Buka ya Bibele ya Bu 16—Nehemia

Muñoli: Nehemia

Ko Ne I Ñolezwi: Jerusalema

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: Hamulaho wa 443 B.C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: 456–hamulaho wa 443 B.C.E.

1. Nehemia n’a na ni situlo sifi se si sepahala, mi ki sifi se ne si li sa butokwa ka ku fitisisa mwa munahano wa hae?

NEHEMIA, y’o libizo la hae li talusa kuli “Jah wa Omba-Omba,” ne li Mujuda ya n’a li mutang’a mulena Aritazerisi (Longimanus) wa Peresia. N’a li sikombwa sa mulena sa ze nwiwa. Seo ne li situlo sa ku sepiwa ni ku tompiwa, se ne si lakazeha, kakuli ne si konisa mutu ku bonana ni mulena ka nako yeo mulena n’a taba ni ku ba mwa mayemo a ku shemuba. Niteñi, Nehemia ne li yo muñwi wa bahapiwa ba ba sepahala ba ne ba tabela Jerusalema ku fita ‘se ba tabela kaufela’ sifi kamba sifi sa ka butu. (Samu 137:5, 6) Ne si situlo kamba bufumu ze ne li za butokwa ka ku fitisisa mwa munahano wa Nehemia, kono ne li ku kutiswa sinca kwa bulapeli bwa Jehova.

2. Ki muinelo o shwisa makeke ufi o ne u swabisize Nehemia, kono ki nako ifi ye tomilwe ye ne i sutelela?

² Ka 456 B.C.E. “ba ba bandukile kwa butanga,” ili bomasiyaleti ba Majuda ba ne ba kutezi kwa Jerusalema, ne ba sa kondisi lika. Ne ba shwisa makeke. (Neh. 1:3) Limota la munzi ne li shandaukile, mi sicaba ne si shubulwa mwa meto a lila za sona ze ne li teñi kamita. Nehemia n’a swabile luli. Nihakulicwalo, ne li nako ya Jehova ye tomilwe ya kuli ku ezwe se siñwi ka za limota la Jerusalema. Ku be ni lila kamba kutokwa, Jerusalema ni limota la yona la silelezo li lukelwa ku yahiwa ka ku ba sisupo sa nako ye ama bupolofita b’o Jehova n’a file Daniele ka za ku taha kwa Mesiya. (Dan. 9:24-27) Kacwalo, Jehova n’a etelezi likezahalo, ka ku itusisa Nehemia ya sepahala ili ya na ni cisehelo kuli a pete mulelo wa bumulimu.

3. (a) Ki sifi se si paka kuli buka ye i ñozwi ki Nehemia, mi ne i fitile cwañi fa ku bizwa Nehemia? (b) Ki nako ye kuma kai ye mwahal’a buka ye ni buka ya Ezira, mi buka ya Nehemia i nyakisisa lilimo ze kai?

³ Ku si na kakanyo Nehemia ki yena ya n’a ñozi buka ye na ni libizo la hae. Ze paka seo fo ku sweu ki pulelo ya makalelo, ye li , “Manzwi a Nehemia mwan’a Hakalia,” ni ku itusiswa kwa mukandekelo wa ka ku ipulela mwa litaba ze. (Neh. 1:1) Kwa makalelo libuka za Ezira ni Nehemia ne li li buka i liñwi, ye ne i bizwa Ezira. Hamulaho, Majuda ne ba aluzi buka yeo ku i eza 1 Ezira ni 2 Ezira, mi hamulaho hape 2 Ezira ne i fitile fa ku bizwa Nehemia. Ku fitile nako ye bat’o ba lilimo ze 12 mwahal’a likezahalo za mafelelezo za Ezira ni likezahalo za makalelo za Nehemia, yeo litaba za yona li ezahezi ku zwa kwa mafelelezo a 456 B.C.E. ku isa hamulaho wa 443 B.C.E.—1:1; 5:14; 13:6.

4. Buka ya Nehemia i lumelelana cwañi ni Mañolo a mañwi?

⁴ Buka ya Nehemia i lumelelana ni ze ñozwi ze ñwi ze buyelezwi, zeo ka swanelo i li ye ñwi ya zona. I ama ha sikai kwa Mulao, ili ku bulela litaba ze cwale ka ku nyalelana ni macaba (Deut. 7:3; Neh. 10:30), likoloti (Liv. 25:35-38; Deut. 15:7-11; Neh. 5:2-11), ni Mukiti wa Minganda (Deut. 31:10-13; Neh. 8:14-18). Fahalimu a zeo, buka ye i bonisa makalelo a talelezo ya bupolofita bwa Daniele bwa kuli Jerusalema u ka yahiwa sinca kono isi ka kutokwa twaniso, “mwa mazazi a manyando.”—Dan. 9:25.

5. (a) Ki bupaki bo bu zwa kwa limbule lifi bo bu bonisa hande kuli silimo sa n’a yolile bulena Aritazerisi ki sa 475 B.C.E.? (b) Silimo sa hae sa bu 20 ki sifi? (c) Libuka za Nehemia ni Luka li swalisana cwañi ni talelezo ya bupolofita bwa Daniele ka za Mesiya?

⁵ Ku cwañi ka za silimo sa 455 B.C.E. sa musipili wa Nehemia wa ku ya kwa Jerusalema ku yo yaha sinca limota la munzi w’o? Litaba ze sepeha ze zwa kwa limbule za Sigerike, Siperesia, ni Sibabilona li bonisa silimo sa 475 B.C.E. kuli ki sona sa n’a kalile ku busa Aritazerisi mi sa 474 B.C.E. ki sona sa pili sa puso ya hae. * Seo si tahisa kuli 455 B.C.E. i be sona silimo sa hae sa bu 20. Nehemia 2:1-8 i bonisa kuli ne li mwa maliha a mbumbi a silimo seo, mwa kweli ya Sijuda ya Nisani, m’o Nehemia, sikombwa wa ze nwiwa ki mulena, n’a lumelelizwe ki mulena kuli a y’o lukisa ni ku yaha sinca Jerusalema, limota la yona, ni likwalo za yona. Bupolofita bwa Daniele ne bu bulezi kuli liviki ze 69 za lilimo, kamba lilimo ze 483 ne li ka ba “ku tuha kwa taelo ye bulela kuli Jerusalema u ka zuswa, u yahiwe, ku fitela Yena Ya tozizwe, Mulena, a bonahale”—ili bupolofita bo ne bu talelelizwe ka mukwa o lemuseha fa ku toziwa kwa Jesu ka 29 C.E., silimo se ne si kana sa swalisaniswa hande ni litaba za silifasi ni za Bibele. * (Dan. 9:24-27; Lu. 3:1-3, 23) Luli, libuka za Nehemia ni Luka li swalisana ka ku lemuseha  hande ni bupolofita bwa Daniele mwa ku bonisa kuli Jehova Mulimu ki yena Musimululi ni Mutalelezi wa bupolofita bwa niti! Ka buniti fela Nehemia ki ye ñwi ya Mañolo a buyelezwi.

ZE MWA NEHEMIA

6. (a) Ki piho ifi ye tahiseza Nehemia ku lapela ku Jehova, mi mulena u lumeleza kupo mañi? (b) Majuda b’a nga cwañi muhato kwa mulelo wa Nehemia?

⁶ Nehemia u lumiwa kwa Jerusalema (1:1–2:20). Nehemia u katazwa hahulu ki piho ye zwa ku Hanani, ya kutile kwa Shushani ku zwa kwa Jerusalema a lwezi lushango lwa manyando a matuna a Majuda ba ba k’o ni ku shandauka kwa limota ni likwalo. U itima lico ni ku lapela ku Jehova yena ‘Mulimu wa lihalimu, Mulimu yo mutuna, ya sabisa, ya tiisa bulikani ni sishemo ku ba ba mu lata, ba ba ya ka milao ya hae.’ (1:5) U bulela libi za Isilaele mi u kupa Jehova kuli a hupule sicaba sa Hae kabakala libizo la Hae, sina mwa N’a sepiselize Mushe. (Deut. 30:1-10) Mulena ha buza Nehemia ka za libaka ha bonahala ku swaba, Nehemia u mu bulelela ka za muinelo wa Jerusalema mi u kupa kuli a kutele teñi ni ku y’o yaha munzi ni limota la ona. U fiwa s’a kupile, mi u funduka kapili ku liba kwa Jerusalema. Hamulaho wa ku tatuba limota la munzi busihu kuli a zibe musebezi o kwapili, u patulula mulelo wa hae kwa Majuda, ili ku koñomeka lizoho la Mulimu mwa taba ye. Ba li: “A lu nanuheni, lu yaheñi!” (Neh. 2:18) Masamaria ni ba bañwi ba ba bapani ni bona ha ba utwa kuli musebezi u kalile, ba kala ku sheununa ni ku seha.

7. Musebezi u zwelapili cwañi, mi ki muinelo ufi o tisa tokwahalo ya ku onga-onga sinca?

⁷ Limota li yahiwa sinca (3:1–6:19). Musebezi fa limota u kala fa lizazi la bulalu la kweli ya bu 5, ka ku abana hamoho mwa musebezi kwa baprisita, linabi, ni sicaba. Likwalo za munzi ni mamota a mwahal’a zona za lukiswa kapili. Sanibalati wa Muhoroni u nyefula kuli: “Majuda bale ba ba si na mata, ba ezañi? . . . Kikuli ba ka feza ka lizazi li li liñwi?” Tobia wa Muamoni u alaba manzwi ao, ka ku ekeza ku sheununa kuli: “Niha ba yaha, luwawa lo lu ka pahama fateñi lu ka wisa lukwakwa lwa bona lwa macwe!” (4:2, 3) Limota ha li nze li fita fahal’a butelele bwa lona, lila ze kopani za nyema mi li lelisana ku t’o lwanisa Jerusalema. Kono Nehemia u susueza Majuda ku hupula “[Jehova, NW], kuli ki yo muhulu, ya sabisa” mi ba lwanele mabasi a bona ni mandu a bona. (4:14) Musebezi u onga-ongiwa sinca kuli ku talimanwe ni miinelo ye t’ata ye; ba bañwi ba libelela ba nze ba sweli malumo ba bañwi ba nze ba sebeza ba nze ba itamile mikwale mwa liteka.

8. Nehemia u tatulula cwañi butata bo bu mwahal’a Majuda bona ka sibili?

⁸ Niteñi, hape ku na ni butata mwahal’a Majuda bona ka sibili. Ba bañwi ku bona ba sweli ku bata kekelezo kwa balapeli ba Jehova sina bona, ili nto ye lwanisana ni mulao wa hae. (Ex. 22:25) Nehemia u lukisa muinelo wo, ku eleza ku ikambusa kwa ku lata sifumu, mi sicaba si itatela ku ya ka kelezo yeo. Nehemia yena ka sibili, mwahal’a lilimo kaufela ze 12 za bubusisi bwa hae, ku zwa 455 B.C.E. ku isa 443 B.C.E., ha bati lico za situlo sa bubusisi kabakala sebelezo ye tuna ye fahalimu a sicaba.

9. (a) Nehemia u talimana cwañi ni likezo ze sa lemusehi za ku yemisa muyaho? (b) Limota li fela ku yahiwa mwa nako ye kuma kai?

⁹ Cwale lila li lika miezezo ye sa lemusehi ya ku tuhelisa muyaho. Ba mema Nehemia kuli a tahe kwa mukopano, kono u alaba kuli ha koni ku zwa kwa musebezituna wa sweli ku eza. Sanibalati cwale u tameleza Nehemia kuli ki mukwenuheli ya lela ku icolisa ku ba mulena wa Juda, mi kwa mukunda u lifa Mujuda mali a kweta kuli a sabise Nehemia kuli a fose ka ku ipata mwa tempele. Nehemia u hana ku sabiswa, mi u zwelapili mwa musebezi wa filwe ki Mulimu ka ku wa pilu ili ka ku ipeya ku utwa. Limota li fezwa mwahal’a “mazazi a 52.”—Neh. 6:15.

10. (a) Sicaba si pila kai, mi ki ñoliso ifi ye eziwa? (b) Ki mukopano mañi o kapanyiwa cwale, mi tukiso ya lizazi la pili ki ifi?

¹⁰ Ku laela sicaba (7:1–12:26). Ku na ni batu ni mandu a sikai fela mwa munzi, kakuli buñata bwa Maisilaele ba pila kwande ka ku ya ka mibu ya habo bona. Mulimu u laela Nehemia ku kopanya makwambuyu ni sicaba kaufela kuli ba ñolwe ka masika. Mwa ku eza seo, u batisisa ze ñozwi za ba ne ba kutile ku zwa kwa Babilona. Ku zwa f’o ku eziwa mukopano wa mazazi a 8 mwa patelo ye bapani ni Munyako wa Mezi. Ezira u kwalula tukiso a nze a yemi fa ikalunda wa likota. U lumbeka Jehova mi cwale u bala mwa buka ya Mulao wa Mushe ku kala kakusasana luli ku isa musihali. U tusiwa hande ki Malivi ba bañwi, ili ba ba talusa Mulao kwa sicaba mi ba zwelapili ‘ku bala mwa buka ya mulao wa Mulimu ka tokomelo; ba nze ba taluseza batu, kuli ba utwisise se si balwa.’ (8:8) Nehemia u susueza sicaba ku taba ni ku nyakalala ni ku itebuha m’ata a manzwi a’ li: “Tabo ya [Jehova, NW] ki ona mata a mina.”—8:10.

11. Ki mukopano ufi o ipitezi o eziwa fa lizazi la bubeli, mi kopano i zwelapili cwañi mwa nyakalalo?

¹¹ Fa lizazi la bubeli la mukopano, litoho za sicaba ba ba ni mukopano o ipitezi ni Ezira kuli ba utwisise Mulao ka butungi. Ba ituta ka za Mukiti wa Minganda o swanelwa ku eziwa ku yona kweli ye ya bu 7, mi kapili-pili ba lukisa ku yaha bipapela kuli ba ezeze Jehova ona mukiti w’o. ‘Tabo i ba ye tuna’ ha ba nze ba ina mwa minganda mazazi a 7, ba nze ba utwa musihali ni busihu ku baliwa kwa Mulao. Fa lizazi la bu 8, ba eza kopano ye tuna hahulu, “ka ku ya ka mulao.”—Neh. 8:17, 18; Liv. 23:33-36.

12. (a) Ki kopano mañi ye eziwa hamulaho mwa kweli ye swana, ye na ni makanatelo afi? (b) Ki tumelelano ifi ye eziwa? (c) Ki tukiso mañi ye eziwa kwa neku la kuli ku pile batu mwa Jerusalema?

 ¹² Fa lizazi la bu 24 la kweli yeo, bana ba Isilaele hape ba kopana mi ba ikauhanya ku balicaba. Ba utwa ku baliwa kwa Mulao ko ku ipitezi ni lundululo ye shwashwata pilu ya ku sebelisana kwa Mulimu ni Isilaele, ye fiwa ki sikwata sa Malivi. Yona yeo i kanatela fa taba ye li: “A mu yeme, mi mu lumbe [Jehova, NW] Mulimu wa mina, kamita ni ku ya ku ile! Ku lumbwe Libizo la hao le li bubekeha; li be le li pahami ku fita limbuyoti kaufela ni milumbeko kaufela!” (Neh. 9:5) Ba zwelapili ku bulela libi za bokukw’a bona mi ba kupa ka buikokobezo mbuyoti ya Jehova. Yeo i mwa muinelo wa tumelelano ye nyatezwi ka maswayo a bayemeli ba sicaba. Sikwata kamukana si lumela ku sa nyalelana ni macaba a mwa naha, ku buluka Lisabata, ni ku tisa linubu ze tusa sebelezo ya tempele ni babeleki ba yona. Ku ketiwa a li muñwi ku ba lishumi kaufela ka loto kuli a pile mwa Jerusalema kamita, mwahal’a limota.

13. Ki tukiso ya ku kopana ifi ye ba teñi fa ku kakulwa kwa limota, mi ku taha tukiso mañi?

¹³ Limota la kakulwa (12:27–13:3). Kakulo ya limota le li sa z’o yahiwa ki nako ya lipina ni tabo. Ki nako ya ku kopana ko kuñwi. Nehemia u lukisa kuli ku be ni litopa ze peli ze tuna ze opela ili ze yemi ka ku koloka kuli li zamaye fa limota ku liba kwa maneku a shutana, kwa nalulelule li y’o kopana fa matabelo kwa ndu ya Jehova. Ku eziwa litukiso kwa neku la linubu za sifumu ili za ku fa kemelo kwa baprisita ni Malivi kwa tempele. Ku balwa kwa Bibele ko kuñwi ku patulula kuli Maamoni ni Mamoabi ha ba swaneli ku lumelelwa ku taha mwa kopano, mi kacwalo ba kala ku ketahanya ba macaba kaufela kwa bana ba Isilaele.

14. Mu taluse lifoso ze taha mwa nako ya siyo Nehemia, ni mihato yeo a’ nga kuli a li feze.

¹⁴ Ku feza masila (13:4-31). Hamulaho wa ku ba mwa Babilona ka nako ye ñwi, Nehemia u kutela kwa Jerusalema mi u fumana kuli lifoso ze ñwi se li keni mwahal’a Majuda. Lika li cincize kapili luli! Eliashibi muprisita yo muhulu mane u ezelize Tobia, Muamoni, yo muñwi wa lila za Mulimu, ndu ya licelo mwa lapa la tempele. Nehemia ha sinyi nako. U latela libyana kaufela za Tobia kwande mi mandu a macelo kaufela a keniswa. Hape, u fumana kuli sicaba si tuhezi ku fa Malivi linubu za kwa mubili, mi kacwalo ba sweli ku ya kwand’a Jerusalema ku y’o ipyanga. Lipisinisi li tulile tikanyo mwa munzi. Sabata ha i latelelwi. Nehemia u ba bulelela kuli: “Mu sa ekeza kwateñi, kuli ku bizwe buhali bwa Mulimu fahalimu a Isilaele, ka ku nyefula la Sabata!” (13:18) U kwala likwalo za munzi la Sabata kuli balekisi ba si ke ba kena, mi u ba leleka kwa limota la munzi. Kono ku na ni bumaswe bo bu fita bo, ili nto ye ne ba lumelelani ka ku tiya kuli ha ba na ku i eza hape. Ba tisize mwa munzi basali ba balicaba, mahedeni. Bana ba ba pepilwe ku ona manyalo ao ha ba sa bulela Sijuda. Nehemia u ba hupulisa kuli Salumoni n’a fosisizwe ki basali ba balicaba. Kabakala sona sibi seo, Nehemia u leleka muikuly’a Eliashibi muprisita yo muhulu. * Cwale u lukisa za buprisita ni musebezi wa Malivi.

15. Ki kupo ifi ya ka buikokobezo yeo Nehemia a eza?

¹⁵ Nehemia u feza buka ya hae ka kupo ye bunolo ili ya ka buikokobezo, ye li: “Mawe Mulimu wa ka, u ni hupule, mi u ni eze hande!”—13:31.

MABAKA HA I LI YE TUSA

16. Ki mwa linzila lifi Nehemia a li mutala o munde hahulu ku bote ba ba lata bulapeli bo bu lukile?

¹⁶ Buipeyo bwa Nehemia bwa silumeli bu swanela ku susueza bote ba ba lata bulapeli bo bu lukile. N’a siile situlo se situna ku y’o ba muokameli ya kokobezi mwahal’a batu ba Jehova. Mane n’a hanile ni linubu za kwa mubili ze ne li tukelo ya hae, mi n’a nyazize ka ku tala ku lata sifumu kuli ki lilaba. Sa n’a yemela Nehemia mwa sicaba kamukana ne li ndongwamo ni pukelezo ya ka cisehelo ya bulapeli bwa Jehova. (5:14, 15; 13:10-13) Nehemia ne li mutala o munde hahulu ku luna wa ku sa itata ni ku ba ni maseme, mutu wa miswalo, ya si na sabo mwa ku yemela ze lukile ha talimani ni lubeta. (4:14, 19, 20; 6:3, 15) N’a na ni sabo ye swanela ya ku saba Mulimu mi n’a tabela ku yahisa batanga ba hae ka tumelo. (13:14; 8:9) N’a sebelisize ka t’ata mulao wa Jehova, sihulu ka mo u amela kwa bulapeli bwa niti ni ku hana likukuezo za silicaba, ze cwale ka ku nyalelana ni bahedeni.—13:8, 23-29.

17. Nehemia u ba cwañi mutala hape mwa zibo ni ku sebeliswa kwa mulao wa Mulimu?

¹⁷ Mwahal’a buka kamukana ki ko ku iponelwa hande kuli Nehemia n’a ziba hande mulao wa Jehova, mi n’a itusisize hahulu zibo yeo. N’a kupile mbuyoti ya Mulimu kabakala sepiso ya Jehova ye kwa Deuteronoma 30:1-4, a nze a na ni tumelo ye tezi ya kuli Jehova u ka sepahala ku yena. (Neh. 1:8, 9) N’a lukisize mikopano ye miñata, yeo ka mutomo ne li ya ku zibisa Majuda lika ze ne ñozwi kwamulaho. Mwa ku bala Mulao kwa bona, Nehemia ni Ezira ne ba eza ka t’ata mwa ku utwahaza Linzwi la Mulimu kwa sicaba ni ku li sebelisa.—8:8, 13-16; 13:1-3.

18. Ki lituto lifi zeo bueteleli bwa Nehemia bwa ka tapelo bu swanela ku koñomeka kwa baokameli kaufela?

¹⁸ Ku itinga ku Jehova ka ku tala kwa Nehemia  ni likupo za hae za ka buikokobezo li swanela ku lu susueza ku tahisa mubonelo o swana wa ku itinga ku Mulimu ka tapelo. Mu lemuhe ka mo litapelo za hae ne li lumbekezi Mulimu, ku bonisa temuho ya libi za sicaba sa hae, ni ku kupa kuli libizo la Jehova li boniswe ku ba le li kenile. (1:4-11; 4:14; 6:14; 13:14, 29, 31) Taba ya kuli yena muokameli ya na ni cisehelo y’o n’a tiisa sicaba sa Mulimu ne i bonisizwe ki ku latelela ka bunolo kwa bona ketelelo ya hae ni tabo ye ne ba fumani mwa ku eza tato ya Mulimu hamoho ni yena. Ki mutala kwa ku susueza! Niteñi, ha ne ku si na muokameli ya butali, ku lata sifumu, silafalo, ni bukwenuheli tota ne li tile kapili luli! Ka buniti fela seo si swanela ku koñomeka kwa baokameli kamukana mwahal’a batu ba Mulimu kacenu ka za tokwahalo ya ku tona, ku lemuha lika, ku tukufalelwa licisehelo za mizwale ba bona ba Sikreste, ni ku utwisisa ni ku tiya mwa ku ba etelela mwa linzila za bulapeli bwa niti.

19. (a) Nehemia n’a itusisize cwañi Linzwi la Mulimu mwa ku tiisa buikolwiso ka za lisepiso za Mubuso? (b) Sepo ya Mubuso i nyangumuna cwañi batanga ba Mulimu kacenu?

¹⁹ Nehemia n’a bonisize ku itinga hahulu fa Linzwi la Mulimu. N’a si ka luta fela Mañolo ka cisehelo kono hape n’a itusisize ona mwa ku lemuha lifa za masika ni lisebelezo za baprisita ni Malivi mwahal’a sicaba sa Mulimu se si kutisizwe. (Neh. 1:8; 11:1–12:26; Josh. 14:1–21:45) Ku lukela ku ba kuli seo ne si susuelize hahulu bomasiyaleti ba Majuda. Ne si tiisize buikolwiso bwa bona mwa lisepiso ze tuna ze ne filwe kwamulaho ka za Peu ni ku kutiswa ko kutuna ko ne ku ka taha mwatas’a Mubuso wa Hae. Ki sepo mwa ku kutiswa kwa Mubuso ye nyangumuna batanga ba Mulimu ku lwanela licisehelo za Mubuso ka bundume ni ku pateha mwa ku hulisa bulapeli bwa niti mwahal’a lifasi-mubu kamukana.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]