Muhupulo U Kena mwa Likeleke za kwa Upa

“Ne ni nahananga kuli ku sa shwa kwa moyo ki niti yeo mañi ni mañi mwa lifasi a lumela. Kacwalo ne ni komokile hahulu ha ne ni utwile kuli banahani ba batuna ba bañwi ba kwa Upa ni ba kwa Wiko ba hanyelize hahulu tumelo yeo. Cwale ni komoka kuli muhupulo wa ku sa kona ku shwa ne u tile cwañi mwa litumelo za Sihindu.”—MUITUTI WA KWA SIKOLO SE SI PAHAMI YA HULISELIZWE MWA BUHINDU.

1. Ki kabakalañi zibo ya ku hula ni ku yanduluka kwa tuto ya ku sa shwa kwa butu mwa bulapeli bo bu fapana-fapana ha i li ya butokwa ku luna?

MUHUPULO wa kuli mutu u na ni moyo o sa shwi ne u keni cwañi mwa bulapeli bwa Sihindu ni bulapeli bo buñwi bwa kwa Upa? Puzo yeo ki ya butokwa ni ku ba ba pila kwa Wiko ba ba kana ba sa zibi se siñwi ka za bona bulapeli b’o, kakuli tumelo yeo i ama mubonelo wa mañi ni mañi wa nako ya kwapili. Kakuli tuto ya ku sa shwa kwa butu ki nto ye fumaneha mwa bulapeli bo buñata kacenu, ku ziba mo ne u tahezi ona muhupulo wo ku kona ku tisa kutwisiso ni ku ambolisana ko kunde ni ku fita.

2. Ki kabakalañi India ha i bile simbule se si lemuseha sa sineneketo ya bulapeli mwa Asia?

² Ninian Smart, ya li caziba wa lituto za bulapeli kwa University of Lancaster mwa Britain, u talusa kuli: “Sibaka sa butokwa ka ku fitisisa se si amile bulapeli mwa Asia ki India. Seo ha si si ka ezahala fela ka libaka la kuli India ki yona ye tahisize bulapeli bu sikai—Buhindu, bu-Buddha, si-Jaini, bu-Sikh, ni bo buñwi cwalo—kono ki ka libaka la kuli bo buñwi bwa bona b’o, ili bu-Buddha, bu til’o kelusa hahulu sizo ibata iba sa East Asia kaufela.” Buñata bwa lizo ze kelusizwe ka nzila ye cwalo “li s’a nga India ku ba lihae la bona la kwa moya,” ki mwa bulelela muituti wa Muhindu ya bizwa Nikhilananda. Yona tuto ye ya ku sa kona ku shwa, ne i keni cwañi he, mwa India ni likalulo ze ñwi za Asia?

Tuto ya Sihindu ya ku Cinca kwa Mubili wa Mutu

3. Ka ku ya ka muituti wa litaba ze ezahezi, ku kona ku ba kuli muhupulo wa ku biluka kwa mioyo ne u isizwe ki bomañi kwa India?

³ Mwa lilimo za mwanda wa bu 6 B.C.E., Pythagoras ni balateleli ba hae mwa Greece ha ne ba nze ba wayelela tuto ya ku biluka kwa mioyo, banahani ba Mahindu ba ne ba pila fa makamba a linuka za Indus ni Ganges mwa India ne ba nze ba hulisa muhupulo o swana. Ku taha kwa yona tumelo ye kwa ka nako ye swana “mwa lifasi la Sigerike ni mwa India ha ku koni ku ba ko ne ku ikezahalezi fela,” ki mwa bulelela muituti wa litaba ze ezahezi Arnold Toynbee. Ka mwa taluseza Toynbee, “Simbule se si kana si bile se si swana [sa sineneketo] ki batu ba kwa Eurasia ba ne ba tuta-tuta, ili bao, mwa lilimo za mwanda wa bu 7 ni wa bu 8 B.C., ne ba tulukezi India, mboela-wiko wa Asia, naha ye cisa ye inzi fa likamba la kwa mutulo la liwate la Black Sea, ni likuli za Balkan ni Anatolia.” Mishobo ya si-Erasia ye n’e tuta ka mo ku bonahalela ne i lwezi muhupulo wa ku biluka kwa moyo ha ne i ya kwa India.

4. Ki kabakalañi muhupulo wa ku biluka kwa mioyo ha ne u utwahezi ku ba o munde kwa banahani ba Mahindu?

⁴ Bulapeli bwa Sihindu ne bu kalile kalenyana mwa India, ma-Aryan ha ne ba fitile ibata iba ka 1500 B.C.E. Isali kwa makalelo, bulapeli bwa Sihindu ne bu na ni tumelo ya kuli moyo ne u fapana ni mubili ni kuli moyo u zwelapili ku pila  hamulaho wa lifu. Kacwalo Mahindu ne ba lapelanga bokukululu mi ne ba beelanga mioyo ya bafu ba bona lico kuli i ce. Muhupulo wa ku biluka kwa mioyo ha ne u fitile mwa India hamulaho wa myanda-nda ya lilimo, u lukela ku ba o ne u utwahezi hande kwa banahani ba Sihindu ba ne ba palelwa ku utwisisa butata bwa lifasi kaufela bwa bumaswe ni manyando mwahal’a batu. Ka ku kopanya ona muhupulo wo ni nto ye bizwa mulao wa Karma, ili mulao wa likezo ni ze zwa mwateñi, banahani ba Mahindu ne ba tahisize tuto ya ku cinca kwa mubili wa mutu ili mo likezo ze nde ni ze maswe mwa bupilo bwa pili li fiwa mupuzo kamba koto mwa bupilo bo buñwi.

5. Ka ku ya ka bulapeli bwa Sihindu, sikonkwani se si pahami ka ku fitisisa sa moyo ki sifi?

⁵ Kono ku na ni muhupulo o muñwi o ne u amile tuto ya Sihindu ka za moyo. Encyclopædia of Religion and Ethics i bulela kuli: “Ku bonahala kuli ki niti kuli ka nako yeo tuto ya ku biluka kwa mioyo ni karma ne li ezizwe, kamba mane kwamulahonyana, muhupulo o muñwi . . . ne u nze u sweli ku hula mwahal’a banahani ba bañwi kwa mutulo wa India—ili muhupulo wa minahano ya batu wa Brahman-Ātman [Brahman ye pahami ka ku fitisisa ili ya ku ya ku ile, ye sa koni ku likanyezwa].” Ona muhupulo wo ne u kopanyizwe ni tuto ya ku cinca kwa mubili wa mutu ili ku bonisa sikonkwani se situna ka ku fitisisa sa Mahindu—ku lukuluha kwa muinelo wa ku cinca-cinca ili ku swalisana ni lika ze pahami ka ku fitisisa. Mahindu ba lumela kuli sona sikonkwani seo, si fitiwa ku sona ka ku lika ku ba ni mikwa ye amuheleha kwa nyangela ni ku ba ni zibo ya Sihindu ye ipitezi.

6, 7. Tumelo ya bulapeli bwa Sihindu mwa lizazi la cwale ka za bupilo bwa hamulaho wa lifu ki ifi?

⁶ Kacwalo banna ba ba butali ba Mahindu ne ba fetuzi muhupulo wa ku biluka kwa mioyo ni ku u eza tuto ya ku cinca kwa mubili wa mutu ka ku u kopanya ni mulao wa Karma ni muhupulo wa Brahman. Octavio Paz, muloki ya n’a kile a wina mendulu ili ya n’a li ndumeleti wa kwa Mexico mwa India, u ñola kuli: “Mo ne bu yandulukela bulapeli bwa Sihindu, ni muhupulo ne u nze u yanduluka cwalo . . . o’ li wa butokwa kwa bu-Brahman, bu-Buddha, ni bulapeli bo buñwi bwa mwa Asia: ku biluka kwa mioyo ku ba lika ze fapana-fapana.”

⁷ Tuto ya ku cinca kwa mubili wa mutu ki ona musumo wa bulapeli bwa Sihindu kacenu. Nikhilananda, Muhindu ya li muluti wa mihupulo ya batu u bulela kuli: “Kuli ku fumana ku sa shwa haki tohonolo ya b’a sikai fela ba ba ketilwe, kono ki swanelo ya mañi ni mañi, ki bona buikolwiso bwa Muhindu kaufela ya tiile.”

Mupotoloho wa ku Pepwa Sinca mwa Bulapeli bwa Si-Buddha

8-10. (a) Bulapeli bwa si-Buddha bu talusa cwañi ku ba teñi? (b) Muituti wa mu-Buddha u talusa cwañi ku pepwa sinca?

⁸ Bulapeli bwa si-Buddha ne bu kalezi mwa India ibata i ba ka 500 B.C.E. Ka ku ya ka sizo sa si-Buddha, mwan’a mulena wa Muindia ya n’a bizwa Siddhārtha Gautama, ya n’a til’o zibahala ku ba Buddha hamulaho wa ku amuhela monyehelo, ki yena ya n’a tomile bulapeli bwa si-Buddha. Ka ku ba kuli bona bulapeli bo ne bu simuluhile kwa Sihindu, lituto za bona li hanelela ku swana ni za Sihindu. Ka ku ya ka si-Buddha, ku ba teñi ki mupotoloho o zwelapili wa ku pepwa sinca ni lifu, mi sina mwa Sihindu, mayemo a mutu ni mutu mwa bupilo bwa cwale a tiswa ki likezo za hae mwa bupilo bo bu felile.

⁹ Kono bulapeli bwa si-Buddha ha bu talusi ku ba teñi ka nzila ya moyo wa ka butu o sa shwi. “[Buddha] n’a boni kuli butu ki miinelo ya munahano ye kaulezwa ka bubebe, ili ye swalisaniswa fela ki takazo,” ki mwa taluseza Arnold Toynbee. Niteñi, Buddha n’a lumela kuli ku na ni nto ye ñwi—muinelo o muñwi kamba m’ata—ye zwiswanga mwa bupilo bo buñwi ku ya ku bo buñwi.  Dr. Walpola Rahula, ya li muituti wa mu-Buddha u talusa kuli:

¹⁰ “Nto ye pila ki m’ata a munahano a kopanyizwe ni a mubili. Nto ye lu biza lifu ki ku tuhela ku sebeza kwa mubili. Kana ona m’ata ao kaufela a tuhelanga ku sebeza mubili ha u tuhela ku sebeza? Bulapeli bwa si-Buddha bu li ‘Ha ku cwalo.’ Tato, keto, takazo, tukufalelo ya ku ba teñi, ku zwelapili, ku ba ze ñata ni ku fita, ki m’ata a matuna a zamaisa bupilo kaufela, ku ba teñi kaufela, a’ zamaisa mane ni lifasi kaufela. Ona ao ki ona m’ata a matuna ka ku fitisisa mwa lifasi kaufela. Ka ku ya ka si-Buddha, ona m’ata ao h’a yemangi mubili ha u tuhela ku sebeza, ili ku talusa lifu; kono a zwelangapili ku iponahaza mwa mufuta o muñwi, ili ku tahisa ku ba teñi ko kuñwi ili ko ku bizwa ku pepwa sinca.”

11. Mubonelo wa si-Buddha wa bupilo bwa hamulaho wa lifu ki ufi?

¹¹ Mubonelo wa si-Buddha wa bupilo bwa hamulaho wa lifu ki wo: Ku ba teñi ha ku feli konji haiba mutu a fita fa sikonkwani sa mafelelezo sa Nirvana, ili tukuluho kwa mupotoloho wa ku pepwa sinca. Nirvana haki muinelo wa tabo ya ku ya ku ile mi hape haki muinelo wa ku ba ni swalisano ni lika ze pahami ka ku fitisisa. Ki muinelo fela wa ku sa ba teñi—“sibaka se si si na lifu” se si kwa buse bwa ku ba teñi ka butu. Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary i talusa “Nirvana” ku ba “sibaka kamba muinelo wa ku sa ba ni tokomelo, butuku, kamba ku ba kwa luli kwa kwande.” Ku fita ku bata ku sa kona ku shwa, ma-Buddha ba susuezwa ku fitelela muinelo wo ka ku fita fa Nirvana.

12-14. Bulapeli bwa si-Buddha mwa mifuta ya bona ye fapana-fapana bu bonisa cwañi muhupulo wa ku s’a kona ku shwa?

¹² Ha ne bu nze bu yandulukela mwa libaka ze fapana-fapana mwa Asia, bulapeli bwa si-Buddha ne bu nze bu cinca lituto za bona ili ku zamaelela ni litumelo za mwa libaka m’o. Sina ka mutala, bulapeli bwa si-Buddha bwa Mahayana bo bu atile mwa China ni Japan, bu na ni tumelo kwa balimu ba ba bizwa ma-bodhisattva, kamba ma-Buddha ba kwapili. Bona ma-bodhisattva bao ba liyehisanga Nirvana ya bona ni ku ba ni ku pepwa sinca ko ku ekelizwe kuli ba pilise ba bañwi ni ku ba tusa ku fumana Nirvana. Kacwalo mutu wa kona ku iketela ku zwelapili mwa mupotoloho wa ku pepwa sinca niha s’a fumani kale Nirvana.

¹³ Cinceho ye ñwi ye n’e til’o tuma mwa China ni Japan ki tuto ya Naha ye Kenile kwa Wiko, ili ye n’e tisizwe ki Buddha Amitabha, kamba Amida. Ba ba biza fa libizo la Buddha ka tumelo ba pepelwa sinca mwa Naha ye Kenile, kamba paradaisi, ili mo miinelo i nolofaza ku fumana monyehelo ya mafelelezo. Se si zwile ku yona tuto yeo ki sifi? Caziba ya bizwa Smart, ya bulezwi kwa makalelo u talusa kuli: “Ka mo ku swanehela, bunde bwa paradaisi, ye talusizwe hande mwa mañolo a mañwi a Mahayana, ne bu til’o yola Nirvana ye n’e nahaniwa ki sicaba kaufela ku ba sona sikonkwani se si pahami ka ku fitisisa.”

¹⁴ Bulapeli bwa si-Buddha bwa kwa Tibet bu ekeza litumelo ze ñwi za mwa sibaka seo. Sina ka mutala, buka ya ba ba shwile ya kwa Tibet i talusa muinelo wa mutu h’a li mwa kalulo ya hamulaho wa lifu mi a si ka pepwa kale sinca. Ba ba shwile ba taluswa ku ba ba ba monyehelwanga ki liseli le li benya la lika ze pahami ka ku fitisisa, mi ba ba fatiwa ki lona liseli leo ha ba fumani tukuluho kono ba pepwa sinca. Ka mo ku inezi fela, bulapeli bwa si-Buddha mwa mifuta ya bona ye fapana-fapana bu bonahaza muhupulo wa ku s’a kona ku shwa.

 Ku Lapela Balimu mwa Shinto ya kwa Japan

15-17. (a) Bulapeli bwa bokukululu ne bu kalile cwañi mwa Shinto? (b) Tumelo ya ku sa shwa kwa moyo ki ye mutomo cwañi mwa Shinto?

¹⁵ Bulapeli ne bu li teñi mwa Japan pili bulapeli bwa si-Buddha bu si ka taha kale mwa lilimo za mwanda wa bu 6 C.E. Bona bulapeli b’o ne bu si na libizo, mi ne bu na ni litumelo ze n’e zamaelela ni mizamao ni lizo za batu. Nihakulicwalo, bulapeli bwa si-Buddha ha ne bu tile, ne ku bile ni tokwahalo ya ku bonisa shutano mwahal’a bulapeli bwa si-Japan ni bo bunca bo ne bu tile. Mi ki mona mo ne ku tahezi libizo la “Shinto,” ili ku talusa “nzila ya balimu.”

¹⁶ Shinto ya kwa makalelo ne i na ni tumelo mañi ka za bupilo bwa hamulaho wa lifu? Ku limiwa kwa laisi mwa litapa ha ne ku kalile, Kodansha Encyclopedia of Japan i talusa kuli, “njimo ya mwa litapa ne i tokwa kuli ku be ni minzi ye lukisizwe hande ili ye kondile, mi lizo za njimo—zeo hamulaho ne li bile ni kalulo ye tuna mwa Shintō—ne li kalisizwe.” Ku saba mioyo ya batu ba ba shwile ne ku ezisize bona batu ba kwaikale bao ku eza lizo za ku ba ombalisa. Yona nto yeo ne i hulile ku ba bulapeli bwa bokukululu.

¹⁷ Ka ku ya ka tumelo ya si-Shinto, moyo o “shwile” u sa na ni butu bwa ona kono u silafalizwe kabakala lifu. Ba ba shwezwi ha ba eza lizo za lifu, moyo u keniswa kuli bumaswe kaufela bwa zwiswa ku ona, mi u ba ni mikwa ya kozo ni bunde. Nako ha i nze i ya, moya wo u hula ni ku ba ni mayemo a ku ba mulimu, kamba mubabaleli. Ka ku ba kuli bulapeli bwa si-Buddha ni bona ne bu li teñi ka nako yeo, Shinto ne i kopanyize ku yona lituto ze ñwi za si-Buddha, ku kopanyeleza cwalo ni tuto ya paradaisi. Kacwalo, lu fumana kuli tumelo ya ku sa kona ku shwa ki ye mutomo mwa bulapeli bwa Shinto.

Ku sa Shwa mwa Si-Tao, Ku Lapela Bokukululu mwa Si-Confucius

18. Muhupulo wa si-Tao ka za ku sa kona ku shwa ki ufi?

¹⁸ Bulapeli bwa si-Tao ne bu tomilwe ki Lao-tzu, ya bulelwa ku ba ya n’a pilile mwa China mwa lilimo za mwanda wa bu 6 B.C.E. Sikonkwani mwa bupilo, ka ku ya ka si-Tao, ki ku swalisanisa misebezi ya butu ni Tao—nzila ya za taho. Muhupulo wa si-Tao ka za ku sa kona ku shwa u kona ku beiwa cwana: Tao ki sona sikuka se si busa pupo kaufela. Tao ha i na makalelo mi ha i na mafelelezo. Ka ku pila ka ku lumelelana ni Tao, mutu u ba kalulo ku yona ni ku ba wa kamita.

19-21. Litibelelo za si-Tao ne li tahisize ku bata lika mañi?

¹⁹ Mwa ku lika kwa bona ku swalisana  ni za taho, ma-Tao ne ba bile ni cisehelo sihulu mwa ku sa supala ni ku sa cinca kwa zona. Ne ba nahanile kuli mwendi ka ku pila ka swalisano ni Tao, kamba nzila ya taho, mutu n’a ka kona ku fumana likunutu za za taho ni ku ba ya sa koni ku holofala, ku ba ni matuku, kamba mane ku shwa.

²⁰ Ma-Tao ne ba kalile ku lika mifuta ya ku kengeyela, ku buyela, ni lico, ili zeo ka mo ne ku swanela ku bela ne li ka liyehisa ku pongana kwa mubili ni lifu. Hañihañi ne ku kalile ku ba ni matangu a mioyo ye n’e si ka shwa ye n’e kona ku fufa fa malu ni ku ba ye bonahala ni ku sa bonahala fo ne i latela kaufela ni ye n’e pila fa malundu a’ kenile kamba lioli fo ku sa pili batu ka lilimo ze ñata-ñata, i nze i pila puka ni litolwana za mabibo. Litaba ze ezahezi za Sichaina li biha kuli ka 219 B.C.E., mubusi ya bizwa Ch’in Shih Huang Ti n’a lumile lisepe li sikai mo ne ku inzi bashimani ni basizana b’a 3,000 kuli ba yo fumana sioli se ne si kandekiwanga sa P’eng-lai, lona lihae la mioyo ye si ka shwa, kuli ba yo tisa mulyani wa ku sa kona ku shwa. Ka mo ku inezi fela ne ba si ka kuta ni ona mukankabishi w’o.

²¹ Ku bata bupilo bo bu sa feli ne ku ezisize ma-Tao ku lika ku panga mapilusi a tahisa ku sa kona ku shwa ka mufuta wa sayansi ye bizwa alchemy. Ka mubonelo wa si-Tao, bupilo bu tahanga muta m’ata a lwanisana a yin ni yang (busali ni bunna) a kopana. Kacwalo, ka ku zwakanya lead (ye nsu, kamba yin) ni mercury (ya mubala o benya, kamba yang), bona ba sayansi ye bizwa alchemy bao ne ba likanyisa muinelo wa ka taho, mi ne ba nahana kuli ne ba ka panga pilusi ya ku sa kona ku shwa.

22. Ki lifi ze n’e zwile mwa ku ama kwa si-Buddha fa bupilo bwa bulapeli bwa Sichaina?

²² Lilimo za mwanda wa bu 7 C.E., ha li to esha, si-Buddha ne se si keni mwa bupilo bwa bulapeli bwa Sichaina. Ze n’e zwile mwateñi ne li mazwake a likalulo za si-Buddha, tumelo ya balimu, ni ku lapela bokukululu. Caziba ya bizwa Smart, u bulela kuli, “si-Buddha hamohocwalo ni si-Tao ne li bupile ni ku hulisa litumelo ka za bupilo bwa hamulaho wa lifu ili ze n’e si ze tiile mwa bulapeli bwa bokukululu bwa Sichaina bwa kwaikale.”

23. Mayemo a Confucius ka za ku lapela bokukululu ne li afi?

²³ Confucius, munahani yo muñwi ya tiile wa mwa China wa mwa lilimo za mwanda wa bu 6 B.C.E., ili y’o tuto ya hae ne i bile ona mutomo wa si-Confucius, n’a si ka bulela ze ñata ka za bupilo bwa hamulaho wa lifu. Kono, n’a koñomekile butokwa bwa muzamao o munde ni mikwa ye amuheleha kwa nyangela. Kono n’a nga ku lapela bokukululu ku ba nto ye nde mi n’a koñomekile hahulu ku ezwa kwa lizo ni mikiti ye ama mioya ya bokukululu ba ba shwile.

Bulapeli bo Buñwi bwa kwa Upa

24. Bulapeli bwa si-Jain bu lutañi ka za moyo?

²⁴ Bulapeli bwa si-Jain ne bu tomilwe mwa India mwa lilimo za mwanda wa bu 6 B.C.E. Mutomi wa bona, Mahāvīra, n’a lutile kuli linto kaufela ze pila li na ni mioyo ye pila ku ya ku ile ni kuli ku puluswa kwa moyo ku zwa kwa tamo ya Karma ku konahala fela ka buitomboli bwa ka butu bo bu fitelezi ni kalimelo ya ka butu ni ku lika ka t’ata ku sa eza bumaswe kwa libupiwa kaufela. Ma-Jain ba na ni zona litumelo zeo ni kacenu.

25, 26. Ki litumelo mañi za Sihindu ze fumaneha ni mwa si-Sikh?

²⁵ Bulapeli bwa si-Sikh ni bona hape bu simuluhile mwa India, ili bulapeli bo bu ezwa ki batu b’a bolule ba 19. Bona bulapeli bo ne bu kalile mwa lilimo za mwanda wa bu 16 Guru Nānak ha n’a atuzi kuli a kopanye Sihindu ni Simozilemu se sinde ka ku fitisisa ni ku eza bulapeli bo bu swalisani. Bulapeli bwa si-Sikh ne b’u ngile litumelo za Sihindu za ku sa shwa kwa moyo, ku cinca kwa mubili hamulaho wa lifu, ni Karma.

²⁶ Ki nto ye iponahaza hande kuli tumelo ya kuli bupilo bwa zwelangapili mubili ha se u shwile ki kalulo ye tuna ya bulapeli bo buñata bwa kwa Upa. Kono ku cwañi ka za Krestendomu, Sijuda, ni Simozilemu?

[Lipuzo za Tuto]

[Mapa ye fa likepe 10]

CENTRAL ASIA

KASHMIR

TIBET

CHINA

KOREA

JAPAN

Banaras

INDIA

Buddh Gaya

MYANMAR

THAILAND

SRI LANKA

CAMBODIA

JAVA

LILIMO ZA MWANDA WA BULALU B.C.E.

LILIMO ZA MWANDA WA PILI B.C.E.

LILIMO ZA MWANDA WA PILI C.E.

LILIMO ZA MWANDA WA BUNE C.E.

LILIMO ZA MWANDA WA BU 6 C.E.

LILIMO ZA MWANDA WA BU 7 C.E.

Bulapeli bwa si-Buddha ne bu amile Upa wa Asia kaufela

[Siswaniso se si fa likepe 9]

Ku cinca kwa mubili wa mutu ki ona musumo wa bulapeli bwa Sihindu

[Siswaniso se si fa likepe 11]

Ka ku pila ka ku lumelelana ni za taho, mulumeli wa bulapeli bwa si-Tao u lika ku ba wa kamita

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Confucius n’a nga ku lapela bokukululu ku ba nto ye nde