye tiswa ki lifu.” Ee, Mababilona ni bona ne ba lumela kuli bupilo bwa mufuta o muñwi, mwa muinelo o muñwi, bwa zwelangapili hamulaho wa lifu. Ne ba bonisanga nto yeo ka ku pumbeka mufu ni libyana za ku yo itusisa mwa bupilo bo buñwi.

12-14. (a) Hamulaho wa Munda, tuto ya ku sa shwa kwa moyo ne i simuluhile kai? (b) Tuto yeo ne i yandulukezi cwañi mwa lifasi kaufela?

¹² Ka mo ku bonahalela fela, tuto ya ku sa shwa kwa moyo ne i kalezi mwa Babilona wa kwaikale. Ka ku ya ka Bibele, yona buka mo ku fumaneha litaba ze ezahezi ze nepahezi, munzi wa Babele, kamba Babilona, ne u tomilwe ki Nimrodi, ya n’a li mwan’a muikuly’a Nuwe. * Hamulaho wa Munda wa lifasi mwa lizazi la Nuwe, ne ku na ni fela puo i liñwi ni bulapeli bu li buñwi. Ka ku toma ona munzi wo ni ku yaha fateñi tawala, Nimrodi n’a kalile bulapeli bo buñwi. Ze ñozwi za Bibele li bonisa kuli hamulaho wa ku lyanganiswa kwa lipuo kwa Babele, bayahi ba tawala ba ne ba palezwi ku i feza ne ba hasani ni ku yo yaha ku sili, mi ne ba ile ni bulapeli bwa bona. (Genese 10:6-10; 11:4-9) Lituto za bulapeli bwa Sibabilona kacwalo ne li hasanezi mwa lifasi kaufela.

¹³ Sizo si bonisa kuli Nimrodi n’a shwile lifu le li maswe. Hamulaho wa lifu la hae, ne ku ka utwahala Mababilona ha ne ba ka be ba nahanile ku mu kuteka ka ku ba yena mutomi, muyahi, ni mulena wa pili wa munzi wa bona. Ka ku ba kuli mulimu ya bizwa Marduk (Merodach) n’a ngiwa ku ba yena ya n’a tahisize Babilona, baituti ba bañwi ba akalelize kuli yena Marduk yo u yemela Nimrodi ya fetuhile ku ba mulimu. Haiba ku cwalo, u zibe muhupulo wa kuli mutu u na ni moyo o sa shwi u lukela ku ba o ne u li teñi ka nako ya lifu la Nimrodi. Ka mo ku inezi kaufela, litaba ze ezahezi li bonisa kuli hamulaho wa Munda, tuto ya ku sa shwa kwa moyo ne i simuluhile kwa Babele, kamba Babilona.

¹⁴ Kono, ne ku tahile cwañi kuli yona tuto yeo i be ya butokwa mwa bulapeli bo buñata mwa linako za luna? Kalulo ye latelela i ka nyakisisa mo ne i kenezi mwa bulapeli bwa kwa Upa.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]

[Maswaniso a fa likepe 6]

Mubonelo wa Siegepita wa mioyo ye mwa sibaka sa mioyo

[Siswaniso se si fa likepe 7]

Socrates n’a talusize kuli moyo ha u shwi