Buka ya Bibele ya Bu 17—Estere

Muñoli: Morodekai

Ko Ne I Ñolezwi: Shushani, Elami

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 475 B.C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: 493-c. 475 B.C.E.

1. Ki likande lifi le li ba teñi mwa buka ya Estere?

KA KU taluswa ka bunolo, ki le likande la Asuerusi, mulena wa Peresia, ya nahanelwa ki ba bañwi kuli ki Xerxes I, y’o musal’a hae ya kashwau Vashiti a yolwa ki Estere wa Mujuda, mwan’a muhabo ndat’ahe Morodekai. Hamani wa ku Agagi u lela ku bulaya Morodekai ni Majuda kaufela, kono u pahekwa fa kota ya n’a lukisize, mi Morodekai u huliswa ku ba ngambela mi Majuda ba piliswa.

2. (a) Ki kabakalañi ba bañwi ha ba hononile ku buyelelwa kwa buka ya Estere? (b) Ku bonahala kuli libizo la Mulimu li itusisizwe ka muinelo ufi mwa buka ya Estere?

² Ka mo ku inezi fela, ku na ni ba ba bata ku bulela kuli buka ya Estere ha i si ka buyelelwa mi haki ye tusa kono ki likande le li munati fela. Ba bulela cwalo ka libaka la kuli libizo la Mulimu ha li fumanehi teñi. Hailif’o ki taba ya niti kuli Mulimu ha bulelwi ka ku nonga, mwa litaba za Siheberu ku bonahala ku ba ni ku fumaneha ko kune kwa Tetragrammaton, ka muinelo wa ku ba litaku za makalelo za manzwi a mane a tatamani, ili ze peletela YHWH (Mwa Siheberu, יהוה), kamba Jehova. Zona litaku za pili zeo li tunafalizwe ka ku ipitela ku ze ñozwi za Siheberu ze kona ku ba ze fitelela ze talu mi ku za Masora liñozwi mwa bufubelu. Hape, kwa Estere 7:5 ku bonahala kuli ku na ni muinelo o yemela ka litaku za pili pulelo ya bumulimu ye li “Ni ka fumaneha ku ba.”—Mu bone litaluso za kwatasi mwa New World Translation kwa Estere 1:20; 5:4, 13; 7:7, hamohocwalo ni 7:5.

3. Ki likezahalo mañi ze bonisa tumelo ku Mulimu ni tapelo ku yena, mi ki likezahalo mañi ze akaleza kuli litaba ne li zamaiswa ki Mulimu?

³ Mwahal’a taba ye kaufela ki ko ku iponelwa hande hahulu kuli Morodekai n’a amuhezi ni ku utwa mulao wa Jehova. N’a hanile ku inama ka ku kuteka mutu y’o mwendi ne li Muamaleke; Mulimu n’a bulezi kuli Maamaleke ba yundiswe. (Est. 3:1, 5; Deut. 25:19; 1 Sam. 15:3) Pulelo ya Morodekai kwa Estere 4:14 i bonisa kuli n’a libelezi kuli puluso i ka zwa ku Jehova ni kuli n’a lumela kuli Mulimu ki yena ya n’a etelela likezahalo. Ku itima lico kwa Estere, hamohocwalo ni kezo ye swana ya Majuda ba bañwi, ka mazazi a malalu pili a si ka ya kale ku mulena ku bonisa ku itinga ku Mulimu. (Est. 4:16) Hape ku zamaiswa ki Mulimu kwa litaba ku akalezwa ki ku katelwa kwa Estere ki Hegai, mulibeleli wa basali, ni sikobyoti sa mulena busihu bwa n’a batile ku balelwa litaba za mubuso ni ku fumana  kuli Morodekai n’a si ka boniswa likute ka kezo ye nde ya n’a kile a eza. (Est. 2:8, 9; 6:1-3; mu bapanye Liproverbia 21:1.) Ku si na kakanyo manzwi a li , “litaba za ku itima lico, ni za ku lila kwa bona,” a ama kwa tapelo.—Est. 9:31.

4. Buka ya Estere i bonwi cwañi kuli ki ye buniti ili ye talusa lika ze ezahezi luli?

⁴ Lisupo ze ñata li bonisa kuli taba yeo ki ye buniti ili ye ne ezahezi luli. Ne i amuhelwa ki Majuda, ili bao ka bunolo fela ne ba biza buka yeo kuli Meghil·lahʹ, ye talusa “buka; muputo.” Ku bonahala kuli ne i kopanyelizwe ku za Bibele ya Siheberu ki Ezira, y’o ka buniti fela n’a ka be a hanile litangu. Ni la kacenu le, Majuda ba sa ezanga mukiti wa Purimi, kamba Loto, ka ku tabela puluso ye tuna ya mwa linako za Estere. Buka ye i tahisa mikwa ni lizo za Siperesia ka ku utwahala hahulu mi ili ka ku lumelelana ni ze zibwa za litaba ze ezahezi ni ze fumanwi ki bapumbuli ba za kwaikale. Sina ka mutala, buka ya Estere i talusa ka ku nepahala nzila yeo Maperesia ne ba kutekanga batu ka yona. (6:8) Ze pumbuzwi li bonisize kuli tolongosho ya ndu ya mulena ye filwe mwa buka ya Estere ki ye nepahezi ka ku tala. *—5:1, 2.

5. Ki ku nonga fa taba kufi ko ku bonisa buniti bwa taba ya Estere, mi puo i lumelelana ni nako ifi?

⁵ Kona ku nonga fa taba k’o hape ku bonwa ni ku yona taba ka sibili, mwa ku bulela kwa yona ka tokomelo mabizo a likombwa ni balibeleli, mane ni ku fa mabizo a bana ba Hamani ba 10. Situhulu sa Morodekai ni Estere si taluswa ku fita ku Kishi wa lusika lwa Benjamine. (2:5-7) Ku amiwa kwa litaba za mubuso wa mulonga wa Peresia. (2:23; 6:1; 10:2) Puo ye mwa buka ye ki Siheberu sa hamulaho, se si zwakilwe manzwi ni lipulelo ze ñata za Siperesia ni Siarami, ili muñolelo o swana ni wa Makolonika, Ezira, ni Nehemia, kacwalo ili ku lumelelana ka ku tala ni nako ye ne i ñozwi.

6. (a) Ki nako ifi ye boniswa kuli ki fona fo ne i ñolezwi buka ya Estere? (b) Bupaki bu akalezañi ka za muñoli, hamohocwalo ni sibaka ni nako ya ku ñola?

⁶ Ku nahaniwa kuli likezahalo za Estere ne li bile mwa mazazi m’o mubuso o’ m’ata wa Peresia ne u li mwa mayemo a ona a pahami ka ku fitisisa ni kuli ne li ezahezi mwa lilimo ze 18 za puso ya Asuerusi (Xerxes I). Nako yeo, ye t’o fita ibat’o ba ka 475 B.C.E., i bonisizwe ki bupaki bo bu zwa kwa limbule za Sigerike, Siperesia, ni Sibabilona. * Ku kana kwa ba kuli Morodekai, ya n’a iponezi litaba zeo mi ili ya bulelwa hahulu ku zona, ki yena ya n’a ñozi buka ye; ku utwisiswa ni butungi bwa taba li bonisa kuli ku lukela ku ba kuli ya n’a i ñozi n’a li teñi litaba zeo ha ne li ezahala mwa muleneñi wa Shushani. * Nihaike kuli ha si ka bulelwa mwa libuka ze ñwi za Bibele, ha ku na kakanyo ka za kuli Morodekai ne li mutu ya n’a li teñi luli. Ka ku hoha mamelelo, ku fumanwi litaba ze sa zibwi kuli liñozwi lili ili ze taluswa ki A. Ungnad wa kwa Germany kuli li ama ku Mardukâ (Morodekai?) kuli ki likwambuyu mwa kuta ya Susa (Shushani) mwahal’a puso ya Xerxes I. * Ku si na kakanyo Morodekai n’a felelize ona k’o kwa Shushani ku ñola kwa hae litaba za Estere hamulaho fela wa ku ezahala kwa zona, ibat’o ba ka 475 B.C.E.

ZE MWA ESTERE

7. Ki silikwalikwani sifi se si taha kwa mukiti wa Asuerusi, mi mulena u’ nga muhato ufi kabakala seo?

⁷ Muoli Vashiti wa tululwa (1:1-22). Ki silimo sa bulalu sa puso ya Asuerusi. U ezeza makwambuyu ba mubuso wa hae mukitituna, ku ba bonisa bufumu ni libubo la mubuso wa hae ka mazazi a 180. Ku zwa f’o, ku ba ni mukiti o mutuna wa mazazi a 7 wa batu kaufela mwa Shushani. Ka nako ye swana, Vashiti muoli u ezeza basali mukiti. Mulena u itundumuna ka za bufumu ni libubo la hae mi, ha sa tabisizwe ki veine, u biza Vashiti kuli a tahe ni ku t’o banahalisa bunde bwa hae kwa silundwamanje ni kwa malena. Kono muoli Vashiti wa hana. Ka kelezo ya likombwa, ba ba talusa kuli mutala o maswe wo u kona ku shwaulisa mulena mwa mubuso kamukana, Asuerusi u zwisa Vashiti fa ku ba muoli mi u ñola mañolo a laela basali kaufela ku “kuteka banna ba bona” ni kuli munna kaufela “a be toho mwa ndu ya hae.”—1:20, 22.

8. (a) Ki likezahalo lifi ze isa kwa ku ba muoli kwa Estere? (b) Ki mulelo ufi w’o Morodekai a patulula, mi ki lifi ze ñolwa ka za ona?

⁸ Estere u ba muoli (2:1-23). Hamulaho, mulena u keta manduna kuli ba bate balyanjo ba bande ka ku fitisisa mwa lilalo ze 127 kaufela za mubuso wa hae ni ku ba tisa kwa Shushani, ko ba ka t’o lukiswa kuli ba be ba bande hahulu pili ba si ka tiswa ku mulena. Mwahal’a likalibe ze ketilwe ku na ni Estere. Estere ki ndiala wa Mujuda, “ne li yo munde mi n’a buheha,” ya utilwe ki Morodekai, mwan’a muhabo ndat’ahe, ya li sikombwa mwa Shushani. (2:7) Libizo la Estere la Sijuda, la Hadasa, li talusa “Myrtle.” Hegai, mulibeleli wa basali, u tabela Estere mi u mu eza hande. Ha ku na ya ziba kuli ki Mujuda, kakuli Morodekai u mu laezi ku pata taba yeo. Likalibe ba tiswa ku mulena ka ku tatamana. U keta Estere kuli a be muoli wa hae, mi ku eziwa mukiti wa coliso ya hae. Hamulahonyana wa f’o, Morodekai u utwa ka za mulelo wa ku bulaya mulena, mi u tahisa kuli Estere a zibise mulena seo  “ka libizo la Morodekai.” (2:22) Mulelo wa tompololwa, bakwenuheli ba bulawa ka ku pahekwa fa kota, mi taba i ñolwa mwa buka ya litaba za mubuso.

9. Morodekai u nyemisa cwañi Hamani, mi ki taelo ifi ya mulena yeo Hamani a tahisa ka ku lwanisa Majuda?

⁹ Bukwenuheli bwa Hamani (3:1–5:14). Ku fita lilimo ze bat’o ba z’e ne. Hamani, ya bonahala kuli u simulula ku Agagi mulena wa Maamaleke ya n’a bulailwe ki Samuele, u ba ngambela. (1 Sam. 15:33) Mulena wa mu hulisa mi u laela batanga ba hae kaufela ba ba fapil’a munyako wa mulena kuli ba inamelange Hamani. Bao ba kopanyeleza ni Morodekai. Niteñi, Morodekai u hana ku eza cwalo, ka ku zibahaza kwa batanga ba mulena kuli ki Mujuda. (Mu bapanye Exoda 17:14, 16.) Hamani wa nyema mi, ha zibile kuli Morodekai ki Mujuda, u bona mwa taba ye kolo ye tuna ya ku yundiseleza Morodekai ni Majuda kaufela. Ku shetulwa litaula za loto (puri) kuli ku zibwe lizazi le linde la ku yundisa Majuda. Ka ku itusisa ku shemubwa ki mulena kwa hae, Hamani u tameleza Majuda mulatu wa ku sa utwa milao mi u kupa kuli sinyeho ya bona i laelwe ka ku ñolwa. Hamani u fa nubu ya litalenta za silivera ze 10,000 (ze likana ni madola a’ bat’o ba 66,060,000) kwa neku la ku lifela pulao yeo. Mulena wa lumela, mi litaelo ze ñozwi, ze swailwe ka lisale la mulena la sikanto, li lumelwa mwahal’a mubuso kamukana, ili ku toma la bu 13 la kweli ya Adara kuli ki lona lizazi le ba ka bulaiwa Majuda.

10. Morodekai ni Estere ba eza cwañi ka tumelo mwa m’ata a Jehova?

¹⁰ Ha utwile mulao wo, Morodekai ni Majuda kaufela ba tuwa sililo ba nze ba apezi masila a saka ni ku isukululela mufuse. “Ba itima lico, ba lila, mi ba bokolola.” (Est. 4:3) Ha zibisizwe ki Morodekai ka za ziyezi ya Majuda, Estere pili u zina-zina ku kena mwa taba. Koto ya ku taha ku mulena mutu a si ka memiwa ki lifu. Nihakulicwalo, Morodekai u bonisa tumelo ya hae mwa m’ata a Jehova ka ku zibahaza kuli haiba Estere a sa ba tusi, u ka shwa mi tamulelo i ka ‘tahela Majuda i zwa ku sili.’ Fahalimu a seo, kana ha ku koni ku ba kuli Estere u beezwi fa buoli “nako yona ye?” (4:14) Ha bona taba yeo, u lumela ku ikenya mwa lubeta, mi Majuda kaufela mwa Shushani ba itima lico ni yena mazazi a malalu.

11. Estere u itusisa cwañi ku tabelwa ki mulena kwa hae, kono Hamani u lelela Morodekai lifi?

¹¹ Cwale, a nze a apezi liapalo za hae za bulena ze nde ka ku fitisisa, Estere u taha fapil’a mulena. U tabelwa ki mulena, mi u mu otololela mulamu wa bulena wa gauda, kuli a si ke a shwa. Kiha memela mulena ni Hamani kwa lico za mukiti. Mwahal’a mukiti, mulena u susueza Estere ku talusa kupo ya hae, u mu kolwisa kuli i ka fiwa, “niha ikaba ku ku pumela mubuso wa ka fahali,” mi Estere u memela ba babeli bao kwa lico za mukiti ze ñwi fa lizazi le li tatama. (5:6) Hamani u zwa a tabile. Kono fa munyako wa mulena ku inzi Morodekai! Hape ha kuteki Hamani kamba ku mu ngangama. Tabo ya Hamani i fetuha bunyemi. Musal’a hae ni balikani ba mu eleza kuli a yahe kota ya silaha ya butelele bwa liñokolwa ze 50 (22.3 m) mi a bate taelo ye zwa ku mulena ya kuli a paheke teñi Morodekai. Hamani u yaha kota yeo kapili-pili.

12. Ki ku cinca kufi kwa miinelo ko ku tisa kuli Asuerusi a kuteke Morodekai, ka ku shubula Hamani?

¹² Miinelo ya cinca (6:1–7:10). Busihu b’o mulena ha boni buloko. U kupa kuli a tisezwe buka ya litaba za mubuso mi a i balelwe, mi u fumana kuli ha si ka fa Morodekai mupuzo ha n’a mu pilisize. Hamulaho, mulena u buza kuli ki mañi ya mwa lapa. Ki Hamani, ya til’o kupa kuli mulena a lumeleze lifu la Morodekai. Mulena u buza Hamani mo ku kutekelwa mutu ya tabisa mulena. Ka ku nahana kuli mulena u bata ku kuteka yena, Hamani u tolongosha tukiso ye nde hahulu ya tompo. Kono mulena u mu laela kuli: “U li eze cwalo ku Morodekai wa Mujuda”! (6:10) Hamani ha ku na mwa kona ku ezeza kwand’a ku kabisa Morodekai liapalo za bulena, ku mu inisa fa pizi ya mulena, ni ku mu fitisa fa patelo ya munzi, inz’a huweleza kwapil’a hae. Ka ku shubulwa cwalo, Hamani u kutela kwa ndu ya hae a nze a lila. Musal’a hae ni balikani ba hae ha ba koni ku mu omba-omba. Hamani u libile kwa sinyeho!

13. Estere u patululañi kwa lico za mukiti, ili ku isa kwa sinyeho ifi ya Hamani?

¹³ Cwale se li nako ya kuli Hamani a fumanehe kwa lico za mukiti ni mulena ni Estere. Muoli u zibahaza kuli yena ni mushobo wahabo ba lekisizwe, kuli ba bulaiwe. Ki mañi ya bile ni mañaña a ku eza bumaswe bo bu cwalo? Estere u li: “Munyandisi ni sila ki yena Hamani, mutu yo ya maswe.” (7:6) Mulena u nanuha ka mabifi mi u ya mwa lapa. Ha siyezi fela ni muoli, Hamani wa itilelela kuli a pile, mi mulena, ha kuta, u bifa hahulu ni ku fita ha bona Hamani a li fa sipula fa inzi muoli. Honafo u laela kuli Hamani a pahekiwe ku yona kota yani y’a lukiselize Morodekai!—Samu 7:16.

14. Mulena u fa cwañi Estere ni Morodekai mupuzo, mi u shemuba Majuda ka taelo mañi ye ñozwi?

¹⁴ Morodekai wa huliswa, Majuda ba lamulelwa (8:1–10:3). Mulena u fa Estere za Hamani kaufela. Estere u zibahaza ku Asuerusi mwa pepezwi ni Morodekai, ili y’o mulena a huliseza fa situlo sa n’a sweli Hamani, ku mu fa lisale la bulena. Hape, Estere u ikenya mwa lubeta ka ku ya fapil’a mulena ku y’o kupa ku feliswa kwa taelo ye ñozwi ya ku yundisa Majuda. Kono “milao ya Maperesia ni Mamede” ha i fetulwi! (1:19) Kacwalo mulena u fa Estere ni Morodekai m’ata a ku ñola mulao o munca ni ku u tiisa ka lisale la mulena. Yona taelo yeo  ye ñozwi, ye lumelwa mwahal’a mubuso kamukana sina ya pili, i fa Majuda tukelo ya “ku kopana ni ku lwanela bupilo bwa bona, ku bulaya, ku feza ni ku yundisa ba ba mata kaufela ba ba itukiselize ku ba lwanisa, mwa lilalo kaufela za naha, hamoho ni bana ba bona ni basali ba bona, ni ku hapa linto za bona,” fa lizazi f’o mulao wa Hamani u swanelwa ku petiwa.—8:11.

15. (a) Ki lifi ze zwa mwa ku lwana, mi Morodekai u toma mukiti mañi? (b) Morodekai u fiwa situlo mañi, mi u itusisa m’ata a hae kwa ku peta lifi?

¹⁵ Lizazi le li tomilwe, la bu 13 mwa kweli ya Adara, ha li fita, ha ku na ya kona ku tula Majuda. Ka kupo ya Estere ku mulena, ndwa i zwelapili ni la bu 14 mwa Shushani. Hamulaho, mwa mubuso kamukana ku bulaiwa lila za Majuda ze 75,000. Ba bañwi ba 810 ba bulaiwa mwa Shushani munzi wa muleneñi. Ku bona bao ku na ni bana ba Hamani ba 10, ba ba bulaiwa lizazi la pili ni ku pahekwa fa likota ku la bubeli. Ha ku ngiwi libyana. Ku la bu 15 la Adara, ku ba ni pumulo, mi Majuda ba eza mukiti ni ku taba. Morodekai cwale u fa litaelo ze ñozwi za kuli Majuda ba ezange mukiti wo wa “Puri, kikuli ka loto,” silimo ni silimo la 14 ni la 15 mwa kweli ya Adara, mi ba eza cwalo ku fita ni kacenu. (9:24) Morodekai wa pahamiswa mwa mubuso mi u itusisa situlo sa hae sa ku ba wa bubeli ku Mulena Asuerusi ku “batela sicaba sa habo bunde, mi s’a n’a bulela kaufela ne li sa ku batiseza ba mushobo wa habo za kozo.”—10:3.

MABAKA HA I LI YE TUSA

16. Ki likuka za bumulimu ni mutala o swanela ufi ze ba fumana Bakreste mwa buka ya Estere?

¹⁶ Hailif’o ha ku na muñoli yo muñwi wa mwa Bibele ya ama Estere ka ku nonga, buka ye ki ye lumelelana ka ku tala ni Mañolo a mañwi a buyelezwi. Mane, i fa mitala ye miñwi ye minde hahulu ya likuka za Bibele ze bulezwi hamulaho mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste mi ili ze sebeza kwa balapeli ba Jehova mwa linako kaufela. Ku ituta litimana ze latelela ha ku na ku bonisa fela seo kono hape ku ka ba ko ku yahisa tumelo ya Sikreste: Estere 4:5—Mafilipi 2:4; Estere 9:22—Magalata 2:10. Taba ye ne ba tamelelizwe Majuda, ya kuli ne ba sa utwi milao ya mulena, ya swana ni ye ne ba tamelelizwe Bakreste ba kwa makalelo. (Est. 3:8, 9; Lik. 16:21; 25:7) Batanga ba Jehova ba niti ba talimana ni litamilikezo ze cwalo ka ku sa saba ili ka ku itinga ka tapelo fa m’ata a bumulimu a ku lamulela, ili ka ku latelela mutala o munde hahulu wa Morodekai, Estere, ni Majuda ba bañwi.—Est. 4:16; 5:1, 2; 7:3-6; 8:3-6; 9:1, 2.

17. Morodekai ni Estere ne ba bonisize cwañi mutala wa nzila ye swanela mwa ku ipeya kwatas’a Mulimu ni “ba ba beilwe fa bulena”?

¹⁷ Ka ku ba Bakreste, ha lu swaneli ku nahana kuli muinelo wa luna wa fapahana ku wa Morodekai ni Estere. Ni luna lu pila mwatas’a “ba ba beilwe fa bulena” mwa lifasi li sili. Lu lakaza ku ba bayahi ba ba utwa mulao ku si na taba kuli lu pila mwa naha ifi, kono ka nako ye swana, lu bata ku fapahanya ka ku nepahala ‘ku kutiseza Sesare z’e li za Sesare ni ku zwiseza Mulimu, z’e li za Mulimu.’ (Maro. 13:1; Lu. 20:25) Ngambela Morodekai ni Muoli Estere ne ba tomile mitala ye minde ya buipeyo ni ku utwa mwa misebezi ya bona ya silifasi. (Est. 2:21-23; 6:2, 3, 10; 8:1, 2; 10:2) Niteñi, Morodekai ka kutokwa sabo n’a lemuhile foso ye neikaba mwa ku latelela taelo ya mulena ya ku inamela Hamani ya nyenyisa, wa lusika lwa Agagi. Fahalimu a zeo, n’a boni teñi kuli ku eziwe kupo ya ku bata ku cinca muinelo ka mulao muta Hamani n’a ezize litukiso za ku bulaya Majuda.—3:1-4; 5:9; 4:6-8.

18. (a) Ki sifi se si bonisa kuli buka ya Estere ki ye ‘tahile ka Moya wa Mulimu, mi i na ni tuso’? (b) I susueza cwañi ku lwanela licisehelo za Mubuso wa Mulimu?

¹⁸ Bupaki kaufela bu supa kwa ku ba kalulo ya Bibele ye Kenile kwa Estere, ye ‘tahile ka Moya wa Mulimu, mi ili ye na ni tuso.’ Mane niha i sa buleli Mulimu kamba libizo la hae ka ku nonga, i lu fa mitala ye zwile mubano ya tumelo. Morodekai ni Estere ne si batu ba ne ba ikupulezwi fela ki mukandeki yo muñwi, kono ne li batanga ba Jehova Mulimu ba luli, ili batu ba ne ba sepile ka ku tala m’ata a Jehova a ku pilisa. Nihaike ne ba pila mwatas’a “ba ba beilwe fa bulena” mwa naha ye si ya habo bona, ne ba itusisize linzila kaufela za ka mulao kuli ba lwanele licisehelo za sicaba sa Mulimu ni bulapeli bwa sona. Luna kacenu lu kona ku latelela mutala wa bona ka ku “lwanela Evangeli [ya za Mubuso wa Mulimu wa puluso] ni ku i tiisa” ka mulao.—Mafil. 1:7.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]