Buka ya Bibele ya Bu 15—Ezira

Muñoli: Ezira

Ko Ne I Ñolezwi: Jerusalema

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 460 B.C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: 537–c. 467 B.C.E.

1. Ki bupolofita bufi bo ne bu file buikolwiso ka za ku kutiswa sinca kwa Jerusalema?

MAFELELEZO a lilimo ze 70 ze ne polofitilwe za ku shandaulwa kwa Jerusalema mwatas’a Babilona ne se a sutelela. Ki niti, Babilona ne i na ni libubo la ku sa lukululanga bahapiwa ba yona, kono linzwi la Jehova ne li ka tiya ku fita m’ata a Babilona. Ku lukululwa kwa batu ba Jehova ne se ku li fa ngo ni mulomo. Tempele ya Jehova ye ne i sinyizwe ne i ka yahiwa sinca, mi aletare ya Jehova hape ne i ka amuhela matabelo a swalelo ya libi. Mwa Jerusalema hape ne ku ka utwahala milumo ya ku sholoka ni ku lumbeka kwa balapeli ba niti ba Jehova. Jeremia n’a polofitile nako ye ne ku k’a nga ku sa yahiwa kwa naha, mi Isaya n’a polofitile ka m’o ne ku ka tahela ku lukululwa kwa bahapiwa. Mane Isaya n’a bulezi Sirusi wa Muperesia fa libizo kuli ki yena ‘mulisana wa Jehova,’ ya n’a ka ngandumuna Babilona ye ikuhumusa fa mayemo a yona a ku ba naha ya bulalu ye m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi mwa litaba za Bibele.—Is. 44:28; 45:1, 2; Jer. 25:12.

2. Babilona ne i wile lili mi ili mwa miinelo mañi?

² Likayamana ne li tahezi Babilona busihu bwa October 5, 539 B.C.E. (kalenda ya Gregory), Belishazare mulena wa Babilona ni mandun’a hae ha ne ba nze ba nwa ka ku lumbeka milimu ya bona ya sidimona. Ka ku ekeza fa siyongili sa bona sa sihedeni, ne ba eza butakwa bwa bona ka ku nwela mwa libyana ze kenile ze ne ngilwe mwa tempele ya Jehova! Ki ko ku swanela hakalo kuli Sirusi n’a li kwande a mamota a Babilona busihu b’o kuli ku talelezwe bupolofita!

3. Ki zibahazo mañi ya Sirusi ye ne i konahalisize ku kutisa sinca bulapeli bwa Jehova hamulaho wa lilimo ze 70 luli ku zwa fo ku kalela ku shandaulwa kwa Jerusalema?

³ Silimo se sa 539 B.C.E. ki nako ye zwile mubano, f’o kikuli, nako ye kana ya nyalanisa litaba za silifasi ni za Bibele. Mwahal’a silimo sa hae sa pili sa ku busa Babilona, Sirusi a eza “musha wa ku shaela mwa mubuso wa hae kamukana,” ili ku lumeleza Majuda ku ya kwa Jerusalema ku y’o yaha sinca ndu ya Jehova. Yona taelo yeo ku bonahala kuli ne i ezizwe kwa mafelelezo a 538 B.C.E. kamba kwa makalelo a 537 B.C.E. * Bomasiyaleti ba ne ba sepahala ne ba kutezi kwa Jerusalema ka bunako kuli ba y’o toma aletare ni ku fa matabelo a pili mwa “kweli ya bu 7” (Tishri, ye zamaelela ni September-October) ya silimo sa 537 B.C.E.—ili ku kwanisa lilimo ze 70 ku yona kweli yeo ku zwa fa ku shandaulwa ki Nebukadenezare kwa Juda ni Jerusalema.—Ezi. 1:1-3; 3:1-6.

4. (a) Ki mwa miinelo mañi mo ne li ezahalezi likezahalo za Ezira, mi ne i ñozwi ki mañi? (b) Ezira ne i ñozwi lili, mi i nyakisisa nako ye kuma kai?

⁴ Ku kutiswa sinca! W’o ki ona muinelo mo ne i ñolezwi buka ya Ezira. Ku itusiswa kwa mukandekelo wa ku ipulela mwa litaba ku zwa fa kauhanyo 7 timana 27 ku isa kauhanyo 9 ku bonisa hande-nde kuli muñoli ne li Ezira. Ka ku ba “muñoli ya itukiselize mulao wa Mushe” ni mutu wa tumelo ye sebeza ya “isize pilu ya hae kwa ku bata mulao wa [Jehova, NW], ni ku sebeza ka ona, ni ku [u] luta,” Ezira n’a fitile hande ku ze konisa za ku ñola litaba ze, sina mwa n’a ñolezi Makolonika. (Ezi. 7:6, 10) Bakeñisa kuli buka ya Ezira ki ku zwelapili kwa litaba za Makolonika, ka nañungelele ku lumelwa kuli ne i ñozwi ka nako ye swana, ibat’o ba ka 460 B.C.E. I nyakisisa lilimo ze fitelela 70, ku zwa ka nako yeo Majuda ne ba li sicaba se si si ka kopana, se si hasani se si bulelwa kuli ki “bana ba lifu” ku isa fa ku fezwa kwa tempele ya bubeli ni ku keniswa kwa buprisita hamulaho wa ku kutela kwa Jerusalema kwa Ezira.—Ezi. 1:1; 7:7; 10:17; Samu 102:20, NW, litaluso za kwatasi.

5. Ki swalisano mañi ye mwahal’a buka ya Ezira ni buka ya Nehemia, mi ne i ñozwi mwa lipuo mañi?

⁵ Libizo la Siheberu la Ezira li talusa “Tuso.” Libuka za Ezira ni Nehemia kwa makalelo ne li li muputo u li muñwi. (Neh. 3:32, NW, litaluso za kwatasi) Hamulaho Majuda ne ba abile muputo wo ni ku u biza 1 Ezira ni 2 Ezira. Libibele za Siheberu za mwa linako za cwale li biza libuka ze peli zeo kuli ki Ezira ni Nehemia, sina mo li ezeza Libibele ze ñwi za miteñi ye. Kalulo ya buka ya Ezira (4:8 ku isa 6:18 ni 7:12-26) ne i ñozwi mwa Siarami mi ye siyezi mwa Siheberu, Ezira ka ku ba ya n’a ziba hande bubeli bwa lipuo zeo.

6. Ki sifi se si pakela ku nepahala kwa buka ya Ezira?

⁶ Kacenu buñata bwa baituti ba amuhela ku nepahala kwa buka ya Ezira. Ka ku ama kwa ku ba kalulo ya Bibele kwa Ezira, W. F. Albright mwa taba  ya hae ye bizwa The Bible After Twenty Years of Archaeology, u ñola kuli: “Litaba za Tuto ya bapumbuli ba za kwaikale kacwalo li bonisize ka ku tala buniti luli bwa Libuka za Jeremia ni Ezekiele, za Ezira ni Nehemia; li pakezi mubonelo wa ka sizo wa likezahalo, hamohocwalo ni mutatamanelo wa zona.”

7. Buka ya Ezira i bonisizwe cwañi kuli luli ki kalulo ya ze ñozwi za bumulimu?

⁷ Nihaike kuli buka ya Ezira i kana ya ba ye si ka amiwa kamba ku bulelwa ka ku nonga ki bañoli ba Mañolo a Sigerike a Sikreste, ha ku na kakanyo ka za kuli ki ye ñwi ya libuka za Bibele. I fitisa litaba za ku sebelisana kwa Jehova ni Majuda mwa nako ya ku kopanyiwa kwa ze ñozwi za Siheberu, ili k’o ka butuna ne ku petilwe ki Ezira, ka ku ya ka mo ba lumelela Majuda. Fahalimu a zeo, buka ya Ezira i bonisa buniti bwa bupolofita kaufela bo bu ama ku kutiswa sinca mi kacwalo i paka kuli luli ki kalulo ya ze ñozwi za bumulimu, zeo i lumelelana ni zona ka ku tala. Fahalimu a seo, i kuteka bulapeli bwa niti mi i kenisa libizo le lituna la Jehova Mulimu.

ZE MWA EZIRA

8. Mu taluse likezahalo ze isa kwa mafelelezo a lilimo ze 70 za ku shandauka kwa naha.

⁸ Bomasiyaleti ba kuta (1:1–3:6). Ka ku susumezwa ki Jehova kwa pilu ya hae, Sirusi mulena wa Peresia u fa taelo ya kuli Majuda ba kute ni ku yaha ndu ya Jehova mwa Jerusalema. U susueza Majuda ba ne ba kana ba siyala mwa Babilona kuli ba fe linubu ka ku lukuluha kwa neku la mungendenge wo mi u lukisa kuli Majuda ba ba kuta ba lwale libyana za tempele ya makalelo. Ya li mueteleli ya zwa mwa lusika lwa silena lwa Juda mi ili ya simuluha ku Mulena Davida, Zerubabele (Sheshibazare), u fiwa bubusisi kuli a etelele ba ba lukuluzwi bao, mi Jeshua (Joshua) ki muprisita yo muhulu. (Ezi. 1:8; 5:2; Zak. 3:1) Bomasiyaleti ba ne ba kana ba li batanga ba Jehova ba ba sepahala ba 200,000, ku kopanyeleza teñi ni banna, basali, ni banana, ba tama musipilituna w’o. Kweli ya bu 7 ha i t’o esha, ka ku ya ka kalenda ya Sijuda, se ba li mwa minzi ya bona, mi cwale ba kopana mwa Jerusalema ku fa matabelo fa sibaka fo ne ku inzi aletare ya tempele ni ku ca Mukiti wa Minganda kwa mafelelezo a 537 B.C.E. Kacwalo lilimo ze 70 za ku shandauka kwa naha li fela ka nako ya teñi luli! *

9. Musebezi wa tempele u kalisa cwañi, kono mwa lilimo ze latelela ku ezahalañi?

⁹ Ku yaha tempele sinca (3:7–6:22). Liyahiso za kubukanyiwa, mi mwa silimo sa bubeli sa ku kuta kwa bona, mutomo wa tempele ya Jehova wa yaliwa mwahal’a ku sholoka ka tabo ni mwahal’a ku lila kwa macembele ba ne ba boni tempele ya pili. Macaba a’ li mabapa, ili lila, ba kupa ku tusa mwa ku yaha, ba li ba bata ku lapela Mulimu ya swana, kono bomasiyaleti ba Majuda ba hana ka ku tala ku swalisana ni bona kufi kamba kufi. Lila ba zwelapili ku lika ku fokolisa ni ku zwafisa Majuda ni ku palelwisa musebezi wa bona, ku zwa mwa nako ya puso ya Sirusi ku isa ku ya Dariusi. Kwa nalulelule, mwa mazazi a “Aritazerisi” (Bardiya kamba mwendi Mulauli ya bizwa Gautama, 522 B.C.E.), ba tahisa kuli musebezi u tuheliswe ka taelo ya mulena. Kaniso yeo i zwelapili “ku isa kwa mwaha wa bubeli wa n’a busa Dariusi, mulena wa Peresia” (520 B.C.E.), ili lilimo ze fitelela 15 ku zwa fa ku tomiwa kwa mutomo.—4:4-7, 24.

10. (a) Susuezo ye zwa kwa bapolofita ba Mulimu i kopana cwañi ni taelo ya mulena mwa ku feza musebezi? (b) Ki tabo ifi ye ba teñi fa kakulo ya tempele ya bubeli ye?

¹⁰ Jehova cwale u luma bapolofita ba hae bo Hagai ni Zakaria kuli ba y’o nyangumuna Zerubabele ni Jeshua, mi musebezi wa ku yaha wa kalisa ka cisehelo ye nca. Hape lila li bilaela ku mulena, kono musebezi u zwelapili ka m’ata a sa biuki. Dariusi I (Hystaspis), hamulaho wa ku ama kwa taelo ya Sirusi ya kwa makalelo, u laela kuli musebezi u zwelepili ku si na filikanyo mi mane u laela balwanisi kuli ba ba fe lika ze ka ba nolofaleza mungendenge wo. Ka susuezo ye zwelapili ku zwa kwa bapolofita ba Jehova, bayahi ba feza tempele mwa lilimo ze sa fiti fa 5. Ye ki kweli ya Adara ya silimo sa bu 6 sa Dariusi, kamba bukaufi ni maliha a mbumbi a 515 B.C.E., mi muyaho kaufela u ngile nako ye bat’o ba lilimo ze 20 fela. (6:14, 15) Cwale ndu ya Mulimu ya kakulwa ka tabo ye tuna ni matabelo a swanela. Cwale sicaba si eza mukiti wa Paseka mi si zwelapili ku “eza mukiti wa mahobe a’ si na mumela ka mazazi a 7 ka tabo.” (6:22) Ee, tabo ni nyakalalo za ba teñi fa kakulo ya tempele ye ya bubeli ya tumbo ya Jehova.

11. Mulena u fa cwañi Ezira “z’a n’a kupile kamukana,” mi Ezira u’ nga cwañi muhato?

¹¹ Ezira u kuta kwa Jerusalema (7:1–8:36). Ku fita lilimo ze bat’o ba ze 50, ili ku lu tisa mwa 468 B.C.E., silimo sa bu 7 sa mulena Aritazerisi (ya bizwa Longimanus kakuli lizoho la hae la bulyo ki le li telele ku la nzohoto) wa Peresia. Mulena u fa Ezira muñoli ya li caziba “z’a n’a kupile kamukana” kwa neku la musipili wa ku ya kwa Jerusalema kuli a y’o fa tuso ye tokwiwa hahulu teñi k’o. (7:6) H’a mu lumeleza, mulena u susueza Majuda ku ya ni yena mi u fa Ezira libyana za silivera ni gauda za ku itusisa mwa tempele, hamohocwalo ni mufaho wa buloto, veine, oli, ni lizwai. U zwisa baprisita ni babeleki ba mwa tempele ku za ku lifa mitelo. Mulena u fa Ezira buikalabelo bwa ku luta sicaba mi u atula kuli ya si ke a eza mulao wa Jehova ni mulao wa mulena u ka bulaiwa. Ka buitumelo ku Jehova kabakala liponiso za hae za sishemo ka mulena, Ezira u’ nga muhato kapili-pili mwa musebezi w’a filwe.

12. Jehova u ba cwañi ni sikwata sa Ezira mwahal’a musipili?

¹² Ha ku fitiwa fa, Ezira u kala ku ñola za n’a iponezi,  ili ku ñola ka ku ba likande la hae la ka butu. U kopanya Majuda ba ba kuta fa nuka ya Ahava kwa neku la ku ba fa litaelo za mafelelezo, mi u ekeza Malivi kwa sikwata sa banna ba ba bat’o ba 1,500 ba ba se ba kopani. Ezira u lemuha lubeta lwa nzila ye ka zamaiwa kono ha kupi basindeketi ku mulena, kakuli mwendi ku kana kwa nahanwa kuli ha bonisi tumelo ku Jehova. Mwa sibaka sa seo, u shaela kuli ku itimiwe lico mi u etelela batu bao mwa ku kupa ku Mulimu. Tapelo yeo ya alabiwa, mi lizoho la Jehova li ba ni bona mwahal’a musipilituna w’o kaufela. Kacwalo, ba kona ku tisa hande libyana za bona (ze kona ku leka $43,000,000 mazazi a) kwa ndu ya Jehova mwa Jerusalema.—8:26, 27, ni NW, litaluso za kwatasi.

13. Ezira u’ nga cwañi muhato mwa ku zwisa masila mwahal’a Majuda?

¹³ Ku kenisa buprisita (9:1–10:44). Kono haki zote ze zamaile hande mwahal’a lilimo ze 69 za ku pila mwa naha ye kutisizwe sinca. Ezira u fita fa ku ziba ka za miinelo ye filikanya, ya kuli sicaba, baprisita, ni Malivi ba nyalelani ni Makanana ba ba li bahedeni. Ezira ya sepahala wa ikomokela. U lapela ku Jehova ka za taba yeo. Sicaba sa itumelela bufosi bwa sona mi si kupa Ezira kuli ‘a itiise, a eze.’ (10:4) U tahisa kuli Majuda ba tuhele basali ba balicaba bao ba nyezi ka ku sa utwa mulao wa Mulimu, mi masila ao a feliswa mwa nako ye ba t’o ba likweli ze talu.—10:10-12, 16, 17.

MABAKA HA I LI YE TUSA

14. Buka ya Ezira i bonisañi ka za bupolofita bwa Jehova?

¹⁴ Buka ya Ezira ki ye tusa, pili, mwa ku bonisa ku nepahala ko ku sa bushi k’o bupolofita bwa Jehova bu talelelizwe ka kona. Jeremia, ya n’a bulezi cimo ka ku nepahala ka za ku shandaulwa kwa Jerusalema, hape n’a bulezi cimo ka za ku yahiwa sinca kwa yona hamulaho wa lilimo ze 70. (Jer. 29:10) Nako yeo i sa fita fela, Jehova n’a bonisize sishemo sa hae ka ku kutisa sicaba sa hae, bomasiyaleti ba ba sepahala, mwa Naha ya Sepiso kuli ba t’o zwisezapili bulapeli bwa niti.

15. (a) Tempele ye ne i yahilwe sinca ne i petile cwañi mulelo wa Jehova? (b) Ne li mwa miinelo mañi mo ne i si na mayemo a tempele ya pili?

¹⁵ Tempele ye ne yahilwe sinca hape ne i tumisize bulapeli bwa Jehova mwahal’a sicaba sa hae, mi ne i li bupaki bwa kuli u fuyaula ka mukwa o makaza ni o mufelañeke ba ba taha ku yena ka takazo ya bulapeli bwa niti. Nihaike kuli ne i si na bunde bwa tempele ya Salumoni, ne i petile se ne i lelezwi ka ku lumelelana ni tato ya bumulimu. Ku makaza kwa za sifumu ne se ku li siyo. Hape ni ku za kwa moya ne i fitiwa, ka ku sa ba ni lika ze cwale ka aleka ya bulikani. * Mi hape kakulo ya tempele ya Zerubabele ne i sa koni ku bapanyiwa ni kakulo ya tempele ya mwa lizazi la Salumoni. Matabelo a likomu ni lingu mane ne a sa fiti ni fa kabelo i liñwi ku ze mwanda za matabelo a kwa tempele ya Salumoni. Ne ku si na kanya ye swana sina lilu ye ne i tezi mwa ndu ye ya hamulaho, sina mo ne ku bezi ku ya makalelo, mi hape mulilo o zwa ku Jehova ne u si ka shetumuka ku t’o cisa matabelo. Nihakulicwalo, bubeli bwa litempele zeo, ne li petile mulelo wa butokwa wa ku tumisa bulapeli bwa Jehova, Mulimu wa niti.

16. Kono ki tempele ifi ye ñwi ye fita litempele za fa lifasi-mubu kwa kanya?

¹⁶ Tempele ye ne i yahilwe ki Zerubabele, tabernakele ye ne i yahilwe ki Mushe, ni litempele ze ne yahilwe ki bo Salumoni ni Heroda, hamohocwalo ni miinelo ya zona, ne li za swanisezo. Zona zeo ne li yemela “Tabernakele ya niti ye tomilwe ki [Jehova, NW], isi mutu.” (Maheb. 8:2) Yona tempele ya kwa moya yeo ki tukiso ya ku atumela ka yona Jehova mwa bulapeli ka mutomo wa sitabelo sa Kreste. (Maheb. 9:2-10, 23) Tempele ye tuna ya kwa moya ya Jehova i na ni kanya ye feza ni bunde ni ku tabisa ze sa konwi ku bapanyiwa; mayemo a yona a’ pahami ki a sa feli mi a fita a muyaho ufi kamba ufi o bonwa.

17. Ki lituto lifi za butokwa ze itutiwa mwa buka ya Ezira?

¹⁷ Buka ya Ezira i na ni lituto za butokwa ka ku fitisisa kwa Bakreste kacenu. Ku yona lu bala ka za ku itatela ku fana linubu kwa batu ba Jehova kwa musebezi wa hae. (Ezi. 2:68; 2 Makor. 9:7) Lwa susuezwa ki ku ituta ka za ku fumanela ni ku fuyaula kwa Jehova ko ku sa pali fa likopano ze ezezwa ku mu lumbeka. (Ezi. 6:16, 22) Lu bona mutala o munde kwa Manetinimi ni bazwahule ba bañwi ba ba lumela ha ba nze ba ya ni bomasiyaleti kuli ba yemele bulapeli bwa Jehova ka pilu kamukana. (2:43, 55) Hape, mu nyakisise ku baka kwa ka buikokobezo kwa batu ha ba elezwa ka za nzila ya bona ye fosahezi mwa ku nyalelana ni bahedeni ba ba bapani ni bona. (10:2-4) Liswalisano ze maswe ne li isize kwa ku sa shemubiwa ki Mulimu. (9:14, 15) Ku cisehela ka tabo musebezi wa hae ne ku tisize tumelezo ni mbuyoti ya hae.—6:14, 21, 22.

18. Ki kabakalañi ku kutiswa kwa batu ba Jehova ha ne ku li muhato wa butokwa o isa kwa ku taha kwa Mesiya, Mulena?

¹⁸ Nihaike kuli cwale ne ku si na mulena fa lubona lwa Jehova mwa Jerusalema, ku kutiswa sinca ne ku zusulusize tibelelo ya kuli Jehova nako ha i nze i ya u ka tahisa Mulena y’o a sepisize wa lusika lwa Davida. Sicaba se si kutisizwe sinca cwale ne si li mwa mayemo a ku sileleza lipulelo ze kenile ni bulapeli bwa Mulimu ku fitela fo i ka tela nako ya ku bonahala kwa Mesiya. Kabe bona bomasiyaleti bao ne ba si k’a nga muhato ka tumelo mwa ku kutela habo bona, Mesiya n’a ka taha ku bomañi? Ka buniti fela, likezahalo ze mwa buka ya Ezira ki kalulo ya butokwa ya litaba ze isa kwa ku taha kwa Mesiya ya li Mulena! Kaufel’a yona ki ye tusa ka ku fitisisa mwa ku ituta yona kwa luna kacenu.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]