Buka ya Bibele ya Bu 14—2 Makolonika

Muñoli: Ezira

Ko Ne I Ñolezwi: Jerusalema (?)

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 460 B.C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: 1037–537 B.C.E.

1. Ezira n’a felize lili Makolonika, mi ne li ka mulelo mañi?

BAKEÑISA kuli ka bupaki 1 Makolonika ni 2 Makolonika kwa makalelo ne li buka i liñwi, mabaka a filwe mwa kauhanyo ye felile ka za miinelo, muñoli, nako ya ku kolwa, ku ba kwa yona kalulo ya Bibele, ni busepahali bwa yona a ama bubeli bwa zona libuka ze. Ka bupaki bo bu filwe, Ezira n’a felize 2 Makolonika ibat’o ba ka 460 B.C.E., mwendi mwa Jerusalema. Mulelo wa Ezira ne li wa ku bukeleza litaba ze ezahezi ili ze ne bata ku lateha. Tuso ya moya o kenile, hamohocwalo ni buikoneli bwa hae bwa ku fumana ni ku shwashwata butungi bwa litaba ka ku ba caziba wa ze ezahezi, ne li konisize Ezira ku tahisa ze ñozwi ze nepahezi ili ze inelela. N’a bulukezi kwapili za n’a nga kuli ki litaba ze ezahezi luli. Ze ñozwi za Ezira ne li tile ka nako ye swanela hahulu, kakuli cwale ne ku li ko ku tokwahala ku kopanya ze ñozwi kamukana ze kenile za Siheberu ili ze n’e se ñozwi mwahal’a lilimo ze myanda-nda.

2. Ki kabakalañi ha ku si na libaka la ku honona ku nepahala kwa Makolonika?

² Majuda ba mwa lizazi la Ezira ne ba tusizwe hahulu ki likande le li buyelezwi la n’a ñozi. Ne liñolezwi ku ba luta ni ku susueza buitiiso. Ka ku omba-ombiwa ki Mañolo, ne ba kona ku ba ni sepo. Ne b’a ngile buka ya Makolonika kuli ki kalulo ya Bibele. Ne ba ziba kuli ne i sepahala. Ne ba kona ku i tatuba ka ze ñozwi ze ñwi ze buyelezwi ni ka ze ñozwi za silifasi za ze ezahezi ili ze ñata ze ne bulezwi ki Ezira. Hailif’o ne ba tuhelezi ze ñozwi za silifasi ze si ka buyelelwa kuli li yunde, ne ba bukelelize Makolonika ka tokomelo. Batoloki ba Septuagint ne ba kopanyize Makolonika ku ba kalulo ya Bibele ya Siheberu.

3. Mañolo a mañwi a bonisa cwañi kuli Makolonika ki ye buniti?

³ Jesu Kreste ni bañoli ba Mañolo a Sigerike a Sikreste ne ba i ngile kuli ki ye sepahala ili ye buyelezwi. Ku si na kakanyo Jesu n’a nahana ka za likezahalo ze cwale ka ze ñozwi kwa 2 Makolonika 24:21 ha n’a nyazize Jerusalema kuli ki mubulai ni mupobauli wa bapolofita ni batanga ba Jehova. (Mat. 23:35; 5:12; 2 Makol. 36:16) Jakobo ha n’a amile ku Abrahama kuli ki “mulatiwa wa Mulimu,” mwendi n’a ama kwa pulelo ya Ezira ye kwa 2 Makolonika 20:7. (Jak. 2:23) Buka yeo hape i na ni bupolofita bo ne bu talelelizwe ka ku sa busha.—2 Makol. 20:17, 24; 21:14-19; 34:23-28; 36:17-20.

4. Ki se si pumbuzwi sifi se si pakela buniti bwa 2 Makolonika?

 ⁴ Litaba za bapumbuli ba za kwaikale ni zona li paka buniti bwa 2 Makolonika. Ku yepiwa ko ku ezizwe fa sibaka fo ne i yemi Babilona ya kwaikale ku pumbulisize matapa a lizupa a mwa linako za puso ya Nebukadenezare, le liñwi la ona li bulela “Yaukin, mulena wa naha ya Yahud,” f’o kikuli, “Jojakini, mulena wa naha ya Juda.” * Seo si lumelelana hande ni taba ya mwa Bibele ya ku hapelwa kwa Babilona kwa Jojakini mwa mwaha wa bu 7 wa puso ya Nebukadenezare.

5. Ki nako ye kuma kai ye nyakisiswa mwa 2 Makolonika, mi ki kabakalañi litaba za Juda ha li landalalilwe ku fita za mubuso wa masika a lishumi?

⁵ Litaba za 2 Makolonika li talusa likezahalo za mwa Juda ku zwa fa puso ya Salumoni, ku kala ka 1037 B.C.E., ku isa fa taelo ya Sirusi ya ka 537 B.C.E. ya kuli ndu ya Jehova i yahiwe sinca mwa Jerusalema. Mwa litaba zeo ze ezahezi mwahal’a lilimo ze 500, mubuso wa masika a lishumi u bulelwa fela ha u kena mwa litaba za Juda, mi sinyeho ya ona mubuso wo wa kwa mutulo ka 740 B.C.E. mane ha i bulelwi. Ki kabakalañi ha ku li cwalo? Bakeñisa kuli Ezira muprisita ka mutomo n’a iyakatitwe bulapeli bwa Jehova mwa sibaka sa bona se si swanela, ili ndu ya Hae mwa Jerusalema, ni mubuso wa ba ba simuluha ku Davida, y’o Jehova n’a isweli ni yena bulikani bwa Hae. Kacwalo, Ezira u landalala fa litaba za mubuso wa kwa mboela ka ku yemela bulapeli bwa niti ni ka tibelelo ya mubusi ya ka zwa ku Juda.—Gen. 49:10.

6. Ki ka miinelo mañi 2 Makolonika i li ye susueza ni ku nyangumuna?

⁶ Ezira u itusisa mubonelo o susueza. Kwa likauhanyo ze 36 za 2 Makolonika, ze 9 za pili li neezwi kwa puso ya Salumoni, mi ze 6 za zona zeo li neezwi ka ku tala kwa tukiso ni kakulo ya ndu ya Jehova. Taba ye ha i buleli ka za ku keluha kwa Salumoni. Kwa likauhanyo ze siyezi ze 27, ze 14 li nyakisisa malena ba 5 bao ka mutomo ne ba latelezi mutala wa Davida wa ku ipeya ka ku tala kwa bulapeli bwa Jehova: bo Asa, Josafati, Jotami, Ezekiasi, ni Josiasi. Mane ni mwa likauhanyo ze ñwi ze 13, Ezira u eza ka tokomelo ka ku kanatela fa miinelo ye minde ya malena ba ba maswe. Kamita u koñomeka likezahalo ze ama kwa ku kutiswa ni ku bukelezwa kwa bulapeli bwa niti. Ki ye nyangumuna hakalo!

ZE MWA 2 MAKOLONIKA

7. Jehova u “pahamisa hahulu” cwañi Salumoni?

⁷ Kanya ya puso ya Salumoni (1:1–9:31). Buka ya 2 Makolonika ha i kala, lu bona Salumoni mwan’a Davida a sweli ku tiya mwa bulena. Jehova u na ni yena mi u zwelapili ku “mu pahamisa hahulu.” Salumoni ha fa matabelo fa Gibioni, Jehova u itahisa ku yena busihu, u li: “Kupa se ni ka ku fa.” Salumoni u kupa zibo ni butali kuli a buse hande batu ba Jehova. Bakeñisa kupo yeo ye si ya ka buitati, Mulimu ha sepisi Salumoni butali ni zibo fela kono hape ni bufumu ni liluwo ni libubo “zeo ku si na mulena ya n’a li teñi pili ku wena ya n’a na ni zona; mi ni kwapili, ku zwa ku wena, ha ku na ku taha ya ka ba ni ze kuma fa.” Bufumu bo bu selehanela mwa munzi ki bo butuna hahulu kuli nako ha i nze i ya Salumoni u “eza kuli, mwa Jerusalema, silivera ni gauda [li be] inge macwe kwa buñata.”—1:1, 7, 12, 15.

8. Musebezi wa tempele u zwelapili cwañi, mi ki lifi litaba ze ñwi za ku yahiwa kwa yona?

⁸ Salumoni u bata ba musempula kwa neku la musebezi wa ku yaha ndu ya Jehova, mi Mulena Hiramu wa Tire u swalisana ni yena ka ku luma likota ni mubeleki ya li caziba. “Mwaha ki wa bune wa ku busa kwa” Salumoni, muyaho wa kalisa, mi u fezwa hamulaho wa lilimo ze supile ni licika la silimo, ili ka 1027 B.C.E. (3:2) Tempele yona ka sibili i na ni malibela a matuna fa makenelo ili a butelele bwa ku ya mwahalimu bo bu eza liñokolwa ze 120 (53.4 m). Misumotuna ye mibeli ya kopa, u li muñwi u bizwa Jakini, ye talusa kuli “Haike [Jehova] a Tiise,” mi o muñwi u bizwa Boazi, yeo ka mo ku bonahalela i talusa “Ka M’ata,” i yemi fapil’a malibela. (3:17) Ndu yona ka sibili ki ye nyinyani ha i bapanyiwa ni ze ñwi, ka ku ba ya butelele bwa liñokolwa ze 60 (26.7 m), liñokolwa ze 30 (13.4 m) mwahalimu, ni liñokolwa ze 20 (8.9 m) mwa bupala, kono mamota ni mabala a kwahela situwa mwahali a apeswa gauda; muzuzu wa yona wa mwahali, Sibaka se si Kenile Hahulu, u kabiswa hande hahulu ka gauda. Hape u na ni likerubimi ze peli za gauda, ye ñwi ni ye ñwi kwa lineku ni lineku la muzuzu, ili zeo mafufa a zona a bapuhile ku t’o kopanela fahal’a muzuzu.

9. Mu taluse libyana ze mwa lapa ni mwa tempele.

⁹ Mwa lapa la mwahali, ku na ni aletare ye tuna ya kopa ya butelele bo bu eza liñokolwa ze 20 (9 m) mwa matuko ni ze 10 (4.5 m) mwahalimu. Sika se siñwi se si hoha mamelelo mwa lapa ki lisa le li suluzwi, ili mukeketuna wa kopa o tomilwe fa lipulu ze 12 za kopa ze fulalelani, ze talu li talimezi kwa lineku le liñwi ni le liñwi. Lisa leo li kona ku buluka mezi a eza “mahemele a mitiyo ye eza 3,000” (malita a’ 66,000), a’ tapiwa ki baprisita. (4:5) Hape mwa lapa ku na mikeke ye minyinyani ye lishumi ya kopa ye tomilwe fa matomelo a kopa a kabisizwe ili a’ na ni mawili, mi mwa mezi ao, ne ku tapiswa libyana ze ne tusa kwa matabelo a ku cisa. Mezi a mwa mikeke yeo a kiwa mwa lisa le li suluzwi mi a hohelwa ko a tokwahala kaufela. Fahalimu a zeo, ku na ni malambi a lishumi a gauda ni libyana ze ñwi ze ñata, ze ñwi ili za gauda mi ze ñwi za kopa, za bulapeli bwa mwa tempele. *

10. Ki sifi se si ezahala Aleka ha i tiswa mwa Sibaka se si Kenile hahulu?

¹⁰ Kwa nalulelule, hamulaho wa lilimo ze supile ni  licika za musebezi, ndu ya Jehova ya fela. (1 Mal. 6:1, 38) Lizazi la kakulo ya yona ki nako ya ku tisa sisupo sa ku ba teñi kwa Jehova mwa muzuzu wa mwahali wa ona muyaho o buheha wo. Baprisita ba tisa “Aleka ya bulikani bwa [Jehova, NW] mwa sibaka sa yona, mwa Ndu ya Mulimu, mwa Ndu ye kenile hahulu, mwatas’a mafufa a likerubimi.” Kiha ku ezahalañi? Baopeli ni balizi ba Malivi ha ba nze ba lumbeka ni ku itumela ku Jehova ka ku swalisana mwa pina, ndu i tala lilu, mi baprisita ba palelwa ku siyala ku eza sebelezo ya bona kakuli “kanya ya [Jehova, NW]” i tezi mwa ndu ya Mulimu. (2 Makol. 5:7, 13, 14) Jehova u bonisa cwalo ku lumelela tempele kwa hae mi u bonisa ku ba ku yona kwa hae.

11. Ki tapelo ifi yeo Salumoni a fa, mi u kupañi?

¹¹ Kezahalo yeo i yahelwa ikalunda wa kopa ya lumbile liñokolwa ze talu (1.3 m), mi u tomiwa mwa lapa la mwahali bukaufi ni aletare ye tuna ya kopa. Ha li fo ku lumbile f’o, Salumoni u kona ku bonwa ki likwanamunu le li kopani kwa kakulo ya tempele. Hamulaho wa ponahazo ya ka makazo ya ku ba teñi kwa Jehova ka kanya ya lilu, Salumoni wa kubama fapil’a nyangela mi u fa tapelo ye ama maikuto ili ya buitumelo ni tumbo, ye kopanyeleza teñi likupo za ka buikokobezo za swalelo ni mbuyoti. Ka ku feleleza, u kupa kuli: “Wena Mulimu wa ka, meto a hao a tone, a talime; mi lizebe za hao li teeleze tapelo ye ezwa mwa Sibaka se. [Jehova, NW], u si ke wa hana mutoziwa wa hao; u hupule za sishemo sa hao, z’o ezelize mutang’a hao, Davida.”—6:40, 42.

12. Jehova u alaba cwañi tapelo ya Salumoni, mi mukiti wa mazazi a 15 u fela ka miinelo ifi?

¹² Kana Jehova wa utwa tapelo yeo ya Salumoni? Salumoni a sa feza fela ku lapela, mulilo u tuluka kwahalimu ni ku cisa linubu ni matabelo a ku cisa, mi “kanya ya [Jehova, NW]” kiha i tala ndu. Seo si fitisa sicaba kaufela fa ku kubama ni ku itumela ku Jehova, “kakuli u na ni musa; kakuli sishemo sa hae ki sa kamita.” (7:1, 3) Cwale Jehova u ezezwa sitabelo se situna. Mukiti wa kakulo o tanda viki mutumbi u latelelwa ki Mukiti wa Kutulo o tanda viki mutumbi ni sabata ya ku ambuka misebezi. Hamulaho wa mukiti wo o tabisa, ili o tiisa kwa moya wa mazazi a 15, Salumoni u lukulula sicaba mi ba kutela kwa mahae a bona ba nze ba tabile ni ku wabelwa mwa lipilu. (7:10) Jehova ni yena u tabile. U kutela bulikani bwa Mubuso ku Salumoni, ni ku lemusa ka nako ye swana ka za ze maswe ze ka zwa mwa ku sa ipeya ku utwa.

13. (a) Ki musebezi ufi wa ku yaha o latelela wa tempele? (b) Mulena wa musali wa kwa Sheba u bulelañi ha bona mubuso wa Salumoni?

¹³ Cwale Salumoni u zwelapili mwa mungendenge wa ku yaha mwahal’a naha ya hae kaufela, ili ku sa icahela fela muleneñi kono hape ni minzi ye silelelizwe, minzi ya mabulukelo, minzi ya makoloi, ni minzi ya bapahami ba lipizi, hamohocwalo ni z’a lakaza ku yaha kaufela. Ki nako ya bumbombo ni kozo ye tuna kakuli mulena ni sicaba ba tokomela za bulapeli bwa Jehova. Nihaiba mulena wa musali wa kwa Sheba, ya zwa kwa sibaka se si kwahule ka likilomita ze 1,900, u utwa ka za bumbombo ni butali bwa Salumoni mi u tama musipili o mutelele, o t’ata, kuli a t’o iponela. Kana u t’o swaba? Batili, kakuli u itumelela kuli: “Ne ni si ka kolwa, ku fitela mane ni tile, ni boni ka meto a ka. A mu bone, ne ni si ka bulelelwa niheba fahali! Bufumu bwa hao, ni butali bwa hao, li fitela kwahule libubo le ni utwile. Ba filwe mbuyoti batu ba hao! Ba filwe mbuyoti batanga ba hao bao!” (9:6, 7) Ha ku na malena ba bañwi mwa lifasi ba ba fita Salumoni kwa ku fuma ni butali. U busa lilimo ze 40 mwa Jerusalema.

14. Ki kabakalañi Isilaele ha bukulwa kanya ya hae ku si ka fita ni nako ye telele?

¹⁴ Lipuso za bo Roboami ni Abija (10:1–13:22). Puso ye bambabile ili ye hatelela ya Roboami mwan’a Salumoni i tahisa kuli masika a lishumi a kwa mutulo a fetuhe ka ku latelela Jeroboami ka 997 B.C.E. Nihakulicwalo, baprisita ni Malivi ba bubeli bwa mibuso yeo ba yemela Roboami, ili ku beya busepahali kwa bulikani bwa Mubuso mwa sibaka se si fita sa buitati bwa ka sicaba. Hañihañi Roboami u fulalela mulao wa Jehova, mi u pumelwa ki Mulena Shishaki wa Egepita, ya punya mwa Jerusalema ni ku talula ndu ya Jehova libyana za yona. Ki taba kwa ku swabisa ya kuli ha ku fitile lilimo ze bat’o ba ze 30 fela ku zwa fa ku yahiwa kwa yona, yona miyaho ye kabisizwe ku feleleza yeo i bukulwa kanya ya yona! Ka libaka le: Sicaba si “foselize [Jehova, NW].” Ku si ka fita nako ye telele Roboami wa ikokobeza, mi Jehova ha timezi sicaba.—12:2.

15. Ki lindwa lifi ze latelela lifu la Roboami, mi ki kabakalañi Juda ha tula Isilaele?

¹⁵ Roboami ha timela, Abija, yo muñwi wa bana ba hae ba 28, u beiwa fa bulena. Puso ya Abija ya lilimo ze talu ni licika i tezi lindwa ze maswe za ku lwanisana ni Isilaele ya kwa mutulo. Palo ya masole ba Juda ki licika fela la sila, ka ku ba ba 400,000 hailif’o Jeroboami u na ni ba 800,000. Mwahal’a lindwa ze tuna ze latelela, bahali ba Isilaele ba fukuzwa ka ku fitelela licika, mi ku bulawa balapeli ba namani ba ba kona ku fita fa licika la lule. Bana ba Juda ba tula kakuli ba tiyela “ku [Jehova, NW] Mulimu wa bokuku a bona.”—13:18.

16. Jehova u alaba cwañi tapelo ya Asa ya ka putako?

¹⁶ Mulena Asa ya saba Mulimu (14:1–16:14). Abija u yoliwa ki Asa mwan’a hae. Asa ki muyemeli wa bulapeli bwa niti. U sebeleza fa ku kenisa naha kwa bulapeli bwa maswaniso. Kono a mu bone! Juda u mwa lubeta lwa ku lwaniswa ki mpi ye tuna ya Maetopia ba ba eza lule. Asa u lapela kuli: “Lu taze, [Jehova, NW] Mulimu wa luna, kakuli lu sepile Wena fela; mi ha lu til’o lwanisa buñata bo, ki ka Libizo la hao.” Jehova u alaba ka ku mu fa tulo ye tezi.—14:11.

17. Asa u susuezwa cwañi ku eza licinceho za bulapeli mwa Juda, kono u nyazezwañi?

 ¹⁷ Moya wa Mulimu u taha ku Azaria ku bulelela Asa kuli: “[Jehova, NW] u ku mina ha mu nze mu li ku Yena. Ha mu ka mu bata mu ka mu fumana.” (15:2) Ka ku susuezwa hahulu, Asa u eza licinceho za bulapeli mwa Juda, mi batu ba iswala bulikani bwa kuli ufi kamba ufi ya si ke a bata Jehova a bulaiwe. Nihakulicwalo, Baasha, mulena wa Isilaele, ha yaha mikwalelo ya ku tibela ku selehanela mwa Juda kwa Maisilaele, Asa u eza mafosisa a matuna ka ku biza Beni-Hadadi, mulena wa Siria, kuli a lwanise Isilaele, mwa sibaka sa ku itinga fa tuso ya Jehova. Jehova u mu nyazeza seo. Niteñi, pilu ya Asa i “ku [Jehova, NW] kaufel’a yona mwa mazazi kaufela a ku pila kwa hae.” (15:17) U timela mwa silimo sa bu 41 sa puso ya hae.

18. (a) Josafati u sebeleza cwañi ku za bulapeli bwa niti, mi ki lifi ze zwa mwateñi? (b) Ku nyalelana ni Akabe kwa hae ku bata ku isa cwañi kwa likayamana?

¹⁸ Puso ye nde ya Josafati (17:1–20:37). Josafati mwan’a Asa u zwelapili ku lwanisa bulapeli bwa maswaniso mi u kalisa musebezi o ipitezi wa tuto, ka ku ba ni baluti ba ne ba zamaya mwa mileneñi kaufela ya Juda, ba nze ba luta sicaba mwa buka ya Mulao wa Jehova. Ku latelela nako ya bumbombo ni kozo ye tuna, mi Josafati u zwelapili ku “fetuha mutu yo mutuna hahulu-hulu.” (17:12) Kono cwale u nyalelana ni Mulena Akabe ya maswe wa Isilaele mi u ya ni yena ku y’o mu tusa ku lwanisa Masiria ba ba nze ba ekezeha kwa m’ata, ili ka ku sa utwa Mikaya mupolofita wa Jehova mi u pilela fa linala Akabe ha bulaiwa mwa ndwa ya fa Ramoti-Giliadi. Jehu mupolofita wa Jehova u nyaza Josafati ka za ku swalisana ni Akabe ya maswe. Hamulaho wa f’o Josafati u keta baatuli mwahal’a naha kaufela, mi u ba laela ku peta misebezi ya bona ka ku saba Mulimu.

19. Fa masetela a puso ya Josafati, ndwa i iponahaza cwañi ku ba ya Mulimu?

¹⁹ Cwale ku taha masetela a puso ya Josafati. Limpi ze swalisani za Moabi, Amoni, ni naha ya malundu ya Seiri li pumela Juda ka m’ata a eshula. Li tutana mwa ñambamo ya lihalaupa la Eni-Gedi. Sicaba sa ikalelwa. Josafati ni Juda kaufela, ni “twanana twa bona to tunyinyani, ni basali ba bona, ni bana ba bona,” ba yema fapil’a Jehova mi ba mu lapela. Moya wa Jehova u tahela Jahaziele wa Mulivi, ya bulelela ba ba putani kuli: “A mu teeleze mina Majuda kaufela, ni mina ba mwa Jerusalema, ni wena mulena Josafati! [Jehova, NW] s’a mi bulelela ki se, u li: Mu si ke mwa saba, mi mu si ke mwa sabiswa ki sila se situna seo; kakuli ndwa haki ya mina, ki ya Mulimu. Kakusasana mu shetumukele ku bona . . . [Jehova, NW] mu inzi ni Yena.” Ka ku pakela, Juda u funduka a etelelwa ki baopeli ba Malivi. Josafati wa ba susueza, u li: “Mu sepe [Jehova, NW] . . ., mu lumele bapolofita ba hae, mi ku ka konda ku mina.” Baopeli ba lumbaeta Jehova ka tabo, “kakuli sishemo sa hae ki sa kamita.” (20:13, 15-17, 20, 21) Jehova u bonisa sishemo sa hae ka nzila ye makaza, ili ku lalela limpi ze taha zeo kuli cwale za bulayana. Ha ba fita fo ku lumbile mwa lihalaupa, Majuda ba ba tabile ba bona fela litupu. Kaniti luli, ndwa ki ya Mulimu! Ku y’o fita kwa mafelelezo a puso ya hae ya lilimo ze 25, Josafati u zwelapili ku sepahala fapil’a Jehova.

20. Ki makayamana afi a ba teñi mwa puso ya Jorami?

²⁰ Lipuso ze maswe za bo Jorami, Akazia, ni Atalia (21:1–23:21). Jorami mwan’a Josafati u kala maswe ka ku bulaya bana bahabo kaufela. Niteñi, Jehova ha mu bulai kabakala bulikani bwa Hae ni Davida. Edomo wa fetuha. Ku zwa kwa n’a inzi Elia u lumela liñolo, ili ku lemusa Jorami kuli Jehova u ka nata ba ndu ya hae ni kuli u ka shwa lifu le li maswe. (21:12-15) Ka buniti bwa bupolofita b’o, Mafilisita ni Maarabia ba taseza Jerusalema ni ku lobela ze ku yona, mi mulena u bulaiwa ki butuku bo bu nyenyisa bwa mwa mba, hamulaho wa ku busa lilimo ze 8.

21. Ki lifi ze maswe ze zwa mwa puso ya Atalia mwa Juda, mi Jehoyada u kona cwañi ku kutisa lubona lwa Davida?

²¹ Akazia (Joakazi), mwan’a Jorami wa lubandangoti kwa bashimani, wa mu yola, kono u ba mwa susuezo ye maswe ya m’ahe Atalia, mwan’a Akabe ni Jezabele. Puso ya hae i kaulezwa hamulaho wa silimo si li siñwi ka ku timeza ba ndu ya Akabe kwa Jehu. Ha ku bile cwalo, Atalia u bulaya baikulyae mi u icolisa fa bulena. Niteñi, ku banduka a li muñwi kwa bana ba Akazia. Ki Joasi wa silimo si li siñwi sa buhulu, ya uzwezwa mwa ndu ya Jehova ki Joshabeati kaizel’a ndat’ahe. Atalia u busa lilimo ze silezi, mi cwale munn’a Joshabeati, yena muprisita yo muhulu Jehoyada, ka bundume u’ nga Joasi wa mwanana mi u tahisa kuli a shaelwe ku ba mulena, ka ku ba yo muñwi wa “bana ba Davida.” Ha taha kwa ndu ya Jehova, Atalia u pazula liapalo za hae ni ku huwa kuli, “Mawe! Petuhelo! Petuhelo!” Kono ha ku tusi se siñwi. Jehoyada u tahisa kuli a zwisiwe mwa tempele ni ku bulaiwa.—23:3, 13-15.

22. Puso ya Joasi i kala cwañi hande kono ni ku fela maswe?

²² Lipuso za bo Joasi, Amazia, ni Oziasi li kala hande kono li fela maswe (24:1–26:23). Joasi u busa lilimo ze 40, mi mwa nako kaufela ya pila Jehoyada ya mu fa susuezo ye nde, u eza ze lukile. Mane u isa pilu kwa ndu ya Jehova mi u tahisa kuli i lukiswe. Niteñi, Jehoyada ha timela, Joasi u susuezwa ki makwambuyu ba Juda kuli a fulalele bulapeli bwa Jehova ni ku sebeleza likota za makombelo ni maswaniso. Moya wa Mulimu ha u susueza Zakaria mwan’a Jehoyada ku nyaza mulena, Joasi u tahisa kuli mupolofita y’o a bulaiwe ka ku pobaulwa ka macwe. Hamulahonyana wa f’o kampi ka Masiria ka taha, mi mpituna ya Majuda i palelwa ku ka kwenula kakuli “ba tuhezi [Jehova, NW] Mulimu wa bokuku a bona.” (24:24) Cwale batanga ba Joasi ka sibili ba mu kwenuhela ni ku mu bulaya.

23. Amazia u latelela mutala ufi wa ku sa sepahala?

 ²³ Amazia u yola Joasi ndat’ahe. U kala hande puso ya hae ya lilimo ze 29 kono hamulaho u fulalelwa ki Jehova kakuli u toma ni ku lapela maswaniso a Maedomo. Mupolofita wa Jehova u mu lemusa kuli, “Mulimu u lelile ku ku yundisa.” (25:16) Nihakulicwalo, Amazia wa itundumuna mi u shemaeta Isilaele ya kwa mutulo. Ka buniti bwa linzwi la Mulimu, u tulwa ki Maisilaele ka mukwa o swabisa. Hamulaho wa ku tulwa k’o, bafetuheli ba ba teñi mi ba mu bulaya.

24. Oziasi u fokoliswa cwañi ki m’ata a hae, mi ki lifi ze zwa mwateñi?

²⁴ Oziasi mwan’a Amazia u latelela mutala wa ndat’ahe. U busa hande mwa buñata bwa lilimo ze 52, ili ku tuma ka bucaziba bwa za mpi, buyahi bwa matawala, ni ka ku “lata njimo hahulu.” (26:10) U ezeza mpi ya hae lilwaniso ni mishini. Niteñi, u fokoliswa ki m’ata a hae. U kala ku ikuhumusa mi u ba ni buipi bwa ku eza musebezi wa baprisita wa ku cisa insense mwa tempele ya Jehova. Kabakala seo, Jehova u mu nata ka mbingwa. Kacwalo, u na ni ku ipilela a nosi, kwahule ni ndu ya Jehova mi hape isi mwa ndu ya mulena, m’o mwan’a hae Jotami a atula sicaba mwa sibaka sa hae.

25. Ki kabakalañi Jotami ha kondisa lika?

²⁵ Jotami u sebeleza Jehova (27:1-9). Ka ku sa swana sina ndat’ahe, Jotami ha ‘keni mwa tempele ya [Jehova, NW].’ Ka ku fapahana u “eza ze lukile mwa meto a [Jehova, NW].” (27:2) Mwahal’a puso ya hae ya lilimo ze 16, u yaha ze ñata mi u feza petuhelo ya Maamoni.

26. Akazi u fita fa sipimo sifi sa bumaswe se si si ka fitiwa ku sona haisali?

²⁶ Mulena Akazi ya maswe (28:1-27). Akazi mwan’a Jotami u ba yo muñwi wa ba ba maswe ka ku fitisisa kwa malena ba 21 ba Majuda. U fita fa sipimo sa ku fana bana ba hae sina matabelo a ku ciseza milimu ya sihedeni. Kacwalo Jehova wa mu fulalela, kwa limpi za Siria, Isilaele, Edomo, ni naha ya Mafilisita, ka ku tatamana. Jehova u kokobeza cwalo Juda kakuli Akazi ‘u pila ka buhule mwa naha ya Juda, mi u foseza [Jehova, NW] hahulu.’ (28:19) Ka ku totobela hahulu mwa bumaswe, Akazi u fa matabelo kwa milimu ya Siria kakuli Masiria ba mu fita mwa ndwa. U kwala likwalo za ndu ya Jehova mi u yolisa bulapeli bwa Jehova ka bulapeli bwa milimu ya bahedeni. Ka ku liyeha, puso ya Akazi ya fela hamulaho wa lilimo ze 16.

27. Ezekiasi u bonisa cwañi cisehelo kwa bulapeli bwa Jehova?

²⁷ Mulena Ezekiasi ya sepahala (29:1–32:33). Ezekiasi, mwan’a Akazi, u busa lilimo ze 29 mwa Jerusalema. Kezo ya hae ya pili ki ku kwalula ni ku lukisa likwalo za ndu ya Jehova. Kiha kopanya baprisita ni Malivi mi u ba fa litaelo za ku kenisa tempele ni ku i beela sebelezo ya Jehova. U zibahaza kuli u bata ku iswala bulikani ni Jehova bwa ku kwenula buhali bwa Hae bo bu tuka. Bulapeli bwa Jehova bu kalisa sinca ka nzila ye makaza.

28. Ki mukiti ufi o mutuna wa eza Ezekiasi mwa Jerusalema, mi sicaba si bonisa cwañi tabo ya sona?

²⁸ Ku lukiswa ku ba ni Paseka ye tuna, kono bakeñisa kuli ha ku na nako ya ku itukiseza yona mwa kweli ya pili, tukiso ya Mulao ya itusiswa, mi Paseka i ciwa mwa kweli ya bubeli ya silimo sa pili sa puso ya Ezekiasi. (2 Makol. 30:2, 3; Num. 9:10, 11) Mulena ha memi fela ba Juda kuli ba fumanehe teñi kono hape ni ba Isilaele, mi hailif’o ba bañwi mwa Efraimi, Manase, ni Zebuloni ba nyefula memo yeo, ba bañwi ba ikokobeza mi ba taha kwa Jerusalema hamoho ni Juda kaufela. Hamulaho wa Paseka, ku eziwa Mukiti wa Mahobe A’ Si Na Mumela. Ki mukiti kwa ku tabisa wa mazazi a 7! Ki o yahisa hakalo, kuli mane kopano kamukana i ekeza ku ona mazazi a mañwi a’ 7. “Cwale tabo ya ba teñi mwa Jerusalema; kakuli haisali ku zwiwa fa nako ya Salumoni mwan’a Davida, mulena wa Isilaele, ne ku si ka ezwa hape mukiti o cwalo mwa Jerusalema.” (2 Makol. 30:26) Sicaba se si kutisizwe kwa moya si zwelapili ka musebezi o kondile wa ku feza bulapeli bwa maswaniso mwa Juda hamohocwalo ni Isilaele, Ezekiasi yena, a nze a kutisa linubu za kwa mubili ze fiwa kwa Malivi ni kwa lisebelezo za tempele.

29. Jehova u fa cwañi mupuzo kwa ku mu sepa ka ku tala kwa Ezekiasi?

²⁹ Cwale Senakeribi mulena wa Asirya u kena mwa naha ya Juda mi u bata ku hapa Jerusalema. Ezekiasi wa ndumeba, u lukisa lisilelezo za munzi, mi u hanela linyefulo za sila. Ka ku sepa Jehova ka ku tala, u zwelapili ku lapelela tuso. Jehova u alaba tapelo yeo ya ka tumelo ka mukwa o lemuseha hahulu. U “luma lingeloi, la t’o bulaya banna ba ba tata ba lindume, ni manduna, ni bazamaisi ba mpi ba ba mwa mafulo a mulena wa Asirya.” (32:21) Senakeribi kih’a kutela mwa naha ya hae a swabile. Nihaiba milimu ya hae ha i koni ku mu tusa kwa maswabi a hae, kakuli hamulaho u bulaelwa kwa aletare ya yona ki bana ba hae tota. (2 Mal. 19:7) Jehova ka makazo u ekeza kwa nako ya bupilo bwa Ezekiasi, mi u fita fa ku fuma ni ku bubana hahulu, ili ku tompiwa ki Juda kaufela fa lifu la hae.

30. (a) Manase u kutela kwa bumaswe bufi, kono ku baka kwa hae ku latelelwa kiñi? (b) Ki lifi ze ba teñi mwa puso ye kuswani ya Amone?

³⁰ Bo Manase ni Amone ba busa ka bumaswe (33:1-25). Manase mwan’a Ezekiasi u kutela kwa nzila ye maswe ya kukw’a hae Akazi, ili ku felisa bunde kaufela bo ne bu petilwe mwahal’a puso ya Ezekiasi. U yaha libaka ze lumbile, u toma likota za makombelo, mi mane u fana bana ba hae sina matabelo kwa milimu ya buhata. Kwa mafelelezo, Jehova u tisa mulena wa Asirya ku t’o lwanisa Juda, mi Manase u hapelwa kwa Babilona. Ha li k’o u bakela bufosi bwa hae. Jehova ha bonisa mufelañeke ka ku mu kutiseza fa bulena bwa hae, u lika ka t’ata ku felisa bulapeli bwa badimona ni ku kutisa bulapeli bwa  niti. Nihakulicwalo, Manase ha shwa hamulaho wa puso ye telele ya lilimo ze 55, mwan’a hae Amone u ina fa lubona mi hape u yemela ka bumaswe bulapeli bwa buhata. Hamulaho wa lilimo ze peli, batanga ba hae tota ba mu bulaya.

31. Ki lifi ze tunumani za puso ye bundume ya Josiasi?

³¹ Puso ye bundume ya Josiasi (34:1–35:27). Josiasi wa mwanana, mwan’a Amone, u lika ka bundume ku kutisa bulapeli bwa niti. U tuba lialetare za bo Baale ni maswaniso a betilwe, mi u lukisa ndu ya Jehova, mo ku fumanwa “buka ya mulao wa [Jehova, NW], o filwe ki Mushe,” ku si na kakanyo ili kopi ya makalelo. (34:14) Niteñi, Josiasi ya lukile u bulelelwa kuli kozi i ka tela naha kabakala ku sa sepahala ko se ku ezahezi kale, kono isi mwa mazazi a hae. Mwa silimo sa bu 18 sa puso ya hae, u lukisa mukiti o zwile mubano wa Paseka. Hamulaho wa puso ya lilimo ze 31, Josiasi u shwa ka ku lika mbango ku hanisa limpi za Egepita ku fita mwahal’a naha ha li nze li libile kwa Eufrati.

32. Malena ba bane ba mafelelezo ba isa cwañi Juda kwa sinyeho ya yona?

³² Bo Joakazi, Joyakimi, Joyakini, ni Zedekia, ni ku shandauka kwa Jerusalema (36:1-23). Bumaswe bwa malena ba Juda ba mafelelezo bu isa sicaba ka bubebe kwa sinyeho. Joakazi mwan’a Josiasi u busa likweli ze talu fela, ka ku tululwa ki Faro Neko wa Egepita. U yoliwa ki muhabo Eliakimi, y’o libizo la hae li cinciwa ku ba Joyakimi, mi ili y’o mwahal’a puso ya hae Juda i komwa ki naha ye se i li yona ye m’ata ka ku fitisisa, Babilona. (2 Mal. 24:1) Joyakimi ha kwenuha, Nebukadenezare u taha kwa Jerusalema ku t’o mu fa koto ka 618 B.C.E., kono Joyakimi u shwa sona silimo seo hamulaho wa ku busa lilimo ze 11. U yoliwa ki mwan’a hae wa lilimo za buhulu ze 18, yena Joyakini. Hamulaho wa puso ya likweli ze bat’o ba ze talu, Joyakini u koza ku Nebukadenezare mi u hapelwa kwa Babilona. Cwale Nebukadenezare u beya fa bulena mwan’a Josiasi wa bulalu, ili Zedekia muhabo ndat’ahe Joyakini. Zedekia u busa maswe ka lilimo ze 11, ili ku hana ku “ikokobeza fapil’a mupolofita Jeremia, yo manzwi a hae n’a zwa mwa mulomo wa [Jehova, NW].” (2 Makol. 36:12) Ka kutokwa busepahali ko kutuna, baprisita ni sicaba ka ku swana ba silafaza ndu ya Jehova.

33. (a) Lilimo ze 70 za ku sa yahiwa li kala cwañi “kuli linzwi la Jehova li bonahale”? (b) Ki taelo ifi ya butokwa ye ñozwi mwa litimana ze peli za mafelelezo za 2 Makolonika?

³³ Kwa mafelelezo, Zedekia wa mbalanda mwa coko ya Babilona, mi ka nako ye Nebukadenezare ha bonisi makeke. Buhali bwa Jehova se bu yubauka, mi ha ku na foliso. Jerusalema ya tulwa, tempele ya yona ya talulwa ni ku cisiwa, mi ba banduki ba ku tengelekezwa ko ne ku tandile likweli ze 18 ba isiwa mwa buhapiwa mwa Babilona. Juda i siyala i li matota. Kacwalo, ku sona silimo se luli sa 607 B.C.E., ku sa yahiwa teñi kwa kalisa “kuli linzwi la [Jehova, NW] li bonahale, le ne li bulezwi ka mulomo wa Jeremia, . . . mane ku fite myaha ye mashumi a 7.” (36:21) Cwale mukandeki u tula yona nako yeo ya lilimo ze bat’o ba ze 70 ni ku ñola mwa litimana ze peli za mafelelezo taelo ya Sirusi ka 537 B.C.E. Bahapiwa ba Majuda ba ka lukululwa! Jerusalema i lukela ku yahiwa hape!

MABAKA HA I LI YE TUSA

34. Ki sifi se si koñomekiwa mwa keto ya Ezira ya litaba, mi seo ne si tusa cwañi sicaba?

³⁴ Buka ya 2 Makolonika i ekeza bupaki bwa yona bo bu m’ata ku bwani bwa lipaki ba bañwi ka za nako ye ye tezi likezahalo, ili 1037-537 B.C.E. Fahalimu a seo, i fa litaba ze ñwi za butokwa ze sa fumanwi ku ze ñozwi ze ñwi za Bibele, sina ka mutala, kwa 2 Makolonika likauhanyo 19, 20, ni 29 ku isa 31. Keto ya litaba ya Ezira ne i koñomekile miinelo ye mutomo ili ye inelela mwa litaba za sicaba, ye cwale ka buprisita ni sebelezo ya bona, tempele, ni bulikani bwa Mubuso. Seo ne si tusa mwa ku swalisanisa sicaba ka sepo ya Mesiya ni Mubuso wa hae.

35. Ki lisupo lifi za butokwa zeo buniti bwa zona bu boniswa ki litimana za mafelelezo za 2 Makolonika?

³⁵ Litimana za mafelelezo za 2 Makolonika (36:17-23) li fa bupaki bo bu puma taba bwa talelezo ya Jeremia 25:12 mi, fahalimu a seo, li bonisa kuli lilimo ze 70 ze tezi li lukelwa ku balwa ku zwa fa ku shandaulwa ko ku tezi kwa naha ku isa fa ku kutiswa kwa bulapeli bwa Jehova mwa Jerusalema ka 537 B.C.E. Kona ku shandaulwa k’o kacwalo ku kala ka 607 B.C.E. *—Jer. 29:10; 2 Mal. 25:1-26; Ezi. 3:1-6.

36. (a) Ki kelezo ifi ye tiile ye fumanwa mwa 2 Makolonika? (b) I tiisa cwañi tibelelo ye ama Mubuso?

³⁶ Buka ya 2 Makolonika i na ni kelezo ye tiile ku ba ba mwa tumelo ya Sikreste. Malena ba Juda ba bañata ne ba kalile hande kono hamulaho ba kena mwa linzila ze maswe. Taba ye ya ze ezahezi i bonisa ka m’ata hakalo kuli ku kondisa lika ku itingile fa ku sepahala ku Mulimu! Kacwalo lu swanela ku lemuswa kuli lu si ke lwa ba “ku ba ba kutela mwamulaho, ku y’o lateha; luna lu [be] ku ba ba tiiseza mwa tumelo, ku pilisa mioya ya luna.” (Maheb. 10:39) Nihaiba Mulena Ezekiasi ya sepahala n’a ikuhumusize ha sa folile kwa butuku bwa hae, mi n’a pimile bunyemi bwa Jehova ka libaka fela la kuli n’a ikokobelize kapili. Buka ya 2 Makolonika i tumisa tulemeno to tu makaza twa Jehova mi i lumbaeta libizo ni bubusi bwa hae. Taba kamukana i tahiswa ka mubonelo wa buipeyo ku Jehova. Kakuli i landalala hape fa lusika lwa silena lwa Juda, i tiisa tibelelo ya luna ya ku bona bulapeli bwa niti bu bubaniswa mwatas’a Mubuso o sa feli wa Jesu Kreste, “Mwan’a Davida” ya sepahala.—Mat. 1:1; Lik. 15:16, 17.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]