Buka ya Bibele ya Bu 1—Genese

MUBAPALE

Buka ya Bibele ya Bu 1—Genese

Muñoli: Mushe

Ko Ne I Ñolezwi: Lihalaupa

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: 1513 B.C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: “Kwa simuluho” ku isa 1657 B.C.E.

1. Ki lifi ze ñwi za litaba za butokwa hahulu ze nyakisisizwe mwa Genese?

MU NAHANE k’u nga buka ya likauhanyo ze kuswani ze 50 fela ni ku fumana fa likepe la pili kamba a mabeli a pili taba ye nepahezi inosi ya litaba za kale ka ku fitisisa za mufuta wa mutu ni ze ñozwi ze bonisa swalisano ya mutu ni Mulimu, Mubupi wa hae, hamohocwalo ni lifasi-mubu ni libupiwa ze ñata-ñata ze ku lona! Ku ona makepe a sikai ao, mu fumana, hape, kutwisiso ye tungile ya za mulelo wa Mulimu mwa ku beya mutu fa lifasi-mubu. Kwapilinyana, mu fumana libaka mutu ha shwa ni ze tisa ku kandauka kwa hae kwa cwale, mi mwa fiwa liseli ka za mutomo tota kwa neku la tumelo ni sepo, mane ni ka za ku lemuha sisebeliso sa Mulimu kwa neku la punyuho—ili Peu ye sepisizwe. Buka ye lemuseha ye na ni zeo kaufela ki Genese, ya pili ya libuka za Bibele ze 66.

2. Libizo la Genese li talusañi, mi ki kalulo ya pili ya nto mañi?

²“Genese” i talusa “Makalelo; Ku pepwa,” mi libizo leo li ngilwe kwa toloko ya Septuagint ya Sigerike ya buka yeo. Ku ze ne ñozwi za Siheberu, libizo la buka yeo ki linzwi la makalelo, Bereʼ·shithʹ, “kwa simuluho” (en ar·kheiʹ, mwa Sigerike). Genese ki yona buka ya pili ya Pentateuch (linzwi la Sigerike le li bulelwa mwa Sikuwa ili le li talusa “miputo ye ketalizoho” kamba “muputo wa libuka ze ketalizoho”). Ka mo ku bonahalela fela kwa makalelo yeo ne li buka i liñwi ye ne i bizwa Torah (Mulao) kamba “buka ya mulao wa Mushe” kono hamulaho ne i abilwe ku ba miputo ye ketalizoho kuli i konwe ku sebeliswa ka bunolo.—Josh. 23:6; Ezi. 6:18.

3. (a) Musimululi wa Genese ki mañi, kono ya n’a i ñozi ki mañi? (b) Ku kana kwa ba kuli Mushe n’a fumani cwañi litaba za n’a ñozi mwa Genese?

³Jehova Mulimu ki yena Musimululi wa Bibele, kono n’a buyelezi Mushe kuli a ñole buka ya Genese. Mushe n’a fumani kai litaba za n’a ñozi mwa Genese? Ze ñwi ne li kana li fumanwi ka ku patululelwa ki Mulimu luli mi ze ñwi, ka ketelelo ya moya o kenile, ka ze ne kandekilwe ka mulomo. Hape kwa konahala kuli Mushe n’a na ni litaba ze ñozwi ka za simuluho ya mufuta wa mutu ze ne li bulukilwe ki bokukululu ba hae ili ze ne balwa ku ba za butokwa hahulu. *

4. (a) Mushe n’a felelize ku ñola kwa hae kakai mi ili lili? (b) Mushe n’a ka be a fumani kai litaba za n’a kopanyelelize mwa kalulo ya mafelelezo ya Genese?

⁴Mushe, ka puyelelo, n’a kana a felelize ku ñola kwa hae mwa lihalaupa la Sinai ka 1513 B.C.E. (2 Tim. 3:16; Joa. 5:39, 46, 47) Mushe n’a fumani kai litaba za kalulo ya mafelelezo ya Genese? Bakeñisa kuli Livi, kukw’a ndat’ahe, ne li muhulwan’a Josefa ku bondat’a bona, litaba zeo ne li ka zibwa ka ku nepahala mwa lubasi lwa habo Mushe tota. Mane ku kana kwa ba kuli Livi n’a pilile ku fita mwa linako za Amirami, ndat’ahe Mushe. Ku zwa f’o, moya wa Jehova hape ne u ka bona teñi kuli kalulo yeo ya Mañolo i ñolwa ka ku nepahala.—Ex. 6:16, 18, 20; Num. 26:59.

5. Ki bupaki bufi bwa mwa Bibele luli bo bu bonisa buñoli bwa Mushe?

⁵Ha ku na kakanyo ka za ya n’a ñozi Genese. “Buka ya mulao ya Mushe” ni ku ama ko ku swana kwa libuka ze ketalizoho za pili za Bibele, ili zeo ku zona Genese ili ya pili, kwa fumanwa hañata ku zwa ka nako ya muyoli wa Mushe, Joshua, ku isa cwalo kwapili. Mane, Mushe u amiwa ibat’o ba ha 200 mwa libuka za Bibele ze 27 za hamulaho. Buñoli bwa Mushe ni kamuta ha bu si ka hononwa ki Majuda. Mañolo a Sigerike a Sikreste a bulela hañata ka za Mushe sina yena muñoli wa “mulao,” bupaki bo butuna ka ku fitisisa ki bwa Jesu Kreste. Mushe n’a ñozi ka taelo ya Jehova tota mi ili ka puyelelo ya Hae.—Ex. 17:14; 34:27; Josh. 8:31; Dan. 9:13; Lu. 24:27, 44.

6. Ki sifi se si akaleza kuli ku ñola ne ku kalile kwa makalelo a litaba za batu?

⁶Basheununi ba bañwi ba buzize kuli, Kono Mushe ni batu ba mwa linako za pili Mushe a si ka pepwa kale ne ba kona cwañi ku ñola? Kana ku ñola ne ku si ka taha hamulaho mwahal’a batu? Ka bupaki ku ñola ne ku kalisize ka ku itahanela luli mwa litaba za butu, mwendi pili Munda wa mwa lizazi la Nuwe u si ka ezahala kale, ili o ne u bile teñi ka 2370 B.C.E. Kana ku na ni bupaki bufi kamba bufi bwa ku kona ku ñola kwa mutu? Hailif’o ki niti kuli bapumbuli ba za kwaikale se ba tungunyuzi kuli matapa a mañwi ao ba shituzi n’a ñozwi 2370 B.C.E. i si ka fita kale, ku tomwa kwa linako ze cwalo ki kwa ka ku nuha fela. Nihakulicwalo, ku swanelwa ku lemuhiwa kuli Bibele i bonisa hande-nde kuli ku yahiwa kwa mileneñi, ku tahiswa kwa liopeliso, ni ku tulwa kwa lisebeliso za sipi ne ku kalile kale-kale pili Munda u si ka ezahala kale. (Gen. 4:17, 21, 22) Ka ku utwahala he, batu ne ba ka tahisa ka bunolo mukwa wa ku ñola.

7. Ki bupaki bufi bwa silifasi bo bu li teñi ka za munda wa mwa lifasi kamukana ni mitai ye milalu ya mufuta wa mutu, sina ka mo li taluselizwe mwa taba ya Bibele?

⁷Mwa miinelo ye miñwi ye miñata, Genese i bonahezi ku ba ye lumelelana ka ku komokisa ni litaba ze ñwi ze kozwi ku ba za niti. Ki Genese fela ye fa taba ya niti ili ya bupaki luli ka za Munda ni bapunyuhi ba ona, nihaike kuli litaba za munda ni ku punyuhiwa ki batu kwa ona (hañata ili ka ku punyusezwa mwa sisepe) za fumanwa mwa matangu a likalulo ze ñata za lubasi lwa butu. Taba ya Genese hape i bonisa libaka ko ne i kalezi ku pila mishobo ye fapahana-fapahana ya mufuta wa mutu, ye zwa kwa bana ba Nuwe ba balalu—bo Sema, Kama, ni Jafeta. * Dr. Melvin G. Kyle, wa kwa Xenia Theological Seminary, Missouri, U.S.A., u li: “Ki taba ye sa konwi ku hanyezwa ya kuli ku zwelela fa sibaka si li siñwi, se si mwa Mesopotamia, mutai wa mufuta wa mutu o simuluha ku Kama ne u tutezi kwa mboela-wiko, wa Jafeta kwa mutulo-wiko, mi wa Sema kwa ‘upa’ ku liba kwa ‘naha ya Shina.’” *

8. Ki mifuta ye miñwi ifi ya bupaki bo bu pakela buniti bwa Genese?

⁸Buniti bwa kuli Genese ki kalulo ya ze ñozwi za bumulimu hape bu boniswa ki ku lumelelana kwa mwahal’a yona, hamohocwalo ni ku lumelelana kwa yona ko ku tezi ni likalulo ze ñwi za Mañolo a buyelezwi. Busepahali bwa yona bu bonisa muñoli ya n’a saba Jehova ni ku lata niti mi ili ya n’a sa kata-kati ku ñola za libi za sicaba hamohocwalo ni za makwambuyu ba Isilaele. Fahalimu a zeo kaufela, ku nepahala kwa ka ku sa biuka k’o bupolofita bwa yona bu talelelizwe ka kona, sina ka mo ku ka bonisezwa kwa mafelelezo a kauhanyo ye, ku bisa Genese mutala o zwile mubano wa ze ñozwi ze buyelezwi ki Jehova Mulimu.—Gen. 9:20-23; 37:18-35; Magal. 3:8, 16.

ZE MWA GENESE

9. (a) Ki lifi ze kandekilwe mwa kauhanyo ya pili ya Genese ka za ku tahisa pupo kwa Mulimu? (b) Ki litaba ze ñwi lifi zeo kauhanyo ya bubeli i fa ka ku ama mutu?

⁹Ku eziwa kwa lihalimu ni lifasi, ni ku bakanyiwa kwa lifasi kuli batu ba pile ku lona (1:1–2:25). Ka ku bulela za nako ye kona ku ba lilimo ze bolule ba ba likiti-kiti, Genese i kala ka bunolo bo bu lemuseha: “Kwa simuluho Mulimu n’a ezize Lihalimu ni Lifasi.” Ka ku ba sisupo sa butokwa, ona mubamba wa makalelo w’o u zibahaza kuli Mulimu ki yena Mubupi ni kuli z’a bupile ze bonahala ki lihalimu ni lifasi. Ka manzwi a m’ata, ili a ketilwe hande, kauhanyo ya pili i zwelapili ku fa litaba za ka nañungelele za misebezi ya pupo fa lifasi-mubu. Yeo i petiwa mwa linako ze silezi ili ze bizwa mazazi, le liñwi ni le liñwi li kala manzibwana, ka nako yeo musebezi wa pupo ya nako yeo u si ka taluswa, mi li fela ka ku ngweluka kwa kakusasana, kanya ya musebezi wa pupo ha i fita fa ku iponelwa hande. Fa “mazazi” a tatamani ku tahiswa liseli; mbyumbyulu; mungulundu ni limela; maseli a ku kauhanya musihali ni busihu; litapi ni linyunywani; ni lifolofolo ze si za mwa mezi mi kwa nalulelule mutu. Teñi mo Mulimu u zibahaza milao ya hae ye zamaisa mifuta, ili mukwalelo o sa konwi ku tulwa o hanisa ku ipilula kwa mufuta o muñwi ku ba u sili. Ka ku eza mutu ka siswaniso sa Hae, Mulimu u zibahaza mulelo wa Hae wa likalulo ze talu kwa neku la mutu fa lifasi-mubu: ku li taza ka bana ba ba lukile, ku li busa, ni ku busa pupo kamukana ya lifolofolo. “Lizazi” la busupa la fuyaulwa ni ku bizwa ki Jehova kuli li kenile, mi wa “pumula kwa musebezi w’a n’a sebelize.” Taba ka ku tatama i kanatela, kamba ku landalala, musebezi wa Mulimu wa pupo ye ama mutu. I talusa za simu ya Edeni ni ko ne i fumaneha, i bulela mulao wa Mulimu ka za kota ye hanisizwe, i kandeka za ku beya mabizo lifolofolo kwa Adama, mi cwale i fa litaba za ku lukisa linyalo la pili kwa Jehova ka ku bupa musali ka mubili wa Adama tota ni ku mu tisa ku Adama.

10. Genese i talusa cwañi simuluho ya sibi ni lifu, mi ki mulelo ufi wa butokwa o zibahazwa fa?

¹⁰Sibi ni lifu li kena mwa lifasi; “peu” i bulelwa cimo sina mupilisi (3:1–5:5). Musali u ca muselo o hanisizwe mi u susueza munn’a hae ku abana ni yena mwa bukwenuheli, mi Edeni i silafazwa cwalo ka ku sa utwa. Honafo Mulimu u bonisa nzila yeo ka yona mulelo wa hae u ka talelezwa: “[Jehova, NW] a li ku noha [Satani, mulabuli ya sa bonwi wa bukwenuheli b’o]: . . . Ni ka beya toyano mwahal’a mina, ni wena ni musali, ni mwahal’a peu ya hao ni peu ya musali; peu yeo i ka ku pyata toho, wena u i lume fa lisito.” (3:14, 15) Mutu wa lundulwa mwa simu, kuli a y’o pila ka t’ata ni ka ku mbindana mwa seto ni miutwa. Kwa nalulelule, u ka shwa ni ku kutela kwa liluli k’o a’ ngilwe. Ki lusika lwa hae fela lo ne lu ka sepa Peu ye sepisizwe.

11. Ku benda kwa sibi ku zwelapili cwañi kwande a Edeni?

¹¹Kwande a Edeni sibi si zwelapili ku benda. Kaine, mutu wa pili ku pepwa, u bulaya munyan’a hae Abele, mutang’a Jehova ya sepahala. Jehova u yembaeliseza Kaine kwa naha ya Node, k’o Kaine a pepela bana ba ne ba yundisizwe ki Munda hasamulaho. Adama cwale u ba ni mwana yo muñwi wa mushimani, Seta, ya pepa Enoshi; ka nako yeo batu ba kala ku lapela libizo la Jehova ka buipi. Adama wa shwa a nze a na ni lilimo ze 930 za buhulu.

12. Lifasi-mubu li fita cwañi fa ku sinyeha mwa mazazi a Nuwe?

¹²Batu ni mangeloi a’ maswe ba sinya lifasi-mubu; Mulimu u tisa Munda (5:6–11:9). Situhulu sa Seta sa fiwa fa. Ya zwile mubano mwahal’a ba ba simuluha ku Seta ki Enoke, ya n’a tompile libizo la Jehova ka ku “zamaya ni Mulimu.” (5:22) Mutu ya tatama wa tumelo ye lemuseha ki Nuwe, mwan’a mwikuly’a Enoke, ya n’a pepilwe hamulaho wa lilimo ze 1,056 ku zwa fa ku bupiwa kwa Adama. Mwahal’a yona nako ye ku ezahala nto ye ñwi ye ekeza kwa mifilifili fa lifasi-mubu. Mangeloi a Mulimu a siya maino a ona a kwa lihalimu kuli a to nyala basizana ba ba buheha. Lona linyawe leo le li si ka lumelezwa li tahisa lusika lwa mazwake ili lwa binganda bye bi bizwa Likwenyepa (kikuli “Bawisi”), ili ba ne ba ipubanisize, mwa sibaka sa ku bubanisa Mulimu. Kacwalo Jehova u zibahaza ku Nuwe kuli U ka yundisa batu ni lifolofolo bakeñisa bumaswe bo bu zwelapili bwa mufuta wa mutu. Ki Nuwe fela ya shemubiwa ki Jehova.

13. Jehova cwale u kenisa cwañi libizo la hae?

¹³Nuwe u pepa Sema, Kama, ni Jafeta. Mifilifili ni sinyeho ha li nze li zwelapili fa lifasi-mubu, Jehova u patululela Nuwe kuli U ka tuha a kenisa libizo la Hae ka munda o mutuna, mi U laela Nuwe ku yaha aleka ya ku punyuhela teñi, mi u mu fa milalo luli ya muyaho w’o. Nuwe u utwa seo kapili mi u kubukanya lubasi lwa hae lwa batu ba 8, hamoho ni lifolofolo ni linyunywani; cwale, mwa silimo sa bu-600 sa bupilo bwa hae (2370 B.C.E.), Munda wa kalisa. Pula ya cuumuka ka mazazi a 40, ku fitela ni malundu a’ lumbile a kwahelwa ki mezi a’ fita fa liñokolwa ze 15 (ibat’o ba limita ze 6.5). Hamulaho wa silimo, Nuwe ha s’a konile ku etelela lubasi lwa hae ku zwa mwa aleka, kezo ya hae ya pili ki ya ku fa sitabelo se situna sa buitumelo ku Jehova.

14. Jehova cwale u laelañi ni ku eza bulikani mañi, mi ki likezahalo lifi ze ba teñi mwa bupilo bwa Nuwe?

¹⁴Jehova cwale u fuyaula Nuwe ni lubasi lwa hae mi u ba laela ku taza lifasi-mubu ka lusika. Taelo ya Mulimu i lumeleza ku ca nama kono i tokwa kuli mali, a li moyo, kamba bupilo, bwa nama, a si ke a ciwa, mi i tokwa ku bulaiwa kwa mubulai. Bulikani bwa Mulimu bwa ku sa tisa munda fa lifasi-mubu ni kamuta bwa tiiswa ka ku bonahala kwa nambwa-mutalati mwa lihalimu. Hasamulaho, Kama u bonisa kashwau ku Nuwe mupolofita wa Jehova. Ha zibile ka za seo, Nuwe u kuta Kanana mwan’a Kama, kono u bulela ni mbuyoti ye bonisa kuli Sema u ka shemubiwa hahulu ni kuli Jafeta ni yena u ka fuyaulwa. Nuwe u shwa a na ni lilimo za buhulu ze 950.

15. Batu ba lika cwañi ku ikezeza libizo, mi Jehova u shandaula cwañi mulelo wa bona?

¹⁵Bana ba Nuwe ba balalu ba peta taelo ya Mulimu ya kuli ba ate, ili ku pepa mabasi a’ 70, ko u simuluha mufuta wa mutu wa cwale. Nimrodi, muikuly’a Kama, h’a balelwi teñi, ka mo ku bonahalela fela ili ka libaka la kuli u ba “sizumi se si mata fapil’a [Jehova, NW].” (10:9) U toma mubuso mi u kalisa ku yaha minzi. Ka nako ye lifasi kamukana li bulela puo i liñwi. Mwa sibaka sa ku hasanela mwa lifasi-mubu ku li yaha ni ku li lima, batu ba ikatulela ku yaha munzi ni tawala ye y’o fita kwa lihalimu ilikuli ba ikezeze libizo. Kono Jehova u shandaula mulelo wa bona ka ku fapahanya puo ya bona, mi kacwalo wa ba hasanya. Muleneñi u bizwa Babele (ye talusa “Filikanyo”).

16. (a) Ki kabakalañi situhulu sa Sema ha si li sa butokwa? (b) Abrame u fita cwañi fa ku bizwa “mulatiwa wa Mulimu,” mi ki limbuyoti lifi z’a fumana?

¹⁶Ku sebelisana kwa Mulimu ni Abrahama (11:10–25:26). Situhulu sa butokwa sa ku zwa ku Sema ku taha ku Abrame mwan’a Tera sa taluswa, ni ku fa linako ze mwahali. Mwa sibaka sa ku ikezeza libizo, Abrame u bonisa tumelo ku Mulimu. U tuta mwa munzi wa Kaladeya wa Ure ka taelo ya Mulimu mi, ha ba ni lilimo ze 75, u sila Eufrati ha nze a libile kwa naha ya Kanana, a nze a biza libizo la Jehova. Bakeñisa tumelo ni ku utwa kwa hae, u fita fa ku bizwa “mulatiwa wa Mulimu,” mi Mulimu u toma bulikani bwa hae ni yena. (Jak. 2:23; 2 Makol. 20:7; Is. 41:8) Mulimu u sileleza Abrame ni musal’a hae mwahal’a ku nyunyumana kwa bona mwa Egepita. Ha ba kutile kwa Kanana, Abrame u bonisa sishemo ni ku lata kozo kwa hae ka ku lumeleza Lota, mwan’a muhulwan’a hae mi ili mulapeli sina yena, ku keta kalulo ye nde ka ku fitisisa ya naha. Hamulaho, u yangwela Lota kwa malena ba bane ba ne ba mu hapile. Cwale, ha zwa kwa ndwa yeo, Abrame u katana Melekisedeke, mulena wa Salema, ili y’o ka ku ba muprisita wa Mulimu a fuyaula Abrame, mi Abrame u mu fa za bulishumi.

17. Mulimu u ekeza cwañi fa bulikani bwa hae, mi ki sifi se si patululwa ka za peu ya Abrame?

¹⁷Mulimu hamulaho u bonahala ku Abrame, u zibahaza kuli ki Yena tebe ya Abrame mi u ekeza fa sepiso ya bulikani ka ku patulula kuli peu ya Abrame ikaba sina linaleli za lihalimu kwa buñata. Abrame u bulelelwa kuli lusika lwa hae lu ka nyanda ka lilimo ze 400 kono lu ka lukululwa ki Mulimu, ka ku atula sicaba se si ka lu nyandisa. Abrame ha li wa lilimo za buhulu ze 85, Sarai musal’a hae, ya n’a si na mwana, u fa Hagare mutang’a hae wa Muegepita ku Abrame kuli a pepe ka yena. Ishimaele wa pepwa mi u bonwa inge ki yena ya ka yola ndat’ahe. Kono mulelo wa Jehova ki u sili. Abrame ha li wa lilimo ze 99, Jehova u cinca libizo la hae ku mu beya la Abrahama, u cinca la Sarai ku mu beya la Sara, mi u sepisa kuli Sara u ka pepa mwana wa mushimani. Bulikani bwa mupato bwa fiwa ku Abrahama, mi kapili-pili a kenya ba ndu ya hae mwa mupato.

18. Ki likezahalo lifi ze lemuseha ze ne li fitisize bupilo bwa Lota fa masetela?

¹⁸Mulimu cwale u zibahaza ku mulikan’a Hae Abrahama ka za katulo ya Hae ya ku yundisa Sodoma ni Gomora kabakala sibi sa yona se situna. Mangeloi a Jehova a lemusa Lota ni ku mu tusa ku baleha mwa Sodoma ni musal’a hae ni bana ba hae ba babeli ba basizana. Niteñi, musal’a hae, ka ku lika-lika kuli a talime lika ze kwamulaho, u fetuha sicwe sa lizwai. Kuli ba fumane lusika, bana ba Lota ba kolwisa ndat’a bona ka veine, mi ka tobali ni yena, ba pepa bana ba babeli ba bashimani, ba ne ba simuluzi macaba a Mamoabi ni Maamoni.

19. Ki tiko ifi yeo Abrahama a talimana ni yona ka ku kondisa lika ili ye ama Peu, mi Jehova u patulula lifi ze ñwi ka ku tiisa sepiso ya Hae?

¹⁹Mulimu u sileleza Sara kwa ku silafazwa ki Abimeleke wa Mafilisita. Mucasanda ya n’a sepisizwe, Isaka, wa pepwa Abrahama ha li wa lilimo za buhulu ze 100 mi Sara u na ni ze bat’o ba 90. Ibat’o ba lilimo ze ketalizoho ku zwa f’o, Ishimaele ya n’a li wa lilimo ze 19 u seha Isaka, mucasanda, ili nto ye tisa kuli Hagare ni Ishimaele ba lelekiwe, ka tumelezo ya Mulimu. Hamulaho wa lilimo ze ñwi, Mulimu u lika Abrahama ka ku mu laela ku fa Isaka mwan’a hae sina sitabelo ku le liñwi la malundu a kwa Moria. Tumelo ye tuna ya Abrahama ku Jehova ha i biuki. U lika ku fa mwan’a hae ili mucasanda kono u tuheliswa ki Jehova, ya fa totolo kuli i be yona ya sitabelo. Jehova hape u tiisa sepiso ya Hae ku Abrahama, ka ku bulela kuli U ka atisa lusika lwa Abrahama sina linaleli za lihalimu ni sina lishabati le li fa likamba la liwate. U bonisa kuli peu yeo i ka hapa minyako ya lila za hae ni kuli macaba kamukana a lifasi a ka fiwa mbuyoti ka Peu yeo.

20. Ki tokomelo ifi yeo Abrahama a eza ka yona mwa ku fumanela Isaka musali, mi Isaka u eziwa cwañi ku ba yena mucasanda a nosi?

²⁰Sara wa shwa ha li wa lilimo ze 127 mi u pumbekwa mwa simu yeo Abrahama a leka kwa bana ba Heti. Abrahama cwale u luma mutanga ya n’a zamaisa linto kamukana kuli a y’o batela Isaka musali kwa naha ya bahabo Abrahama. Jehova u libisa mutanga y’o kwa lubasi lwa Betuele mwan’a Nakori, mi ku eziwa litukiso za kuli a kute ni Rebeka. Rebeka u ya ka ku tabela, ka mbuyoti ya lubasi lwa habo, mi u nyalwa ku Isaka. Abrahama, u nyala musali yo muñwi, ili Ketura, ya mu pepela bana ba bashimani ba silezi. Nihakulicwalo, u ba fa limpo ni ku ba fundula mi u siya Isaka sina yena fela mucasanda sa hae. Cwale, ha n’a li wa lilimo ze 175, Abrahama a timela.

21. Isaka ni Rebeka ba fita cwañi fa ku ba ni bana ba mambile?

²¹Sina ka mwa n’a bulelezi cimo Jehova, Ishimaele muhulwan’a Isaka ku bondat’a bona u ba musimululi wa lusika lo lutuna, lo lu tomile fa bana ba hae ba manduna ba 12. Rebeka u ba mumba ka lilimo ze 20, kono Isaka u zwelapili ku kupa ku Jehova, mi Rebeka u pepa bana ba mambile, bo Isau ni Jakobo, ili bao Jehova n’a mu bulelezi kuli yo muhulu u ka sebeleza wa mwanana. Isaka cwale u na ni lilimo za buhulu ze 60.

22. Isau ni Jakobo ba nga cwañi bulikani bo ne bu ezizwe ku Abrahama, mi ki lifi ze zwa mwateñi?

²²Jakobo ni bana ba hae ba bashimani ba 12 (25:27–37:1). Isau u ba ya lata ku zuma. Ka ku palelwa ku itebuha bulikani ni Abrahama, u kuta kwa buzumi ka zazi le liñwi mi u lekisa buhulu bwa hae ku Jakobo ka lico ze apeilwe. Hape u nyala basali ba babeli ba Mahiti (ni Muishimaele hamulaho), ili ba ba tahiseza bashemi ba hae masitapilu. Ka tuso ya bom’ahe, Jakobo a ipumisa ku ba Isau kuli a fumane limbuyoti za mweli. Isau, ya n’a si ka zibisa Isaka kuli n’a lekisize buhulu bwa hae, cwale u lela ku bulaya Jakobo ha sa zibile s’a ezize Jakobo, kacwalo Rebeka u eleza kuli Jakobo a balehele kwa Karani ku Labani kaizel’a Rebeka. Jakobo a si ka funduka kale, Isaka wa mu fuyaula hape mi u mu laela kuli a si ke a nyala muhedeni, kono a nyale musali wa ku b’amahe. Fa Betele, ha li mwa lieto la ku liba kwa Karani, u bona Jehova mwa tolo, ili y’o a mu kolwisa ni ku tiisa sepiso ya bulikani ku yena.

23. (a) Jakobo u fita cwañi fa ku ba ni bana ba bashimani ba 12? (b) Rubeni u itahiseza cwañi ku latehelwa ki litukelo za bweli?

²³Kwa Karani, Jakobo u sebeleza Labani, mi u nyala bana ba hae ba babeli, bo Lea ni Rahele. Nihaike kuli lona libali leo li mu tahiselizwe ka ku kwashekiwa ki Labani, Mulimu wa li fuyaula ka ku fa Jakobo bana ba bashimani ba 12 ni wa musizana ka basali ba nyezi ni ka batanga ba basali bao, bo Zilipa ni Biliha. Mulimu u bona teñi kuli mitapi ya Jakobo ya ekezeha hahulu mi cwale u mu laela ku kutela kwa naha ya bondat’ahe. U latelelwa ki Labani, kono ba eza bulikani fa sibaka se si bizwa Galedi ni Sibaka sa ku Libelela (ham·Mits·pahʹ, ka Siheberu). Ka ku zwelapili mwa musipili wa hae, Jakobo u kolwiswa ki mangeloi mi busihu u bitana ni lingeloi, leo kwa nalulelule li mu fuyaula ni ku cinca libizo la hae ku mu biza Isilaele isiñi Jakobo. Jakobo ka kozo u kupa ku kopana ni Isau mi u zwelapili ku liba kwa Sikemi. Teñi k’o, Dina, mwan’a hae wa musizana, u silafazwa ki mwan’a mulena wa Muhivi. Likaizeli za hae bo Simioni ni Livi ba lombota ka ku timeza bana ba mwa Sikemi. Seo ha si tabisi Jakobo kakuli si mu fa libizo le li maswe, ka ku ba muyemeli wa Jehova. Mulimu u mu bulelela kuli a ye kwa Betele ni ku y’o toma teñi aletare. Fa musipili wa ku liba kwa Betele, Rahele wa timela ha nze a pepela Jakobo mwan’a mushimani wa bu 12, Benjamine. Rubeni u fosa ni Biliha, mutang’a Rahele, ili m’ahe bana ba Jakobo ba babeli, mi ka seo u itahiseza ku latehelwa ki litukelo za hae za bweli. Hañihañi Isaka a timela, a na ni lilimo ze 180, mi Isau ni Jakobo ba mu pumbeka.

24. Ki kabakalañi Isau ni ba ndu ya hae ha ba tutela kwa naha ya malundu ya Seiri?

²⁴Isau ni ba ndu ya hae ba tutela kwa naha ya malundu ya Seiri, kakuli bufumu bwa Isau ni Jakobo ne bu atile hahulu kuli ne ku sa konahali kuli ba zwelepili ku pila hamoho. Mikoloko ya ba ba simuluha ku Isau hamohocwalo ni manduna ni malena ba Edomo ya fiwa. Jakobo u zwelapili ku pila mwa Kanana.

25. Ki likezahalo mañi ze isa Josefa kwa ku ba mutanga mwa Egepita?

²⁵Kwa Egepita ka ku punyusa bupilo (37:2–50:26). Kabakala sishemo sa Jehova ni litolo za n’a lolisize Josefa, bahulwani ba hae ba mu toya. Ba lela ku mu bulaya kono ba mu lekisa kwa balekisi ba Maishimaele ba ne ba fita. Ha ba cupwile siapalo sa Josefa sa mibala-bala mwa mali a puli, ba si fitisa ku Jakobo sina bupaki bwa kuli mushimani y’o wa lilimo ze 17 u bulailwe ki sibatana. Josefa u isiwa kwa Egepita ni ku lekiswa ku Potifaro, muzamaisi wa balibeleli ba Faro.

26. Ki kabakalañi taba ya ku pepwa kwa Perezi ha i li ya butokwa?

²⁶Kauhanyo 38 i keluha hanyinyani ili ku talusa za ku pepwa kwa Perezi ki Tamare, ili y’o, ka ku lela, u tahiseza mukwenyan’a hae Juda ku lobala ni yena, ili nto ye ne i swanelwa ku ezwa ki mwan’a Juda. Taba ye hape i koñomeka tokomelo ye tuna yeo ka yona Mañolo a biha kezahalo kaufela ye liba kwa ku tahiswa kwa Peu ye sepisizwe. Perezi mwan’a Juda ki yo muñwi wa bokukululu ba Jesu.—Lu. 3:23, 33.

27. Josefa u ba cwañi ngambela wa Egepita?

²⁷Mwa nako yeo, Jehova u fuyaula Josefa mwa Egepita, mi Josefa wa huliswa mwa ndu ya Potifaro. Nihakulicwalo, u kena mwa butata muta a hana ku foseza libizo la Mulimu ka ku buka ni musal’a Potifaro, kacwalo u tamelezwa taba ni ku lengiwa mwa tolongo. Teñi m’o u itusiswa ki Jehova ka ku talusa litolo za mapantiti ba bañwi ba babeli, ili weta ni ya apehela Faro. Hasamulaho, Faro ha lola tolo ye mu bilaeza hahulu, u talusezwa ka za buikoneli bwa Josefa, mi Josefa u tiswa kapili ku Faro ku zwa mwa tolongo. Ka ku bonisa kuli taluso i zwa ku Mulimu, Josefa u talusa tolo yeo kuli i bonisa kuli ku ka ba ni myaha ye supile ya lico ze ñata, ye ka latelelwa ki myaha ye supile ya lukupwe. Faro u lemuha kuli “Moya wa Mulimu” u inzi ku Josefa mi u mu keta ku ba ngambela ya ka talima za muinelo w’o. (Gen. 41:38) Cwale ha li wa lilimo za buhulu ze 30, Josefa u zamaisa ka butali ka ku buluka lico mwahal’a lilimo ze supile za ku atelwa. Cwale mwahal’a lukupwe lwa lifasi kamukana lo ne lu latelezi, u lekisa bubeke kwa batu ba Egepita ni ba macaba a sili ba ba tahela lico kwa Egepita.

28. Ki likezahalo lifi ze ama ku tutela kwa Egepita kwa ba ndu ya Jakobo?

²⁸Kwa nalulelule Jakobo u luma bana ba hae ba bahulu ba lishumi kwa Egepita ku y’o bata bubeke. Josefa wa ba ziba, kono bona ha ba mu zibi. Ka ku tama Simioni, u ba laela kuli ba tahe ni munyan’a bona wa ñomba ha ba ka kuta kwa ku t’o bata bubeke. Bana ba 9 bao ha ba kuta ni Benjamine, Josefa wa izibahaza, u swalela lifosi ba ba lishumi bao, mi u ba laela ku y’o nga Jakobo ni ku kutela kwa Egepita kuli ba t’o iketa mwahal’a nako ya lukupwe. Kacwalo, Jakobo, ni ba 66 ba ba simuluha ku yena, u tutela kwa Egepita. Faro u ba fa naha ye nde ka ku fitisisa, ili naha ya Gosheni, kuli ba pile ku yona.

29. Ki bupolofita bufi bwa butokwa b’o Jakobo a bulela ha li mwa bulobalo bwa lifu la hae?

²⁹Jakobo ha li bukaufi ni ku shwa, u fuyaula Efraimi ni Manase, bana ba Josefa, mi cwale u kopanya bana ba hae tota ba 12 kuli a ba bulelele se si ka ezahala ku bona “mwa linako ze taha.” (49:1) Cwale u tolongosha ku tatamana kwa bupolofita, ili b’o kaufel’a bona cwale se bu talelelizwe hande. * Teñi fa u bulela cimo kuli mulamu wa bulena u ka ba mwa lusika lwa Juda ku fitela ku taha kwa Shilo (ye talusa “Y’o Si Li Sa Hae; Y’a Li Muñi), yena Peu ye sepisizwe. Hamulaho wa ku fuyaula cwalo litoho za masika a 12 ni ku fa litaelo ka za ku pumbekwa kwa hae kwapili mwa Naha ya Sepiso, Jakobo wa timela a na ni lilimo ze 147. Josefa u zwelapili ku babalela banabahabo ni malapa a bona ku fitela lifu la hae tota a na ni lilimo ze 110, ili ka nako yeo n’a bonisize tumelo ya hae ya kuli Mulimu hape u ka kutisa Isilaele mwa naha ya bona mi u kupa kuli masapo a hae ni ona ate a lwaliwe ku ya kwa Naha ya Sepiso.

MABAKA HA I LI YE TUSA

30. (a) Ki mutomo ufi w’o Genese i fa kwa neku la ku utwisisa libuka za Bibele za hamulaho? (b) Ki kwa mulelo mañi o swanela k’o Genese i supa?

³⁰Ka ku ba makalelo a Linzwi la Mulimu le li buyelezwi, Genese i na ni tuso ye sa konwi ku likanyezwa mwa ku tahisa milelo ye kanya ya Jehova Mulimu. I fa mutomo o munde hakalo kwa neku la ku utwisisa libuka za Bibele za hamulaho! Mwa litaba za yona ze ñata, i talusa ku kala ni ku fela kwa lifasi le li lukile mwa Edeni, ku hula ni ku tanyelwa ka kozi kwa muinelo wa pili wa batu ba ba sa lumeli, ni ku taha kwa muinelo o maswe wa cwale. Ka ku zwa mubano, i toma makanatelo a Bibele kamukana, ili ku bubaniswa kwa Jehova ka Mubuso o busiwa ki “peu” ye sepisizwe. I bonisa libaka mutu ha shwa. Ku zwa Genese 3:15 ku isa kwapili—mi sihulu mwa litaba za ku sebelisana kwa Mulimu ni Abrahama, Isaka, ni Jakobo—i fa sepo ya bupilo mwa lifasi le linca mwatas’a Mubuso wa Peu. Ya tusa mwa ku bonisa mulelo o swanela wa mufuta wa mutu kaufela—ili ku ba basepahali ili ba ba kenisa libizo la Jehova.—Maro. 5:12, 18; Maheb. 11:3-22, 39, 40; 12:1; Mat. 22:31, 32.

31. Ka ku ama kwa mukoloko o mwa kauhanyo ye, mu bonise kuli Genese i na ni (a) bupolofita bwa butokwa ni (b) likuka za butokwa hahulu.

³¹Mañolo a Sigerike a Sikreste a ama kwa kezahalo ni mutu kamukana ya tumile ili ya ñozwi mwa buka ya Genese. Fahalimu a seo, sina ka mo ku boniselizwe mwa Mañolo kamukana, bupolofita bo bu ñozwi mwa Genese bu talelelizwe ka ku sa biuka. Bo buñwi bwa b’o, “myaha ye myanda ye mine” ya ku utwiswa butuku kwa peu ya Abrahama, ne i kalisize muta Ishimaele n’a sehile Isaka ka 1913 B.C.E. mi ne i felile ka nako ya ku lukululwa mwa Egepita ka 1513 B.C.E. * (Gen. 15:13) Mitala ya bupolofita bo buñwi bwa butokwa ni talelezo ya bona li bonisizwe mwa mukoloko o mwa kauhanyo ye. Ze ñwi hape ze na ni tuso ye tuna hahulu mwa ku hulisa tumelo ni kutwisiso ki likuka za bumulimu ze kalezwi ku bulelwa mwa Genese. Bapolofita ba kwaikale, hamohocwalo ni Jesu ni balutiwa ba hae, ne ba amile hañata kwa buka ya Genese ni ku sebelisa hañata likalulo za yona buka yeo. Lu ka eza hande ku latelela mutala wa bona, mi tuto ya mukoloko o mwa kauhanyo ye i swanela ku tusa ku seo.

32. Ki litaba lifi za butokwa zeo Genese i na ni zona ka za linyalo, situhulu, ni ku balwa kwa nako?

³²Genese i bonisa hande-nde tato ni mulelo wa Mulimu ka za linyalo, liswalisano ze swanela za munna ni musal’a hae, ni likuka za butoho ni za ku luta lubasi. Jesu yena ka sibili n’a itusisize zona litaba zeo, ka ku ama kauhanyo ya pili hamohocwalo ni ya bubeli ya Genese mwa pulelo ya hae i liñwi, ye li: “Ha mu si ka bala kuli Ya n’a ba ezize kwa simuluho, n’a ezize munna ni musali? Mi a li: Kabakaleo, munna u ka tuhela ndat’ahe ni m’ahe, a kumalele musal’a hae, mi ba babeli ikaba nama i liñwi fela.” (Mat. 19:4, 5; Gen. 1:27; 2:24) Litaba ze mwa Genese ki za butokwa mwa ku fa situhulu sa lubasi lwa mutu mi hape ni mwa ku bala nako yeo mutu s’a bile fa lifasi-mubu fa.—Gen., likauha. 5, 7, 10, 11.

33. Mu bulele likuka ni mikwa ye miñwi ya mwa linako za litoho za mabasi ili ye li ya butokwa mwa ku utwisisa Bibele.

³³Nto ye ñwi hape ye tusa hahulu muituti wa Mañolo ki tuto ya nyangela ya mwa linako za litoho za mabasi ili ye konahaliswa ki Genese. Nyangela ya mwa linako za litoho za lubasi ne li ona muinelo wa tamaiso ya lubasi o ne u sebeza mwahal’a batu ba Mulimu ku zwa mwa lizazi la Nuwe ku fitela Mulao u fiwa fa lilundu la Sinai. Buñata bwa litaba ze ne li kopanyelelizwe mwa bulikani bwa Mulao ne se li latelelwa kale mwa nyangela ya litoho za mabasi. Likuka ze cwale ka ku tuseha kwa nyangela (18:32), ku ba ni mulatu kwa nyangela (19:15), ku atulelwa lifu hamohocwalo ni bukeni bwa mali ni bupilo (9:4-6), ni sitoyo sa Mulimu kwa ku bubeka mutu (11:4-8) se li amile mufuta wa mutu mwahal’a linako kaufela. Likezo ni lipulelo ze ñata za mulao li monyehela likezahalo za hamulaho, mane ku t’o fita ni mwa lizazi la Jesu. Mulao wa litoho za mabasi o ama ku babalela batu ni tutu (Gen. 31:38, 39; 37:29-33; Joa. 10:11, 15; 17:12; 18:9) ni nzila ya ku shimbulula ka yona tutu (Gen. 23:3-18), hamohocwalo ni mulao o zamaisa sanda sa ya amuhezi tukelo ya ku ba mweli (48:22), u lukelwa ku zibwa kuli lu be ni zibo ye tokwahala mwa ku utwisisa hande Bibele. Mikwa ye miñwi ya mwa linako za nyangela ya litoho za mabasi ye ne i kenyizwe mwa Mulao ne li matabelo, mupato (o ne u filwe pili ku Abrahama), ku eza bulikani, ku nyala mbelwa wa muhabo mutu (38:8, 11, 26), ni ku itusiswa kwa ku konka ka ku tiisa taba.—22:16; 24:3. *

34. Ki lituto mañi, za butokwa hahulu kwa Bakreste, ze ne li kana za itutiwa ka tuto ya Genese?

³⁴Genese, buka ya makalelo ya Bibele, i luta ze ñata mwa busepahali, tumelo, ku ipeya ku utwa, likute, maoyo, ni bundume. Mitala i sikai ki ye: Tumelo ni bundume bwa Enoke mwa ku zamaya ni Mulimu niha n’a talimani ni lila ze mifilifili; ku luka, ku tokwa koli, ni ku ipeya ku utwa ka ku tala kwa Nuwe; tumelo, tundamo, ni buitiiso bwa Abrahama, k’u nga buikalabelo kwa hae ka butuna ka ku ba toho ya lubasi ni muluti wa litaelo za Mulimu kwa bana ba hae, bufani bwa hae, lilato la hae; ku ipeya kwa Sara kwatas’a munn’a hae ya li toho ya hae ni miswalo ya hae; mombecima wa Jakobo ni ku iyakatwa kwa hae za sepiso ya Mulimu; ku utwa ndat’ahe kwa Josefa, ku luka kwa hae mwa muzamao, bundume bwa hae, ku ipuluka hande kwa hae mwa tolongo, likute la hae kwa bazamaisi, buikokobezo bwa hae mwa ku lumbeka Mulimu, ni mufelañeke wa hae mwa ku swalela banabahabo; takazo ye tuna ya banna bao kaufela ya ku kenisa libizo la Jehova. Tulemeno t’o to tu li mutala o munde twa iponahaza mwa bupilo bwa ba ne ba zamaile ni Mulimu mwahal’a nako ya lilimo ze 2,369 ku zwa fa ku bupiwa kwa Adama ku isa fa lifu la Josefa, sina ka mo i nyakisiselizwe mwa buka ya Genese.

35. Mwa ku hulisa tumelo, Genese i supa kwa nto mañi?

³⁵Ka buniti fela, taba ye mwa Genese ya tusa kwa ku hulisa tumelo, kakuli i fa mitala ye minde hahulu ya tumelo, tumelo yani ya mayemo a’ likilwe ili ye shukelwa munzi o yahilwe ni ku bupiwa ki Mulimu, ili mulonga wa Mubuso wa hae wa n’a kalisize ku lukisa kale ka Peu ya hae ye sepisizwe, mukenisi yo mutuna wa libizo la Jehova le lituna.—Maheb. 11:8, 10, 16.

[Litaluso za kwatasi]

^ para. 3 Insight on the Scriptures, Vol. 1, makepe 919-20; Vol. 2, likepe 1212.

^ para. 7 Insight on the Scriptures, Vol. 1, makepe 328-9.

^ para. 7 Biblical History in the Light of Archaeological Discovery, 1934, D. E. Hart-Davies, likepe 5.

^ para. 29 The Watchtower, 1962, makepe 360-74, 392-408.

^ para. 31 Insight on the Scriptures, Vol. 1, makepe 460-1, 776.

^ para. 33 The Watchtower, 1952, makepe 432-45.

[Lipuzo za Tuto]

[Chati fa likepe 18]

GENESE—I BUYELEZWI MI YA TUSA

Mañolo a Sikuka Fo I Amilwe ki

Genese Bañoli Ba Bañwi