Muhupulo U Kena mwa Bulapeli bwa Sijuda, Krestendomu, ni Simozilemu

“Bulapeli mwahal’a lika ze ñwi ki nzila ya ku zibisa batu kuli ka zazi le liñwi ba ka shwa, ibe ka sepiso ya ku ba ni bupilo bo bunde ni ku fita ku zwa mwa libita, ku pepwa sinca, kamba sibeli sa zona zeo.”—GERHARD HERM, MUÑOLI WA KWA GERMANY.

1. Buñata bwa bulapeli bu tomile sepiso ya bona ya bupilo bwa hamulaho wa lifu fa tumelo mañi ye mutomo?

MWA ku fa sepiso ya bupilo bwa hamulaho wa lifu, ibata iba bulapeli kaufela bu itinga fa tumelo ya kuli mutu u na ni moyo o sa shwi ni kuli ka nako ya lifu ona moyo wo u ya kwa sibaka si sili kamba wa biluka ni ku ba sibupiwa si sili. Sina mo ku boniselizwe mwa kalulo ye felile, tumelo ya ku sa kona ku shwa kwa moyo wa butu i bile kalulo ye tuna mwa bulapeli bwa kwa Upa ku zwa nako ye ne bu tomilwe. Kono ku cwañi ka za Sijuda, Krestendomu, ni Simozilemu? Tuto yeo ne i bile cwañi ya butokwa ku bona bulapeli b’o?

Bulapeli bwa Sijuda Bu Amuhela Mihupulo ya Sigerike

2, 3. Ka ku ya ka Encyclopaedia Judaica, kana ze ñozwi za Siheberu ze kenile ne li luta za ku sa kona ku shwa kwa moyo?

² Simuluho ya bulapeli bwa Sijuda i kuta lilimo ze 4,000 ku Abrahama. Ze ñozwi za Siheberu ze kenile ne li kalile ku ñolwa mwa lilimo za mwanda wa bu 16 B.C.E. mi ne li felizwe ka nako yeo Socrates ni Plato ne ba lukisa tuto ya ku sa shwa kwa moyo. Kana ona Mañolo ao n’a luta za ku sa shwa kwa moyo?

³ Encyclopaedia Judaica i alaba kuli: “Ne li fela hamulaho wa nako ya Bibele, f’o tumelo ye tiile ya ku sa shwa kwa moyo ne i tomezwi . . . ni ku ba o muñwi wa mitomo ya tumelo ya Sijuda ni Sikreste.” Hape i bulela kuli: “Butu ne b’u ngiwa ku ba nto i liñwi ye tezi mwa linako za Bibele. Kacwalo moyo ne u sa kauhanywi luli kwa mubili.” Majuda ba kwa makalelo ne ba lumela mwa zuho ya bafu, mi seo “si lukela ku kauhanywa kwa tumelo mwa . . . ku sa shwa kwa moyo,” ki mo i boniseza encyclopedia yeo.

4-6. Tuto ya ku sa shwa kwa moyo ne i bile cwañi “o muñwi wa mitomo” ya Sijuda?

⁴ Ne ku tahile cwañi, he, kuli tuto yeo i be “o muñwi wa mitomo” ya bulapeli bwa Sijuda? Litaba ze ezahezi li fa kalabo. Ka 332 B.C.E., Alexander yo Mutuna n’a hapile butuna bwa Middle East ka bubebe bwa lumonyi. Ha n’a fitile mwa Jerusalema, Majuda ne ba mu amuhezi hande hahulu. Ka ku ya ka muituti wa litaba ze ezahezi wa Mujuda Flavius Josephus, mane ne ba mu bonisize bupolofita bwa mwa buka ya Daniele, bo ne bu ñozwi ku fitelela lilimo ze 200 kwamulaho, bo ne bu talusa hande litulo za Alexander mwa mayemo a hae a ku ba “mulena wa Magerike.” (Daniele 8:5-8, 21) Ba ne ba yolile Alexander ne ba zwiselizepili mulelo wa hae wa ku ezisa miinelo kaufela ku ba ya Sigerike, ili ku atisa puo, sizo ni lituto za Sigerike mwa likalulo kaufela za mubuso. Ku kopanyiwa kwa lizo ze peli—za Sigerike ni Sijuda—ne ku sa koni ku pimiwa.

⁵ Kwa makalelo a lilimo za mwanda wa bulalu B.C.E., toloko ya pili ya Mañolo a Siheberu ku  isa mwa Sigerike, ye bizwa Septuagint, ne i kalisizwe. Ka yona yeo, balicaba ba bañata ne ba fitile fa ku kuteka ni ku ziba bulapeli bwa Sijuda, ba bañwi mane ba kena ku bona. Kwa lineku le liñwi, Majuda ne ba nze ba fita fa ku ziba mihupulo ya Sigerike, mi ba bañwi ne ba bile baituti ba mihupulo ya batu, ili nto ye n’e li ye sienyi luli ku bona. Philo wa kwa Alexandria, wa mwa lilimo za mwanda wa pili C.E., ne li Mujuda yo muñwi wa baituti ba ba cwalo ba mihupulo ya batu.

⁶ Philo n’a kuteka hahulu Plato mi n’a likile ku talusa bulapeli bwa Sijuda ka mihupulo ya Sigerike. Buka ya Heaven—A History, i bulela kuli: “Ka ku zwakanya ko ku ipitezi lituto za Plato ni sizo sa Bibele, Philo n’a lukiselize banahani ba hamulaho ba Sikreste [hamohocwalo ni ba Sijuda] nzila.” Mi tumelo ya Philo ka za moyo ne li ifi? Buka yeo i zwelapili ku bulela kuli: “Ku yena, lifu li kutiseza moyo kwa muinelo o ne u li ku ona u si ka pepwa kale. Ka ku ba kuli moyo ki wa kwa lineku la moya, bupilo bwa mubili bu ba fela nto ye ezahala ka nako ye kuswani mi hañata ili ye tezi bumai.” Banahani ba bañwi ba Majuda ba ne ba bile ni tumelo mwa ku sa shwa kwa moyo ba kopanyeleza Isaac Israeli, mualafi ya zibahala hahulu wa mwa lilimo za mwanda wa bu 10, ni Moses Mendelssohn, Mujuda wa kwa Germany ya n’a li muituti wa mihupulo ya batu wa mwa lilimo za mwanda wa bu 18.

7, 8. (a) Talmud i talusa cwañi moyo? (b) Libuka za hamulaho za likunutu za Sijuda li bulelañi ka za moyo?

⁷ Buka ye ñwi ye amile hahulu mihupulo ni bupilo bwa Sijuda ki Talmud—yona kusufazo ye ñozwi ya nto ye n’e bizwa mulao wa ka mulomo, ye na ni litaluso za hamulaho za ona mulao wo, ze kopanyizwe ki baluti ba ku zwa mwa lilimo za mwanda wa bubeli C.E. ku yo fita mwa lilimo ze mwahal’a 500 ni 1500 C.E. Encyclopaedia Judaica i bulela kuli: “Baluti ba Talmud ne ba lumela kuli moyo u zwelangapili ku ba teñi hamulaho wa lifu.” Talmud mane i bulela ka za bafu ba ba bulelanga ni ba ba pila. Encyclopædia of Religion and Ethics i bulela kuli: “Mwendi kabakala ku amiwa ki lituto za Plato, [baluti] ne ba lumela kuli mioyo i banga teñi pili mutu a si ka pila kale.”

⁸ Libuka za hamulaho ili za likunutu za Sijuda ze bizwa Cabala, mane li luta ni tuto ya ku cinca kwa mubili wa mutu. Ka za yona tuto ye, The New Standard Jewish Encyclopedia i talusa kuli: “Muhupulo wo u bonahala kuli ne u simuluhile mwa India. . . . Mwa Kabbalah, u bonahala lwa pili mwa buka ye bizwa Bahir, mi ku zwa kwa Zohar ku ya kwapili, ne u amuhezwi hahulu ki ba ne ba lata likunutu, mi ne u na ni kalulo ye tuna mwa litumelo ni libuka za Hasidi.” Mwa Israel kacenu, tuto ya ku cinca kwa mubili wa mutu i amuhelwa hahulu ku ba ya Sijuda.

9. Mayemo a buñata bwa likwata za Sijuda kacenu ki afi ka za ku sa shwa kwa moyo?

⁹ Muhupulo wa ku sa shwa kwa moyo, kacwalo, ne u keni mwa bulapeli bwa Sijuda ka sineneketo ya lituto za Sigerike, mi ona muhupulo wo kacenu u amuhelwa ki buñata bwa likwata za bona. Ki lifi ze kona ku bulelwa ka za ku kena kwa yona tuto yeo mwa Krestendomu?

Krestendomu I Amuhela Mihupulo ya Plato

10. Muñoli wa kwa Spain ya tumile n’a buleziñi ka za tumelo ya Jesu ka za ku sa kona ku shwa kwa moyo?

¹⁰ Bukreste bwa niti ne bu kalezi ku Kreste Jesu. Ka za Jesu, Miguel de Unamuno, muituti wa kwa Spain ya tumile wa mwa lilimo za mwanda wa bu 20 n’a ñozi kuli: “N’a lumela mwa zuho ya nama, ka ku ya ka mukwa wa Sijuda, isiñi mwa ku sa shwa kwa moyo, ka ku ya ka muhupulo wa Plato wa [Sigerike]. . . . Buniti bwa seo bu kona ku bonwa mwa buka ifi kamba ifi ya litaluso za niti.” N’a felelelize ka ku bulela kuli: “Ku sa shwa kwa moyo . . . ki tuto ya muhupulo wa sihedeni.”

11. Mihupulo ya batu ya Sigerike ne i kalile lili ku kena mwa Bukreste?

¹¹ Ona “tuto ya muhupulo wa sihedeni” yeo ne i keni cwañi mi ili lili mwa Bukreste? New Encyclopædia Britannica i bonisa kuli: “Ku zwelela fahal’a lilimo za mwanda wa bubeli AD Bakreste ba ne ba itutile za mihupulo ya Sigerike ne ba kalile ku  bona tokwahalo ya ku bonisa tumelo ya bona ka mihupulo yeo, ili ku kolwisa ngana ya bona ni ku fetula bahedeni ba ne ba itutile. Tuto ya mihupulo ya butu ye ne i ba swanela hande ne li ya Plato.”

12-14. Origen ni Augustine ne ba bile ni kalulo mañi mwa ku kopanya lituto za Plato ni Bukreste?

¹² Baituti ba babeli ba mihupulo ya batu ba ba cwalo ne ba beile sineneketo ye tuna fa lituto za Krestendomu. A li muñwi ne li Origen wa kwa Alexandria (c.185-254 C.E.), mi yo muñwi ne li Augustine wa kwa Hippo (354-430 C.E.). Ka za bona, New Catholic Encyclopedia i bulela kuli: “Ne li fela ka Origen kwa Upa ni St. Augustine kwa Wiko f’o moyo ne u tomilwe ku ba nto ya kwa moya mi muhupulo wa butu ne u ezizwe ka za muinelo wa ona.” Origen ni Augustine ne ba tomile mihupulo ya bona ka za moyo fa nto mañi?

¹³ New Catholic Encyclopedia i bulela kuli Origen n’a li muituti wa Clement wa kwa Alexandria, ya n’a li “yena wa pili kwa Bashemi ba keleke ba ne ba itusisize ze ñwi za lizo za Sigerike ze ama moyo.” Mihupulo ya Plato ka za moyo i lukela ku ba ye n’e amile hahulu Origen. Muituti wa za bulapeli ya bizwa Werner Jaeger mwa buka ya hae ya The Harvard Theological Review, u talusa kuli: “[Origen] n’a tisize mwa Bukreste tuto kaufela ya moyo, yeo n’a ngile ku Plato.”

¹⁴ Ba bañwi mwa Krestendomu b’a nga Augustine ku ba yena munahani yo mutuna ka ku fitisisa wa mwa linako za kale. Pili a si ka ba kale “Mukreste” inge a na ni lilimo ze 33 za buhulu, Augustine n’a na ni cisehelo ye tuna mwa lituto za mihupulo ya batu mi n’a bile yo muñwi wa ba muhupulo o bizwa Neoplatonism. * Ha n’a fetuhile ku ba Mukreste, n’a zwezipili ku ba ni mihupulo ya Neoplatonism. The New Encyclopædia Britannica i bulela kuli: “Munahano wa hae ne li mona mo bulapeli bwa Testamente ye Nca ne bu zwakanyelizwe ni sizo sa minahano ya Plato ya lituto za Sigerike.” New Catholic Encyclopedia i lumela kuli “tuto ya Augustine [ya za moyo], ye n’e amuhelwa hahulu kwa Wiko ku fitela kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa bu 12, ne i tomile hahulu . . . fa mihupulo ya Neoplatonism.”

15, 16. Kana cisehelo mwa lituto za Aristotle mwa lilimo za mwanda wa bu 13 ne i cincize mayemo a keleke ka za tuto ya ku sa shwa kwa moyo?

¹⁵ Mwa lilimo za mwanda wa bu 13, lituto za Aristotle ne li ya inge li ata hahulu mwa Europe, sihulu kabakala ku ba teñi kwa misebezi ya baituti ba Siarabu mwa Silatini ili bao ne ba bulezi ze ñata ka ze ñozwi za Aristotle. Muituti wa Sikatolika ya bizwa Thomas Aquinas n’a tabisizwe hahulu ki mihupulo ya Aristotle. Kabakala ze ñozwi za Aquinas, mihupulo ya Aristotle ne i bile ni sineneketo ye tuna fa lituto za keleke ku fita ya Plato. Yona nto yeo, nihakulicwalo, ne i si ka ama tuto ya ku sa kona ku shwa kwa moyo.

¹⁶ Aristotle n’a lutile kuli moyo ha u kauhani ni mubili ni kuli ha u zwelipili ku pila u nosi hamulaho wa lifu ni kuli haiba ku na ni nto ye n’e li teñi mwahal’a mutu, ne li nto ye si ya luli, ye ama munahano. Ona mubonelo wo wa moyo ne u sa lumelelani ni tumelo ya keleke ya kuli moyo u zwelapili ku pila hamulaho wa lifu. Kacwalo, Aquinas n’a cincize mubonelo wa Aristotle wa moyo, ili ku bulela kuli ku sa kona ku shwa kwa moyo ku kona ku pakelwa ka nahanisiso. Kacwalo, tumelo ya keleke ya ku sa kona ku shwa kwa moyo ya zwelapili.

17, 18. (a) Kana muhato wa ku cinca lika mwa lilimo za mwanda wa bu 16 ne u cincize tuto ya moyo? (b) Mayemo a likeleke ze ñata za Krestendomu ka za ku sa kona ku shwa kwa moyo ki afi?

¹⁷ Mwahal’a lilimo za myanda ya bu 14 ni 15, ili ze n’e li makalelo a nako ya petuho, ne ku bile ni ku zusuluswa kwa cisehelo ku Plato. Lubasi lo lu zibahala hahulu lwa Medici mwa Italy mane ne lu tusize kwa ku toma sikolo mwa Florence ili ku hulisa lituto za mihupulo ya Plato. Mwahal’a lilimo za myanda ya bu 16 ni 17, cisehelo ku Aristotle  ne i fokozi. Mi muhato wa ku cinca lika mwa lilimo za mwanda wa bu 17 ne u si ka cinca lituto ka za moyo. Nihaike Maprotestant ba ne ba kalile sinca ne ba lwanisize tuto ya pagatori, ne ba amuhezi muhupulo wa koto kamba mupuzo wa ku ya ku ile.

¹⁸ Tuto ya ku sa shwa kwa moyo kacwalo i fumaneha mwa bulapeli bo buñata bwa Krestendomu. Ka ku lemuha nto yeo, muituti wa kwa America yo muñwi n’a ñozi kuli: “Bulapeli, ka mo ku inezi fela kwa neku la batu ba mubala wa luna, bu talusa fela ku sa kona ku shwa. Mulimu ki yena mutahisi wa ku sa kona ku shwa.”

Ku Sa Kona ku Shwa ni Simozilemu

19. Bulapeli bwa Simozilemu ne bu kalilwe lili, mi ne bu kalilwe ki mañi?

¹⁹ Bulapeli bwa Simozilemu ne bu kalile Muḥammad ha n’a bizizwe kuli a be mupolofita ha n’a na ni lilimo ze bat’o ba ze 40 za buhulu. Mamozilemu ba lumela ka nañungelele kuli lisinulo ne li tahanga ku yena mwahal’a nako ya lilimo ze 20 ku isa ku ze 23, ku zwa ibata iba ka 610 C.E. ku isa fa n’a shwezi ka 632 C.E. Zona lisinulo zeo li ñozwi mwa Koran, yona buka ye kenile ya Simozilemu. Ka nako yeo bulapeli bwa Simozilemu ne bu til’o ba teñi, bwa Sijuda ni Krestendomu ne se bu kenezwi kale ki muhupulo wa Plato ka za moyo.

20, 21. Mamozilemu ba lumelañi ka za bupilo bwa hamulaho wa lifu?

²⁰ Mamozilemu ba lumela kuli litumelo za bona ki zona ze li masetela a lisinulo ze n’e filwe Maheberu ni Bakreste ba ne ba sepahala ba kwaikale. Koran i ama kwa Mañolo a Siheberu hamohocwalo ni a Sigerike. Kono haili ka za ku sa kona ku shwa kwa moyo, Koran i keluha zona ze ñozwi zeo. Koran i luta kuli mutu u na ni moyo o zwelapili ku pila hamulaho wa lifu. Hape i bulela ka za zuho ya bafu, lizazi la katulo, ni sibaka sa mafelelezo ko u ka yo ina moyo—ili bupilo mwa simu ya kwa lihalimu ya paradaisi kamba koto mwa lihele le li cisa.

²¹ Mamozilemu ba lumela kuli moyo wa mutu ya shwile u yanga kwa Barzakh, kamba “Partition,” ili “sibaka ni muinelo m’o batu ba ba teñi ha se ba shwile mi ba si ka atulwa kale.” (Surah 23:99, 100, The Holy Qur-an, litaluso za kwatasi) Moyo wa pila, mi teñi m’o u fumana nto ye bizwa “Koto ya Libita” haiba mutu n’a li ya maswe kamba ku ikola tabo haiba n’a li ya sepahala. Kono ba ba sepahala ni bona ba lukela ku ba ni manyando a mañwi kabakala libi ze nyinyani ze ne ba ezize ha ne ba sa pila. Fa lizazi la katulo, mañi ni mañi u fiwa sibaka kw’a lukela ku ya, ili nto ye felisa muinelo w’o wa mwahal’a nako ya lifu ni zuho.

22. Ki lituto lifi ze fapana ze ama ko u ya moyo zeo baituti ba bañwi ba Maarabu ba mihupulo ya batu ne ba tahisize?

²² Muhupulo wa ku sa kona ku shwa kwa moyo mwa Sijuda ni Krestendomu ne u tile kabakala kukuezo ya lituto za Plato, kono ona muhupulo wo ne u kenyizwe mwa Simozilemu ku zwa kwa makalelo a sona. Seo ha si talusi kuli baituti ba Siarabu ha ba si ka lika ku kopanya lituto za Simozilemu ni mihupulo ya Sigerike. Lifasi la Siarabu mane ne li amilwe hahulu ki musebezi wa Aristotle. Mi baituti ba Siarabu ba ne ba lemusehile ba ba cwale ka Avicenna ni Averroës, ne ba tolongoshize ni ku zwisezapili mihupulo ya Aristotle. Mwa ku lika kwa bona ku swalisanisa mihupulo ya Sigerike ni tuto ya Simozilemu ya moyo, nihakulicwalo, ne ba tahisize lituto ze fapana. Sina ka mutala, Avicenna n’a zibahalize kuli moyo ha u shwi. Averroës, kwa lineku le liñwi, n’a kananisize mubonelo w’o. Ku si na taba ni yona mibonelo yeo, ku sa kona ku shwa kwa moyo ku zwelapili ku ba tumelo ya Mamozilemu.

23. Bulapeli bwa Sijuda, Krestendomu, ni Simozilemu bu na ni mayemo afi fa taba ya ku sa kona ku shwa kwa moyo?

²³ Kwa iponahaza hande, kanti, kuli bulapeli bwa Sijuda, Krestendomu, ni Simozilemu kaufela bu luta tuto ya kuli moyo ha u shwi.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]

[Siswaniso se si fa likepe 14]

Tulo ya Alexander yo Mutuna ne i tahisize ku kopanywa kwa lizo za Sigerike ni za Sijuda

[Maswaniso a fa likepe 15]

Origen, ya fahalimu, ni Augustine ne ba likile ku kopanya lituto za Plato ni Bukreste

[Maswaniso a fa likepe 16]

Avicenna, ya fahalimu, n’a zibahalize kuli moyo wa mutu ha u shwi. Averroës n’a kananisize muhupulo w’o