Buka ya Bibele ya Bu 11—1 Malena

Muñoli: Jeremia

Ko Ne I Ñolezwi: Jerusalema ni Juda

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: 580 B.C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: c. 1040–911 B.C.E.

1. (a) Ku kondisa lika ko kunde hahulu kwa Isilaele ne ku fitile cwañi fa ku sinyeha? (b) Niteñi ki kabakalañi 1 Malena ha neikana ya taluswa kuli ki ye “buyelezwi ili ye tusa”?

KU TULA ko ne ku petilwe ki Davida ne ku yandululezi puso ya Isilaele kwa miseto ye ne filwe ki Mulimu, ku zwa kwa nuka ya Eufrati kwa mutulo ku ya kwa nuka ya Egepita kwa mboela. (2 Sam. 8:3; 1 Mal. 4:21) Davida ha s’a shwile mi mwan’a hae Salumoni s’a mu shwanile, “Majuda ni Maisilaele ne ba li ba bañata sina mushabati o fa likamba la liwate, ba ca, ba nwa, inze ba wabezwi.” (1 Mal. 4:20) Salumoni n’a busa ka butali bo butuna, ili butali bo ne bu fitela kwahule-hule bwa Magerike ba kwaikale. N’a yahezi Jehova tempele ye buheha luli. Nihakulicwalo, nihaiba Salumoni n’a wezi mwa ku lapela milimu ya buhata. Fa lifu la hae mubuso ne u ikabile, mi ku tatamana kwa malena ba ba maswe mwa mibuso ye lwanisana ya Isilaele ni Juda ne ku tisize sinyeho, ku nyandisisa sicaba, sina mwa n’a bulelezi cimo Samuele. (1 Sam. 8:10-18) Kwa malena ba 14 ba ne ba busize mwa Juda ni mwa Isilaele hamulaho wa lifu la Salumoni ni ka mo ba lundululezwi mwa buka ya 1 Malena, ki ba babeli fela ba ne ba kondisize ku eza ze lukile mwa meto a Jehova. Cwalehe, kana taba ye ki ye “buyelezwi ili ye tusa”? Ka buniti fela i cwalo, sina ha lu ka bona kwa likelezo za yona, bupolofita ni liswanisezo za yona, ni swalisano ya yona ni makanatelo a matuna a Mubuso a “Liñolo kamukana.”

2. Taba ya 1 Malena ni 2 Malena ne i fitile cwañi fa ku ba miputo ye mibeli, mi ne i ongaongilwe cwañi?

² Kwa makalelo buka ya Malena ne li muputo u li muñwi mi ne u bizwa Mela·khimʹ (Malena) mwa Siheberu. Batoloki ba Septuagint ne ba i bizize Ba·si·leiʹon, “Mibuso,” mi ne ba li ba pili ku i alula ku i eza miputo ye mibeli ka ku fukuza mbanganyi. Hamulaho ne li bizizwe 3 Malena ni 4 Malena, ili mubizezo o sa zwelapili ni kacenu mwa Libibele za Sikatolika. Niteñi, cwale ka nañungelele se li zibwa sina 1 Malena ni 2 Malena. Li fapahana ni 1 Samuele ni 2 Samuele ka ku bulela ze ne ñozwi kale ze ñwi kuli ki kona kwa n’a ngile litaba muongaongi wa zona. Yena muongaongi y’o, mwahal’a libuka ze peli ze, u ama ha 15 kwa “buka ya Litaba za zazi ni zazi za malen’a Juda,” ha 18 kwa “buka ya Litaba za zazi ni zazi za malen’a Isilaele,” mi hape ni kwa “buka ya Litaba za Salumoni.” (1 Mal. 15:7; 14:19; 11:41) Nihaike kuli zona ze ñozwi ze ñwi zeo za kwaikale se li latehile, ze ongaongilwe ili ze buyelezwi li sa li teñi—ili litaba ze tusa za 1 Malena ni 2 Malena.

3. (a) Ku si na kakanyo ki mañi ya n’a ñozi libuka za Malena, mi ki kabakalañi ha mu alaba cwalo? (b) Ku ñola ne ku felizwe lili, mi ki nako ye kuma kai ye nyakisisizwe ki 1 Malena?

³ Ki mañi ya n’a ñozi libuka za Malena? Ku kanatela kwa zona fa misebezi ya bapolofita, sihulu Elia ni Elisha, ku bonisa kuli ne liñozwi ki mupolofita wa Jehova. Ku swana kwa puo, mutahisezo, ni muñolelo ku akaleza muñoli ya swana ya n’a ñozi buka ya Jeremia. Manzwi ni lipulelo ze ñata za Siheberu li bonwa fela mwa Malena ni mwa Jeremia, mi ha li fumanehi mwa libuka ze ñwi za Bibele. Niteñi, haiba Jeremia ki yena ya n’a ñozi libuka za Malena, kiñi ha si ka bulelwa ku zona? Ne ku sa tokwahali, kakuli misebezi ya hae ne se i nyakisisizwe mwa buka ye zibwa ka libizo la hae. Fahalimu a zeo, Malena ne i ñolezwi ku tumisa Jehova ni bulapeli bwa Hae, isiñi ku ekeza kwa libubo la Jeremia. Mane, buñata bwa Malena ni Jeremia za talelezana, ye ñwi ni ye ñwi i talusa ze siilwe ki ye ñwi. Hape, ku na ni litaba ze swana, sina 2 Malena 24:18–25:30 ni Jeremia 39:1-10; 40:7–41:10; 52:1-34, ka mutala. Sizo sa Sijuda si tiisa taba ya kuli Jeremia ki yena ya n’a ñozi 1 Malena ni 2 Malena. Ku si na kakanyo n’a kalisize ku ongaonga libuka ze peli zeo mwa Jerusalema, mi ku bonahala kuli buka ya bubeli ne i felelelizwe mwa Egepita ibat’o ba ka 580 B.C.E., kakuli u ama kwa likezahalo za silimo seo kwa mafelelezo a z’a ñozi. (2 Mal. 25:27) Buka ya 1 Malena i kalisa litaba za Isilaele ku zwa kwa mafelelezo a 2 Samuele mi  i li talusa ku isa mwa 911 B.C.E., f’a shwela Josafati.—1 Mal. 22:50.

4. Litaba ze ezahezi ni za bapumbuli ba za kwaikale za silifasi li yemela cwañi 1 Malena?

⁴ Buka ya 1 Malena ki ye swanela mwa Mañolo a Kenile, ka ku ba ye amuhelwa ki bañoli kaufela. Fahalimu a seo, likezahalo ze mwa 1 Malena li pakiwa ki litaba za silifasi ze ñozwi za kwa Egepita ni Asirya. Tuto ya bupumbuli bwa za kwaikale ni yona i yemela lipulelo ze ñata ze mwa buka ye. Sina ka mutala, kwa 1 Malena 7:45, 46 lu bala kuli ne li “mwa libala la Jordani . . . mwahal’a Sukoti ni Zaretani” m’o Hiramu n’a pangezi libyana za kopa za tempele ya Salumoni. Bapumbuli ba za kwaikale ba ne ba yepile fo ne ku inzi Sukoti ya kwaikale ba pumbuzi bupaki bwa misebezi ya ku shengununa butale kona k’o. * Fahalimu a zeo, ze cakuzwi fa limota la tempele kwa Karnak (Thebes ya kwaikale) li itundumuna ka za ku taseza Juda kwa mulena Sheshonk (Shishaki) wa Egepita, ili ko ku bulezwi kwa 1 Malena 14:25, 26. *

5. Ki bupaki bufi bo bu buyelezwi bo bu paka buniti bwa 1 Malena?

⁵ Ku amiwa ki bañoli ba bañwi ba Bibele ni litalelezo za bupolofita li yemela buniti bwa 1 Malena. Jesu n’a bulezi ka za litaba ze ama Elia ni mbelwa wa kwa Sarepta ka ku li tahisa kuli ki ze ezahezi luli. (Lu. 4:24-26) Ha n’a bulela ka za Joani Mukolobezi, Jesu n’a bulezi kuli: “Ki yena Elia ya n’a swanezi ku taha.” (Mat. 11:13, 14) Fa Jesu n’a ama kwa bupolofita bwa Malaki, y’o hape n’a bulezi ka za nako ya kwapili, kuli: “A mu bone, ni ka mi lumela mupolofita Elia, lizazi le lituna le li sabisa la [Jehova, NW] li si ka taha kale.” (Mala. 4:5) Jesu hape n’a pakezi ku ba kalulo ya Bibele kwa 1 Malena ka ku ama ku ze ñozwi ku yona ka za Salumoni hamohocwalo ni mulena wa musali wa kwa mboela.—Mat. 6:29; 12:42; mu bapanye 1 Malena 10:1-9.

ZE MWA 1 MALENA

6. Salumoni u yola bulena mwa miinelo mañi, mi u tiya cwañi mwa mubuso?

⁶ Salumoni u ba mulena (1:1–2:46). Litaba za 1 Malena li kala Davida a li bukaufi ni ku shwa ha nze a sutelela kwa mafelelezo a puso ya hae ya lilimo ze 40. Mwan’a hae Adonija, ka tuso ya Joabi muzamaisi wa mpi ni muprisita Abiatare, u lela ku yola bulena. Mupolofita Natani u zibisa Davida ka za seo mi ka ku sa nonga fa taba u mu hupulisa kuli s’a ketile Salumoni ku ba yena ya ka yola bulena ha ka shwa. Davida kacwalo u tahisa kuli muprisita Zadoki a toze Salumoni ku ba mulena, nihailif’o bafetuheli ne ba nze ba eza mukiti wa ku yola kwa Adonija. Davida cwale u laela Salumoni ku itiisa ni ku eza ka sinna ni ku zamaya mwa linzila za Jehova Mulimu wa hae, mi hamulaho wa zeo Davida wa shwa mi u bulukwa mwa “munzi wa Davida.” (2:10) Nako ha i nze i ya Salumoni u leleka Abiatare mi u bulaya bo Adonija ni Joabi ba ba tisa mikwangalakanyi. Hamulaho, Shimei wa bulaiwa h’a sa bonisi likute kwa tukiso ye sishemo ye ne i ezizwe ya ku mu pilisa. Cwale mubuso se u tiile mwa mazoho a Salumoni.

7. Ki tapelo mañi ya Salumoni yeo Jehova a alaba, mi ki sifi se si zwa mwateñi ku Isilaele?

⁷ Puso ye butali ya Salumoni (3:1–4:34). Salumoni u swalana bulikani ni Egepita ka ku nyala mwan’a Faro. U lapela ku Jehova kuli a mu fe pilu ye utwa kuli a atule batu ba Jehova ka butali. Bakeñisa kuli ha kupi ku pila nako ye telele kamba sifumu, Jehova u sepisa ku mu fa pilu ye butali ili ye na ni kutwisiso mi hape ni bufumu ni libubo. Kwa makalelo mwa puso ya hae, Salumoni u bonisa butali bwa hae muta basali ba babeli ba taha ku yena ba lwanela mwana a li muñwi. Salumoni u laela banna ba hae kuli ba “pazule mwana ya pila fahali” ni ku abela basali bao liemba za mwana. (3:25) Ka seo m’ahe mwana tota u kupa kuli mwana si ke a bulaiwa, ili ku bulela kuli musali yo muñwi y’o a m’u nge. Salumoni kacwalo u ziba m’a mwana luli, mi musali y’o u fiwa mwana y’o. Bakeñisa butali bwa Salumoni bwa filwe ki Mulimu, Isilaele kaufela wa konda mi wa taba ni ku iketa. Batu ba kwa linaha ze ñata ba taha ku t’o utwa lipulelo za hae ze butali.

8. (a) Salumoni u yaha cwañi tempele? Mu taluse ye miñwi ya miinelo ya yona. (b) Ki ifi tukiso ye ñwi ya ku yaha yeo a peta?

⁸ Tempele ya Salumoni (5:1–10:29). Salumoni u hupula manzwi a Jehova ku ndat’ahe, Davida, a’ li: “Mwan’a hao ye ni ka beya mwa situlo sa hao, ku ku yola, ki yena ya ka yahela Libizo la [Jehova, NW] Ndu.” (5:5) Salumoni kacwalo u itukiseza seo. Hiramu mulena wa Tire u tusa ka ku luma misumo ya misidare ni kiprese ku zwa kwa Lebanoni ni ku mu fa babeleki ba ba ziba. Bona bao, hamohocwalo ni ba musempula ba Salumoni, ba kala ku yaha ndu ya Jehova mwa silimo sa bune sa puso ya Salumoni, ili silimo sa bu 480 ku zwa fa zwela Isilaele mwa Egepita. (6:1) Kwa muyaho ha ku itusiswi lisando, lipalo, kamba lisebeliso ze ñwi za sipi, kakuli macwe kaufela a betelwa cimo ni ku lukiswa mwa mikoti a si ka tiswa kale k’o i yahelwa tempele ku t’o yahiswa. Mwahal’a tempele kaufela, m’o pili ku kwahelwa ka misidare kwa limota ni mabala a kiprese fafasi, cwale ku apeswa gauda ka ku buheha. Ku betiwa likerubimi ze peli ka kota ya olive, kerubimi ye ñwi ni ye ñwi ki ya butelele bo bu eza liñokolwa ze 10 (limita ze 4.5) mwahalimu ni liñokolwa ze 10 ku zwa kwa mafelelezo a lifufa le liñwi ku ya kwa mafelelezo a lifufa la bubeli, mi zeo li beiwa mwa muzuzu wa mwahali ka ku fitisisa. Likerubimi ze ñwi, hamohocwalo ni maswaniso a nzalu ni a lipalisa ze panyize, li betelwa fa mamota a tempele. Kwa mafelelezo, hamulaho wa lilimo ze fitelela 7 za musebezi,  tempele ye buheha hahulu ya fezwa. Salumoni u zwelapili ku yaha: u icahela ndu, ndu ya Mushitu wa Lebanoni, Malibela a Misumo, Malibela a Lubona, ni ndu ya mwan’a Faro. Hape u eza misumo ye mibeli ye mituna ya kopa ya malibela a ndu ya Jehova, mukeke o suluzwi wa fa patelo, ni matomelo a kopa, hamohocwalo ni mikeke ya kopa ni libyana za gauda. *

9. Ki poniso ifi ya Jehova mi ki tapelo ifi ya Salumoni ye ba teñi fa ku tiswa kwa aleka ya bulikani?

⁹ Cwale nako ya taha ya kuli baprisita ba tise aleka ya bulikani bwa Jehova ni ku i beya mwa muzuzu wa mwahali hahulu, ili Sibaka se si Kenile Hahulu, mwatas’a mafufa a likerubimi. Baprisita ha ba nze ba zwa, ‘ndu ya Jehova ya tala liseli la kanya ya Jehova,’ kuli mane baprisita ba palelwa ku yema ni ku sebeza. (8:11) Salumoni u fuyaula kopano ya Isilaele, mi u lumbeka Jehova. A nze a kubami mi a bapulezi mazoho a hae kwahalimu, u lumela ka tapelo kuli mahalimu a mahalimu ha koni ku likana Jehova, ku sa bulelwi ndu ya fa lifasi yeo a yahile. U lapela kuli Jehova a utwe ba ba Mu saba kaufela ha ba lapela mwa ndu ye, ee, mane ni muzwahule ya zwa kwa naha ye kwahule, “kuli macaba kamukana a lifasi a zibe Libizo la hao, a ku sabe, sina mo si ku sabela sicaba sa hao sa Isilaele.”—8:43.

10. Jehova u alaba tapelo ya Salumoni ka sepiso ni temuso ifi ya bupolofita?

¹⁰ Mwahal’a mukiti o latelela wa mazazi a 14, Salumoni u fa matabelo a likomu ze 22,000 ni lingu ze 120,000. Jehova u bulelela Salumoni kuli U utwile tapelo ya hae ni kuli u kenisize tempele ka ku tahisa kuli ‘Libizo la Hae li ine ku yona kamita.’ Cwale, Salumoni ha ka zamaya ka ku luka fapil’a Jehova, lubona lwa mubuso wa hae lu ka zwelapili. Nihakulicwalo, haiba Salumoni ni bana ba hae mwamulaho wa hae ba ka fulalela bulapeli bwa Jehova ni ku sebeleza milimu i sili, Jehova u li , “Fohe, ni ka zwisa bana ba Isilaele mwa naha ye ni ba file; ni Ndu yeo, ye ni kenisize, ku beya Libizo la ka ku yona, ni ka i latela kwahule ni Na. Mi Isilaele ikaba litangu ni sisomo mwa macaba kaufela. Ndu yeo, [ikaba matota, NW].”—1 Mal. 9:7, 8.

11. Bufumu ni butali bwa Salumoni li ata cwañi?

¹¹ Ku ngile lilimo ze 20 kuli Salumoni a feze mandu a mabeli, ndu ya Jehova ni ndu ya mulena. Cwale u zwelapili ku yaha minzi ye miñata mwahal’a naha ya hae kaufela, hamohocwalo ni lisepe za ku itusisa mwa ku lwala mileko kwa linaha ze kwahule. Mulena wa musali wa kwa Sheba kacwalo u utwa ka za butali bo butuna b’o Jehova a file Salumoni, mi u taha ku t’o mu lika ka lipuzo ze t’ata. Hamulaho wa ku utwa Salumoni ni ku bona bumbombo ni tabo ya sicaba sa hae, a makala kuli: “Ne ni si ka li bulelelwa niheba fahali a zona.” (10:7) Jehova ha nze a zwelapili ku bonisa lilato ku Isilaele, Salumoni u “fita cwalo malena kamukana mwa mafasi kaufela kwa liluwo ni kwa butali.”—10:23.

12. (a) Salumoni u fosa mwa nto mañi, mi ki lipetuhelo lifi ze kala ku bonahala? (b) Akija u polofita nto mañi?

¹² Ku sa sepahala ni lifu za Salumoni (11:1-43). Ka ku sa latelela taelo ya Jehova, Salumoni u nyala basali ba bañata ba mishobo i sili—basali ba 700 ni liendi ze 300. (Deut. 17:17) Pilu ya hae i yaululelwa kwa ku sebeleza milimu i sili. Jehova u mu bulelela kuli u ka amuhiwa mubuso, isiñi mwa mazazi a hae, kono mwa mazazi a mwan’a hae. Niteñi, kalulo ya mubuso, lusika lu li luñwi hamoho ni lwa Juda, i ka busiwa ki bana ba Salumoni. Mulimu u kalisa ku tahiseza Salumoni balwanisi mwa linaha ze li mabapa, mi Jeroboami wa lusika lwa Efraimi ni yena u fetuhela mulena. Mupolofita Akija u bulelela Jeroboami kuli u ka busa masika a lishumi a Isilaele, mi Jeroboami u balehela kwa Egepita ka ku saba ku bulaiwa. Salumoni wa shwa hamulaho wa ku busa lilimo ze 40, mi mwan’a hae Roboami u ba mulena mwa silimo sa 997 B.C.E.

13. Ku aluhana ku ezahala cwañi mwa mubuso Roboami ha kalisa ku busa kwa hae, mi Jeroboami u lika cwañi ku tiisa bulena bwa hae?

¹³ Mubuso wa aluhana (12:1–14:20). Jeroboami u kuta ku zwa kwa Egepita mi u ya ni batu ku y’o kupa Roboami kuli a ba imulule kwa mitiyo ya n’a ba lwalisize Salumoni. Ka ku utwa micaha mwa sibaka sa kelezo ye butali ya ba bahulu ba Isilaele, Roboami u ekeza kwa butata bwa sicaba. Isilaele wa fetuha mi u beya Jeroboami ku ba mulena wa masika a lishumi a kwa mutulo. Roboami, ya siyezi fela ni Juda ni Benjamine, u puta mpi kuli a lwanise bafetuheli, kono u kutiswa ka taelo ya Jehova. Jeroboami u yaha munzi wa Sikemi ku ba ona muleneñi wa hae, kono u sa ikutwa ku sa tiya. U saba kuli sicaba si ka swana sa kuta kwa Jerusalema ku y’o lapela Jehova ni kuli ba ka kutela ku Roboami. Ka ku tibela seo, u toma manamani a gauda a mabeli, i liñwi mwa Dani mi ye ñwi mwa Betele, mi u keta baprisita, ba ba si ba lusika lwa Livi, kono ili ba ba zwa mwahal’a sicaba fela, kuli ba zamaise bulapeli. *

14. Ki litemuso lifi za bupolofita ze bulelelwa ndu ya Jeroboami, mi ki butata bufi bo bu kalisa?

¹⁴ Jeroboami ha nze a fa matabelo fa aletare ye mwa Betele, Jehova u luma mupolofita ku t’o mu lemusa kuli U ka tahisa mulena wa lusika lwa Davida, wa libizo la Josiasi, ya k’a nga muhato o tiile wa ku lwanisa aletare ye ya bulapeli bwa buhata. Ka ku ba sisupo, aletare yeo honafo ya pazuha. Mupolofita yena hamulaho u bulaiwa ki tau kabakala ku sa utwa taelo ya Jehova ya ku sa ca kamba ku nwa ha li fa musebezi wa hae w’o. Cwale ndu ya Jeroboami i tahelwa ki butata. Mwan’a hae wa shwa ka ku ba katulo ye zwa ku Jehova, mi Akija mupolofita wa Mulimu u bulela cimo kuli ndu ya Jeroboami i ka yundiswa ka ku tala kabakala sibi sa hae se situna sa ku toma milimu ya buhata mwa Isilaele. Hamulaho wa ku busa lilimo ze 22, Jeroboami wa shwa mi mwan’a hae Nadabi wa mu shwana fa bulena.

15. Ki lifi ze ezahala mwahal’a lipuso za malena ba Juda ba balalu ba ba tatama?

 ¹⁵ Mwa Juda: Roboami, Abijami, ni Asa (14:21–15:24). Mwahal’a nako yeo, mwatas’a Roboami, ba Juda ni bona ba sweli ku eza ze maswe mwa meto a Jehova, ili ku lapela milimu ya maswaniso. Mulena wa Egepita wa ba taseza mi u’ nga buñata bwa maluwo a mwa tempele. Hamulaho wa ku busa lilimo ze 17, Roboami wa shwa, mi mwan’a hae Abijami u ba mulena. Ni yena u zwelapili ku foseza Jehova, mi u shwa hamulaho wa ku busa lilimo ze talu. Mwan’a hae Asa cwale wa busa mi, ka ku fapahana, u sebeleza Jehova ka pilu kaufela mi u zwisa milimu ya maswaniso mwa naha. Ku ba ni ku lwanisana kamita mwahal’a Isilaele ni Juda. Asa u kupa tuso kwa Siria, mi Isilaele u tahisezwa ku kutela mwamulaho. Asa u busa lilimo ze 41 mi u yolwa ki mwan’a hae Josafati.

16. Ki likezahalo lifi ze mifilifili ze ezahala cwale mwa Isilaele, mi ki kabakalañi?

¹⁶ Mwa Isilaele: Nadabi, Baasha, Ela, Zimiri, Tibini, Omri, ni Akabe (15:25–16:34). Ki batu kwa bumaswe! Baasha u bulaya Nadabi ha sa busize lilimo ze peli fela mi u zwelapili ku yundisa ba ndu ya Jeroboami kaufela. U zwelapili mwa bulapeli bwa buhata ni mwa ku lwanisa Juda. Jehova u bulela kuli u ka yundisa ba ndu ya Baasha, sina mwa ezelize ku ba Jeroboami. Hamulaho wa puso ya Baasha ya lilimo ze 24, u yoliwa ki mwan’a hae Ela, ya bulaiwa hamulaho wa lilimo ze peli ki mutang’a hae Zimiri. A sa kalisa fela ku busa, Zimiri u bulaya ba ndu ya Baasha kaufela. Sicaba ha si utwile zeo, sa keta Omri, muzamaisi wa mpi, ku ba mulena ni ku pumela Tiriza, muleneñi wa Zimiri. Ha bona kuli wa tulwa, Zimiri u iciseza mwa ndu ya mulena, mi wa shwa. Cwale Tibini u lika ku busa ka ku ipangula, kono hañihañi balateleli ba Omri ba mu tula ni ku mu bulaya.

17. (a) Puso ya Omri i zibahala ka nto mañi? (b) Ki kabakalañi bulapeli bwa niti ha bu fokola ka ku fitisisa mwahal’a puso ya Akabe?

¹⁷ Omri u leka lilundu la Samaria mi u yaha teñi munzi wa Samaria. U zamaya mwa linzila kaufela za Jeroboami, ili ku foseza Jehova ka ku lapela maswaniso. Mane, kwa bumaswe u fita kaufela ba ba ne ba busize pili ku yena. Hamulaho wa ku busa lilimo ze 12, wa shwa mi mwan’a hae Akabe u ba mulena. Akabe u nyala Jezabele, mwan’a mulena wa Masidoni, mi u toma aletare ya Baale mwa Samaria. U eza bumaswe ku fita kaufela ba ba ne ba busize pili ku yena. Ki ka yona nako ye Hiele wa kwa Betele a zusa munzi wa Jeriko ka ku shwelwa ki mweli wa hae ni ñomba wa hae. Bulapeli bwa niti bu fokozi ka ku fitisisa.

18. Elia u kala musebezi wa hae wa bupolofita mwa Isilaele ka manzwi afi, mi u bonisa cwañi mabaka luli a butata bwa Isilaele?

¹⁸ Bupolofita bwa Elia mwa Isilaele (17:1–22:40). Ka sipundumukela ku ba ni mulumiwa ya zwa ku Jehova. Ki Elia wa kwa Tishibe. * Lipulelo za hae za pili ku Mulena Akabe ki ze tilimuna luli: “Ka [Jehova, NW], Mulimu wa Isilaele Ya-Pila, ye ni yemi fapil’a hae, ha ku na puka ye ka bonahala, kamba pula ye ka nela, haisi ka linzwi la ka.” (17:1) Ka sipundumukela hape, Elia u y’o ina mwa musindi o kwa upa wa Jordani ka taelo ya Jehova. Ku ba ni linanga mwa Isilaele, kono mañwalala a tiseza Elia lico. Kanukana ka mwa musindi m’o ha ka oma, Jehova u luma mupolofita wa hae kuli a y’o ina kwa Sarepta wa Sidoni. Bakeñisa sishemo sa mbelwa ku Elia, Jehova ka makazo u bukeleza bupi ni oli za hae ze nyinyani mi kacwalo mbelwa ni mwan’a hae ha ba bulaiwi ki tala. Hamulaho mwana wa kula ni ku shwa, kono ka kupo ya Elia Jehova u zusa mwanana y’o kwa bafu. Cwale, mwa silimo sa bulalu sa linanga, Jehova hape u luma Elia ku Akabe. Akabe u fa Elia mulatu wa ku filikanya Isilaele, kono Elia ka bundume u bulelela Akabe kuli: “Ki wena ni ba ndu ya ndat’aho” kabakala ku latelela bo Baale.—18:18.

19. Kangisano ya bulimu i tomiwa cwañi, mi ku ba ya pahami kwa Jehova ku bonahazwa cwañi?

¹⁹ Elia u kupa Akabe kuli a kopanye bapolofita ba Baale kaufela fa lilundu la Karmele. Ku tozeza kafa ni kafa ha ku sa na ku konahala. Kangisano i tomilwe: Jehova u lwanisana ni Baale! Fapil’a sicaba kaufela, baprisita ba Baale ba 450 ba lukisa poho, ba i beya fa likota fa aletare, mi ba lapelela mulilo kuli u t’o cisa sitabelo. Ku zwa kakusasana ku ya musihali o mutuna, ba biza Baale ku si na kalabo, Elia a nze a ba sheununa. Ba shaela ka ku tiisa ni ku isehaka, kono ha ku na kalabo! Ku zwa f’o, mupolofita wa mwakamutwa, Elia, u yaha aletare ka libizo la Jehova mi u lukisa likota ni poho ya sitabelo. U tahisa kuli batu ba sele mezi fa sitabelo ni fa likota halalu, mi cwale u lapela ku Jehova kuli: “U ni utwe, [Jehova, NW], mawe, u ni utwe, kuli sicaba se, si zibe kuli Wena [Jehova, NW], ki Wena Mulimu.” Ka seo, mulilo wa tuluka kwahalimu, ili ku ciseleza sitabelo, likota, macwe a aletare, mubu, ni ku omisa mezi. Batu kaufela ha ba bona seo, honafo ba wela fafasi ka lipata mi ba li: “[Jehova, NW] ki Yena Mulimu! [Jehova, NW] ki Yena Mulimu!” (18:37, 39) Bapolofita ba Baale ba bulaiwe! Elia ka sibili wa ba bulaya, kuli ku si ke kwa banduka ni a li muñwi. Kiha Jehova a fa pula, ili ku feza linanga mwa Isilaele.

20. (a) Jehova u taha cwañi ku Elia kwa Horebe, mi U fa taelo ni ku omba-omba kufi? (b) Ki sibi ni mulatu ufi o ezwa ki Akabe?

²⁰ Taba ya ku kokobezwa kwa Baale ha i fita ku Jezabele, u bata kuli Elia a bulawe. Ka ku saba, u balehela mwa lihalaupa ni mutang’a hae, mi Jehova u mu isa kwa Horebe. Teñi k’o Jehova u taha ku yena—isiñi ka nzila ye kakamalisa ya ka moya kamba zikinyeho kamba mulilo, kono ka “linzwi le li  shobota, le lisisani.” (19:11, 12) Jehova u mu bulelela ku toza Hazaele ku ba mulena wa Siria, Jehu ku ba mulena wa Isilaele, ni Elisha ku ba mupolofita ya ka mu yola. U omba-omba Elia ka taba ya kuli mwa Isilaele ku na ni ba 7,000 ba ba si ka kubamela Baale. Elia wa nanuha honafo ku y’o toza Elisha ka ku mu nepela siapalo sa hae. Cwale Akabe u tula Masiria habeli kono u nyaziwa ki Jehova kabakala ku eza bulikani ni mulena wa bona ku fita ku mu bulaya. Cwale ku taha taba ya Nabote, y’o simu ya hae ya likota za veine i lakaziwa ki Akabe. Jezabele u tahisa kuli lipaki za buhata li tame Nabote taba mi a bulaiwe ilikuli Akabe a’ nge simu ya hae ya likota za veine. Ki sibi kwa ku sa konwa ku swalelwa!

21. (a) Ki likayamana lifi leo Elia a polofitela Akabe ni ba ndu ya hae, ni leo a polofitela Jezabele? (b) Ki bupolofita bufi bo bu talelezwa fa lifu la Akabe?

²¹ Elia wa taha hape. U bulelela Akabe kuli f’a shwezi Nabote, linja li ka kapela teñi mali a hae ni yena, ni kuli ndu ya hae i ka yundiswa ka ku tala sina mandu a Jeroboami ni Baasha. Linja li ka ca Jezabele fa ndao ye mwa Jizireele. “Ha ku si ka ba yo muñwi ya ineezi ku eza bumaswe mwa meto a [Jehova, NW] sina Akabe, ni ku hapilikezwa ki Jezabele musal’a hae.” (21:25) Nihakulicwalo, kabakala kuli Akabe wa ikokobeza ha utwa manzwi a Elia, Jehova u bulela kuli kozi yeo ha i na ku taha mwa mazazi a hae kono i ka taha mwa mazazi a mwan’a hae. Akabe cwale u swalisana ni Josafati, mulena wa Juda, mwa ndwa ya ku lwanisa Siria, mi ka ku sa latelela kelezo ya mupolofita wa Jehova Mikaya, ba ya kwa ndwa. Akabe u bulaiwa ki mañiba a holofalizwe mwa ndwa. Koloi ya hae ha i nze i tapiswa mwa lisa la Samaria, linja li t’o kapa mali a hae, sina mwa n’a polofitezi Elia. Mwan’a hae Akazia u mu shwana ku ba mulena wa Isilaele.

22. Ki miinelo mañi ye ba teñi mwa lipuso za Josafati mwa Juda ni Akazia mwa Isilaele?

²² Josafati wa busa mwa Juda (22:41-53). Josafati, ya n’a ile ni Akabe kwa ku yo lwanisa Siria, wa sepahala ku Jehova sina Asa ndat’ahe, kono u palelwa ku toola libaka ze lumbile za bulapeli bwa buhata. Hamulaho wa ku busa lilimo ze 25, wa shwa, mi Jorami mwan’a hae u ba mulena. Kwa mutulo, mwa Isilaele, Akazia u latelela mwa mitala ya ndat’ahe, ili ku foseza Jehova ka ku lapela Baale kwa hae.

MABAKA HA I LI YE TUSA

23. Ki buikolwiso ni susuezo mañi zeo 1 Malena i fa ka za tapelo?

²³ Ki tuso ye tuna ye fumanwa mwa taelo ya bumulimu ye mwa 1 Malena. Pili, m’u nge taba ya tapelo, ye tunumekwa hañata mwa buka ye. Salumoni, ha n’a talimani ni buikalabelo bo butuna bwa bulena mwa Isilaele, n’a lapezi ku Jehova ka buikokobezo inge mwanana. N’a kupile fela kutwisiso ni pilu ye ipeya ku utwa, kono fahalimu a butali bo butuna, Jehova hape n’a mu file bufumu ni libubo. (3:7-9, 12-14) Haike lu ikolwise kacenu kuli litapelo za luna za ka buikokobezo za ku kupa butali ni ketelelo mwa sebelezo ya Jehova li ka alabiwa! (Jak. 1:5) Haike kamita lu lapele ka maikuto a tungile ili ka pilu, ka ku itebuha ka butungi bunde bwa Jehova kaufela, sina mwa n’a ezelize Salumoni fa kakulo ya tempele! (1 Mal. 8:22-53) Haike litapelo za luna kamita li bonahaze kuli lu sepile ni ku kolwa hahulu Jehova, sina mo ne li bezi litapelo za Elia mwa linako za tiko ni ha n’a talimani ni sicaba se ne si lapela badimona! Jehova u fumanela hande ba ba mu bata ka tapelo.—1 Mal. 17:20-22; 18:36-40; 1 Joa. 5:14.

24. Ki mitala ifi ye li litemuso ye fumanwa mwa 1 Malena, mi ki kabakalañi, sihulu, baokameli ha ba swanela ku lemuha?

²⁴ Fahalimu a zeo, lu lemuswe ki mitala ya bao ba ne ba si ka ikokobeza fapil’a Jehova. ‘Mulimu u hanela hakalo ba ba ikuhumusa ba ba cwalo’! (1 Pit. 5:5) Ne ku na ni Adonija, ya n’a nahanile kuli n’a kona ku ñeta keto ya Jehova ya teokratiki (1 Mal. 1:5; 2:24, 25); Shimei, ya n’a nahanile kuli n’a kona ku tula maciñekelo ni ku kuta hape (2:37, 41-46); Salumoni mwa lilimo za hae za hamulaho, ili y’o ku sa ipeya ku utwa kwa hae ne ku tisize balwanisi ku zwa ku Jehova (11:9-14, 23-26); ni malena ba Isilaele, bao bulapeli bwa bona bwa buhata ne bu ba kenyize mwa makayamana (13:33, 34; 14:7-11; 16:1-4). Kwand’a bao, ne ku na ni Jezabele ya n’a lakaza za ba bañwi ka nzila ye maswe, ya n’a zamaisa puso ya Akabe, mi ili y’o mutala wa hae o maswe ne u itusisizwe hamulaho wa lilimo ze sikiti mwa temuso kwa puteho ya Tiyatira, ye li: “Kono se ni nyaza ku wena ki taba ya kuli, u fa Jezabele, musali ya ipiza mupolofita, sibaka sa ku luta ni ku puma batanga ba ka, kuli ba pile mwa buhule, mi ba ce ze tabezwi milimu.” (Sin. 2:20) Baokameli ba swanela ku bukeleza liputeho li nze li kenile mi li si na kukuezo ye swana ni ya Jezabele!—Mu bapanye Likezo 20:28-30.

25. Ki bupolofita mañi bwa kwa 1 Malena bo bu talelelizwe hande, mi ku bu hupula ku kona ku lu tusa cwañi kacenu?

²⁵ M’ata a Jehova a ku polofita a bonisizwe hande mwa talelezo ya bupolofita bo buñata bo bu filwe mwa 1 Malena. Sina ka mutala, ku na ni ku bonela cimo ko ku lemuseha, ko ne ku ezizwe ku sa siyezi lilimo ze fitelela 300, kuli Josiasi ki yena ya n’a ka pazula aletare ya Jeroboami kwa Betele. Josiasi n’a ezize seo! (1 Mal. 13:1-3; 2 Mal. 23:15) Nihakulicwalo, bo bu zwile mubano ka ku fitisisa ki bupolofita bo bu ama ndu ya Jehova, ye ne i yahilwe ki Salumoni. Jehova n’a bulelezi Salumoni kuli ku wela mwa ku lapela milimu ya buhata ne ku ka tahisa kuli Jehova a zwise Isilaele mwa naha mi A latele kwahule ndu yeo A kenisize kabakala libizo la Hae.  (1 Mal. 9:7, 8) Kwa 2 Makolonika 36:17-21 lu bala ka mo ne bu talelelizwe ka ku tala bupolofita b’o. Hape, Jesu n’a bonisize kuli tempele ya hamulaho ye ne i yahilwe ki Heroda yo Muhulu fa sibaka se si swana seo ni yona ne i ka sinyiwa ka libaka le li swana. (Lu. 21:6) Seo ni sona ne si ezahezi! Lu swanela ku hupula zona likozi zeo ni mabaka a zona, mi li swanela ku lu hupulisa kamita ku zamaya ka linzila za Mulimu wa niti.

26. Ki mbengenge ifi ye nyangumuna ya tempele ni Mubuso wa Jehova ye fiwa mwa 1 Malena?

²⁶ Mulena wa musali wa kwa Sheba n’a zwile kwa naha ya habo ku t’o komoka butali bwa Salumoni, bumbombo bwa sicaba sa hae, ni libubo la mubuso wa hae, ku kopanyeleza teñi ni ku buheha kwa ndu ya Jehova. Nihakulicwalo, nihaiba Salumoni n’a itumelezi ku Jehova kuli: “Mbali mahalimu, mane mahalimu a mahalimu a sa koni ku ku likana, [ku sa bulelwi] Ndu ye, ye ni yahile!” (1 Mal. 8:27; 10:4-9) Kono hamulaho wa lilimo ze mianda-nda Kreste Jesu n’a tile ku t’o eza musebezi wa ku yaha kwa moya o swalisani hahulu ni ku kutiswa kwa bulapeli bwa niti mwa tempele ye tuna ya Jehova ya kwa moya. (Maheb. 8:1-5; 9:2-10, 23) Ku yena y’o, ya fita Salumoni, sepiso ya Jehova i talelelizwe ye li: “Ni ka tiisa lubona lwa mubuso wa hao mwa Isilaele ku ya ku ile.” (1 Mal. 9:5; Mat. 1:1, 6, 7, 16; 12:42; Lu. 1:32) Buka ya 1 Malena i fa mbengenge ye nyangumuna ya kanya ya tempele ya Jehova ya kwa moya ni ya bumbombo, nyakalalo, ni tabo ye tuna ya bote ba ba ka pila mwa puso ya ka butali ya Mubuso wa Jehova ka Kreste Jesu. Buitebuho bwa luna kwa butokwa bwa bulapeli bwa niti ni kwa tukiso ye nde hahulu ya Jehova ya Mubuso wa hae ka Peu bu zwelapili ku hula!

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]