Buka ya Bibele ya Bu 19—Lisamu

Bañoli: Davida ni ba bañwi

Fo Ne I Felelizwe Ku Ñolwa: c. 460 B.C.E.

1. Buka ya Lisamu ki nto mañi, mi ki lifi ze ku yona?

BUKA ya Lisamu ne li buka ye buyelezwi ya lipina ya balapeli ba Jehova ba mwa linako za kwamulaho, lipina ze kenile, kamba lisamu ze 150 ze beilwe hamoho, ili ze lukiselizwe ku lapela Jehova Mulimu kwa nyangela mwa tempele ya hae mwa Jerusalema. Zona lisamu zeo ki lipina za ku lumbeka Jehova, mi haki seo fela, ku zona hape ku na ni litapelo za kupo ya muhau ni tuso, hamohocwalo ni lipulelo za sepo ni buikolwiso. Ku zona ku atile buitumelo ni nyakalalo ni lipulelo za tabo, ee, tabo ye tuna, ye sa konwi ku likanyezwa. Ze ñwi ki lishashululo za litaba ze ezahezi, ili nyakisiso ya lilato la Jehova le li sishemo ni likezo za hae ze tuna. Ku putehanezi teñi bupolofita, ili b’o buñata bwa bona bu bile ni talelezo ye lemuseha. Li na ni litaelo ze ñata ze tusa ni ku yahisa, ili zeo kaufela li beilwe ka puo ye nde ka ku fitisisa ni mihupulo ye ama mubali ka butungi bo butuna. Lisamu ki malyalya a kwa moya, a’ lukisizwe hande ni ku beiwa fapil’a luna ka mukwa o’ mema luli.

2. (a) Ki litoho za litaba lifi ze itusisizwe kwa Lisamu, mi ni litaluso mañi? (b) Samu ki nto mañi?

² Toho ya taba ya buka i talusañi, mi ki mañi ya ñozi Lisamu? Mwa Bibele ya Siheberu, buka yeo i bizwa Seʹpher Tehil·limʹ, ili ye talusa “Buka ya Milumbeko,” kamba ka bunolo Tehil·limʹ, ili, “Milumbeko.” Wo ki mubulelelo wa ka buñata wa linzwi la Tehil·lahʹ, le li talusa “Mulumbeko” kamba “Pina ya Milumbeko,” ye fumanwi ku ze ñozwi fahalimu ku za Samu 145. Libizo la “Milumbeko” li swanela ka ku fitisisa, kakuli buka i bonisa za ku lumbeka Jehova. Toho ya taba ya “Lisamu” i zwelela mwa Septuagint ya Sigerike, ye ne i itusisa linzwi la Psal·moiʹ, ili le li talusa lipina ze opezwi ku zamaelela ni mulumo wa ze liziwa. Linzwi leo hape li fumaneha mwa libaka li sikai mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste, a’ cwale ka Luka 20:42 ni Likezo 1:20. Samu ki pina ye kenile kamba liloko le li itusiswa mwa ku lumbeka ni ku lapela Mulimu.

3. Ze ñozwi za fahalimu li bulelañi ka za bañoli?

³ Lisamu ze ñata li na ni litoho za taba, kamba manzwi a fahalimu, mi ze hañata li bonisanga muñoli. Litoho za taba ze 73 li bonisa libizo la Davida, “muñoli wa Isilaele, wa lisamu ze munati.” (2 Sam. 23:1) Ku si na kakanyo Lisamu 2, 72, ni 95 ni zona ne liñozwi ki Davida. (Mu bone Likezo 4:25, Samu 72:20, ni Maheberu 4:7.) Fahalimu a seo, Lisamu 10 ni 71 li bonahala ku ba likekezeho za Lisamu 9 ni 70 ka mo li tatamanela mi kacwalo li kana z’a ngiwa ku ba za Davida. Lisamu ze 12 li ngilwe ku ba za Asafi, ka mo ku bonahalela ili ku talusa ndu ya Asafi, kakuli ze ñwi ku zona li bulela ka za likezahalo za hamulaho wa lizazi la Asafi. (Samu . 79; 80; 1 Makol. 16:4, 5, 7; Ezi. 2:41) Lisamu ze 11 li bulezwi ku ba za bana ba Kora. (1 Makol. 6:31-38) Samu 43 i bonahala ku ba kekezeho ya Samu 42, mi kacwalo ni yona i kana ya ngiwa ku ba ya bana ba Kora. Fahalimu a ku bulela za “bana ba Kora,” Samu 88 hape i bonisa Hemani ku ze ñozwi za yona za fahalimu, mi Samu 89 i bonisa Etani ku ba muñoli wa yona. Samu 90 i boniswa ku ba ya Mushe, mi Samu 91 ni yona i kana ya ba ya Mushe. Samu 127 ki ya Salumoni. Likalulo ze fitelela ze peli ku ze talu za Lisamu kacwalo li boniswa ku ba ze ezizwe ki bañoli ba ba fapana-fapana.

4. Ki ifi nako ye nyakisisizwe ki ze ñozwi?

⁴ Buka ya Lisamu ki yona buka ya Bibele i liñwi ye tuna ka ku fitisisa. Sina ka mo ku bonisezwa ki Lisamu 90, 126, ni 137, ne i ngile nako ye telele ku ñolwa, ili ku zwa nako ya n’a ñozi Mushe (1513-1473 B.C.E.) ku fitela hamulaho wa ku kutiswa ku zwa kwa Babilona mane ku tisa mwendi ni mwa lizazi la Ezira (537–c. 460 B.C.E.). Kacwalo, nako ya ku ñola i bonahala ku ba ye ngile ibata i ba lilimo ze sikiti. Niteñi, nako ye tandilwe ki ze mwa Lisamu ki ye tuna ni ku fita, ili ku kala ka nako ya pupo ni ku bonisa ka bukuswani litaba za kwamulaho za likezo za Jehova ni batanga ba hae mane ku to fita mwa nako ya ku bakanywa kwa lisamu za mafelelezo.

5. (a) Buka ya Lisamu i bonisa cwañi tukiso ye lukile? (b) Ze ñozwi za fahalimu li fa litaba lifi ze ñwi? (c) Ki kabakalañi ha ku sa tokwahali ku bulela linzwi la “Seʹlah” mwa ku bala lisamu?

⁵ Buka ya Samu i bonisa tukiso ye lukile. Davida yena ka sibili u ama kwa “ku zamaya kwa Mulimu wa ka, Mulen’a ka, mwa Sibaka se si kenile. Ba ba opela ne ba zamaya kwapili; ba ba liza ki mwamulaho; mwahal’a bona, basizana ne ba liza likambeliso. A mu lumbeke Mulimu mwa Mikopano ya mina, a mu lumbeke [Jehova, NW].” (Samu 68:24-26) Seo si fa libaka la pulelo ye kuta-kutezwi ya “Ku muzamaisi wa lipina” mwa manzwi a fahalimu, hamohocwalo  ni manzwi a mañata a litoko ni lipina. Ze ñozwi ze ñwi za fahalimu li talusa tuso kamba mulelo wa Samu kamba li fa litaelo za muopelelo. (Mu bone ze ñozwi za fahalimu za Lisamu 6, 30, 38, 60, 88, 102, ni 120.) Kwa Lisamu za Davida ze kana za ba z’e 13, ze cwale ka Samu 18 ni 51, likezahalo ze tisa ku lukiswa kwa zona li bonisizwe ka bukuswani. Lisamu ze 34 ha li na ze ñozwi za kwahalimu ni hanyinyani. Linzwi le li nyinyani la “Seʹlah,” le li fumaneha h’a 71 mwa taba luli, ka nañungelele li nahanelwa ku ba linzwi le li itusiswa kwa ku opela kamba kwa ku bulela manzwi, nihaike musebezi wa lona luli ha u zibahali. Ba bañwi ba akaleza kuli li bonisa nako ya ku kutumana hanyinyani ni ku kengeyela mwa ku opela kamba mwa ku opela hamohocwalo ni mwa ku liza. Kacwalo ha li tokwi ku bulelwa mwa ku bala.

6. (a) Buka ya Lisamu i kauhanyelizwe mwa likalulo mañi? (b) Ka mo ku bonahalela ki mañi ya n’a bakanyize buka ya Lisamu ku i bisa mo i inezi?

⁶ Ku zwa mwa linako za kwaikale, buka ya Lisamu i kauhanyizwe ku ba libuka ze fapana ze ketalizoho, sina cwana: (1) Lisamu 1-41; (2) Lisamu 42-72; (3) Lisamu 73-89; (4) Lisamu 90-106; (5) Lisamu 107-150. Ku bonahala kuli ku beiwa hamoho kwa zona lipina zeo kwa pili ne ku ezizwe ki Davida. Ka mo ku bonahalela, Ezira, muprisita ni “muñoli ya itukiselize mulao wa Mushe,” ne li yena ya n’a itusisizwe ki Jehova ku lukisa buka ya Lisamu ni ku i beya mo i inezi.—Ezi. 7:6.

7. Ki ifi miinelo ye miñwi ya Lisamu ye lukela ku lemuhiwa?

⁷ Zwelopili ya ku beiwa hamoho kwa libuka i kana ya talusa libaka lisamu ze ñwi ha li kutezwi mwa libaka ze fapana, ze cwale ka Samu 14 ni 53; 40:13-17 ni 70; 57:7-11 ni 108:1-5. Ye ñwi ni ye ñwi ya likalulo ze ketalizoho i fela ka manzwi a tumbo ku Jehova—z’e ne za pili ku zona zeo li ama likalabo za batu mi ya mafelelezo ki Samu 150 kaufel’a yona.—Samu 41:13, NW, litaluso za kwatasi.

8. Mu taluse ni ku fa mutala wa muñolelo wa acrostic.

⁸ Mukwa wa ku lukisa o ipitezi hahulu u itusiswa mwa lisamu ze 9; ona mukwa w’o u bizwa acrostic bakeñisa ku latelela sipeleta kwa ona. (Lisamu 9, 10, 25, 34, 37, 111, 112, 119, ni 145) Ku ona muinelo wo timana ya pili kamba sikwata sa pili sa litimana si kala ka taku ya pili ya sipeleta sa Siheberu, ʼaʹleph (א), timana kamba litimana ze tatama ka taku ya bubeli, behth (ב), cwalo, cwalo, ku isa kwa mafelelezo kamba bukaufi ni mafelelezo a sipeleta sa Siheberu. Seo ne si kana si tusize sina nzila ya ku hupula—mu nahane kuli baopeli ba mwa tempele ne ba na ni ku hupula lipina ze telele ze cwale ka Samu 119! Ka ku hoha mamelelo, acrositic ya libizo la Jehova ya fumaneha kwa Samu 96:11. Licika la pili la yona timana ye mwa Siheberu i na ni manzwi a ma ne, mi litaku za pili za ona manzwi ao, ha li balwa ku zwa kwa silyo ku ya kwa nzohoto, li eza litaku z’e ne za Siheberu za Tetragrammaton, ili YHWH (יהוה).

9. (a) Ki kabakala mutomo ufi buñata bwa lisamu ha bu ama ka ku nonga kwa pilu ni munahano? (b) Kiñi ze ñwi ze ekeza kwa m’ata ni bunde bwa zona?

⁹ Zona litoko ze kenile, ze li manzwi a lipina ze liñozwi ka litimana za Siheberu ze sa konwi ku latelelwa ka mulumo mi li bonisa muinelo o munde o fitisisa ni ku latelelana hande kwa mihupulo. Li fita ka ku nonga kwa pilu ni munahano. Li eza maswaniso a iponahaza hande. Butungi ni butelele bo bu makaza, bo bu mwa taba ye li mutomo hamohocwalo ni maikuto a tiile a’ bonisizwe, ze ñwi za zona li tahile kabakala lika ze si za ka nako kaufela zeo Davida n’a ipumani ku zona, ili ze fa kutwisiso kwa buñata bwa lisamu. Ki ba banyinyani batu ba ba pilile bupilo bo bu fapana-fapana cwalo—ku ba mulisana, lisole a nosi ya lwanisa Goliati, muopeli wa mwa kuta, ku ba ya tokwile silelezo ya mulao a li mwahal’a balikani ba ba sepahala ni mwahal’a babeteki, mulena ni mutuli, ndate ya lilato ya imezwa ki likauhano za bandu ya hae, y’o a ipumani habeli mwa bumaswe bwa sibi se situna mi niteñi n’a li mulapeli wa Jehova ya cisehezi ni mulati wa Mulao wa Hae. Ka ku ba ni mutomo o cwalo, ha ku komokisi kuli buka ya Lisamu i ama kwa maikuto kaufela a butu! Ze ekeza kwa m’ata ni bunde bwa yona ki libapanyo za lika ze swana ni ze fapana mwa litoko za yona ili nto ya kamita ya litimana za Siheberu.—Samu 1:6; 22:20; 42:1; 121:3, 4.

10. Ki lifi ze yemela buniti bwa Lisamu?

¹⁰ Buniti bwa zona lipina za kale luli ze za ku lumbeka Jehova bu boniswa hande ki ku lumelelana ka ku tala kwa zona ni Mañolo a mañwi kaufela. Buka ya Lisamu i amilwe hañata ki bañoli ba Mañolo a Sigerike a Sikreste. (Samu 5:9 [Maro. 3:13]; Samu 10:7 [Maro. 3:14]; Samu 24:1 [1 Makor. 10:26]; Samu 50:14 [Mat. 5:33]; Samu 78:24 [Joani 6:31]; Samu 102:25-27 [Maheb. 1:10-12]; Samu 112:9 [2 Makor. 9:9]) Davida yena ka sibili n’a bulezi mwa pina ya hae ya mafelelezo kuli: “Moya wa [Jehova, NW] u bulela ka na, Linzwi la hae li fa lilimi la ka.” Ne li ona moya wo o ne u sebelize ku yena ku zwa lizazi la n’a tozizwe ki Samuele. (2 Sam. 23:2; 1 Sam. 16:13) Fahalimu a seo, baapositola ne ba amile kwa Lisamu. Pitrosi n’a amile kwa “liñolo . . . le ne li polofitilwe ki Moya o Kenile ka mulomo wa Davida,” mi mwa mañolo a sikai a’ zwisizwe mwa Lisamu, muñoli ya n’a ñolela Maheberu n’a amile ku ona sina manzwi a n’a bulezwi ki Mulimu kamba n’a a kalisa ka manzwi a, “s’o bulela Moya o Kenile.”—Lik. 1:16; 4:25; Maheb. 1:5-14; 3:7; 5:5, 6.

11. Bupaki bo bu filwe bu tiisezwa cwañi ki manzwi a Jesu tota?

¹¹ Ha ku taha kwa bupaki bo bu tiile ka ku fitisisa bwa buniti, l’u nga manzwi a Jesu, Mulena ya zusizwe, h’a bulela kwa balutiwa kuli: “Ki ona manzwi a ka, e ne ni mi bulelezi ha ne ni sa inzi ni mina, na li: Kaufela ze ni ñozwi ka zona mwa Mulao wa Mushe ni Bapolofita ni Lisamu, li swanezi ku ezahala.”  Jesu f’o n’a beya hamoho Mañolo a Siheberu ka nzila yeo Majuda ne ba a’ ngezi ni ka mwa n’a zibahalela hande ku bona. Ku bulela kwa hae kwa Lisamu ne ku kopanyeleza sikwata sa bulalu kaufela sa Mañolo, a’ bizwa Hagiographa (kamba Mañolo a Kenile), ili ku ao Lisamu ne li yona ya pili. Seo si pakiwa ki za n’a bulezi lihoranyana kwamulaho kwa batu ba babeli be ne ba ya kwa Emausi, ha n’a ‘ba taluseza mwa Mañolo kaufela z’a bulezwi ka zona.’—Lu. 24:27, 44.

ZE MWA LISAMU

12. Lisamu ka bubebe i nonga cwañi fa taba ya mbuyoti, hamohocwalo ni fa toho ya taba ya Mubuso?

¹² Buka ya Pili (Lisamu 1-41). Kaufel’a zona ze l’i ngiwa ku ba ze ezizwe ki Davida kwand’a Lisamu 1, 2, 10, ni 33. Samu 1 i nonga fa taba ye mutomo isali kwa makalelo, ha i bonisa kuli mutu ya tabela mulao wa Jehova u filwe mbuyoti, ili ku u nahana musihali ni busihu ilikuli a u latelele, ili ka ku fapana ni baezalibi. Ko ki kona ku bulelwa kwa mbuyoti kwa pili ko ku fumaneha mwa Lisamu. Samu 2 i kala ka puzo ye li likulutendano mi i bulela ka za ku lelisana kwa malena ni bazamaisi ba lifasi ili ku ‘lwanisa Jehova ni mutoziwa wa hae.’ Jehova wa ba seha mi cwale u bulela ku bona ka buhali, a li: “Ni tomile mulen’a ka Fa Sione, lilundu la ka le li kenile.” Ki yena ya ka tuba ni ku pyata tuemba-emba bulwanisi kaufela. Mina malena ni babusi ba bañwi, “mu sebeleze [Jehova, NW] inze mu saba” mi mu lemuhe Mwan’a Hae kakuli mu kaswana mwa shwa! (Litima. 2, 6, 11) Kacwalo Lisamu ka bubebe i shangumuna toho ya taba ya Bibele ya Mubuso.

13. Ki lifi ze ñwi zeo lisamu ze beilwe hamoho za pili li bonisa ka butuna?

¹³ Mwa kalulo ya libuka za pili ye, litapelo, za likupo hamohocwalo ni za buitumelo, ki ze ñata. Samu 8 i bapanya butuna bwa Jehova ni bunyinyani bwa mutu, mi Samu 14 i beya fa ngandaleza bukuba bwa batu ba ba hana ku ipeya mwatas’a m’ata a tamaiso ya Mulimu. Samu 19 i bonisa ka mo pupo ya Jehova Mulimu ye makaza i boniseza kanya ya hae, mi litimana za 7-14 li lumbaeta mupuzo wa lituso ze zwa mwa ku buluka Mulao wa Mulimu o petehile, ili wo bonisizwe ka butuna ni ku fita mwa Samu 119. Samu 23 i amuhezwi ki bote ku ba ye ñwi ya misebezi ye minde ka ku fitisisa ku ze ñolwa kaufela, kono i tunafazwa ni ku fita ki bunolo bo bunde mwa ku bonisa kwa yona sepo ya kamita ku Jehova. Mwai, kabe kaufela lu ka ‘ina mwa ndu ya Jehova, Mulisana yo Mutuna, kamita’! (23:1, 6) Samu 37 i fa kelezo ye nde kwa batu ba ba saba Mulimu ba ba pila mwahal’a baezalibi, mi Samu 40 i bonisa tabo ya ku eza tato ya Mulimu, sina mwa n’a ezelize Davida.

14. Ki lifi ze bulelwa ka za tiululo mwa Buka ya Bubeli ya Lisamu, mi ki litapelo lifi za Davida ze bonisizwe teñi?

¹⁴ Buka ya Bubeli (Lisamu 42-72). Kalulo ye i kala ka lipina za bana ba Kora z’e 8. Lisamu 42 ni 43 l’i ngiwa ku ba ze ezizwe ki bana ba Kora, ka ku ba kuli ka mo ku inezi luli li eza toko i liñwi ya likalulo ze talu, ili ze kopanyiwa ki timana ye kuta-kutela. (42:5, 11; 43:5) Samu 49 i koñomeka ku sa konahala kwa mutu ku ikezeza muliululi, mi i bonisa kuli Mulimu ki yena ya na ni m’ata a ku lamulela mutu kwa “mata a libita.” (tima. 15) Samu 51 ki tapelo ya Davida, ye n’e bulezwi hamulaho wa sibi sa hae se situna ni Bati-sheba, musal’a Uria wa Muhiti, mi i bonisa ku baka kwa hae ko ku buniti. (2 Sam. 11:1–12:24) Kalulo ye i fita kwa mafelelezo ka “Samu ya Salumoni,” tapelo ya puso ya hae ya ka kozo ni ya kuli mbuyoti ya Jehova i be ni yena.—Samu 72.

15. Buka ya Bulalu i bonisañi ka za litaba ze ezahezi za Isilaele, likatulo za Jehova, ni bulikani bwa hae bwa Mubuso?

¹⁵ Buka ya Bulalu (Lisamu 73-89). Ze peli ku zona ze, Lisamu 74 ni 79, ne li ezizwe hamulaho wa ku sinyiwa kwa Jerusalema ka 607 B.C.E. Li lila yona kozi ye tuna yeo mi li kupa Jehova kuli a tuse batu ba hae ‘kabakala ku kuteka libizo la hae.’ (79:9) Samu 78 i bulela ka za litaba ze ezahezi za Isilaele ku zwa mwa nako ya Mushe ku fitela muta Davida ‘a lisa ka pilu ye kenile’ (tima. 72), mi Samu 80 i supa ku Jehova ku ba “Mulisana wa Isilaele” wa luli. (Tima. 1) Lisamu 82 ni 83 ki likupo ze tiile ku Jehova za kuli a tise katulo fahalimw’a lila za hae ni lila za batu ba hae. Ka ku sa ba za ku bata ku lifisa misuha, likupo zeo li ezwa ka mulelo wa “kuli ba bate Libizo la hao, [Jehova, NW] . . . , [ni kuli] ba zibe batu, kuli ki Wena u nosi wa Libizo la [Jehova, NW], ki Wena Muambakani-ya-Pahami, wa lifasi kaufela.” (83:16, 18) Samu 89 ki yona ya mafelelezo mwa kalulo ye, ili ye bonisa “lituso za sishemo sa [Jehova, NW],” sina ka mo ku boniselizwe ka butuna mwa silikani sa ezize ni Davida. Silikani seo ki sa mulena wa kamita mwa lubona lwa Davida, ya ka busa ku ya ku ile fapil’a Jehova!—Litima. 1, 34-37.

16. Buka ya Bune i bubanisa cwañi bulena bwa Jehova ni ku buluka kwa hae bulikani?

¹⁶ Buka ya Bune (Samu 90-106). Sina Buka ya Bulalu, ni yona ye i na ni lisamu z’e 17. I kala ka tapelo ya Mushe, ili ku bonisa ka butuna ku ba teñi kwa Mulimu kwa kamita ni nako ye kuswani ya bupilo bwa mutu ya kona ku shwa. Samu 92 i bubahanya tulemeno twa Jehova to tunde ka ku fitisisa. Mi cwale ku na ni sikwata se situna sa Lisamu 93-100, se si kala ka muhuwo o’ nyangumuna, o’ li “[Jehova, NW] wa busa”! Kacwalo “mina ba ba yahile mwa lifasi kaufela” mu bulelelwa kuli “mu opelele [Jehova, NW], mu lumbeke Libizo la hae . . . , kakuli [Jehova, NW] ki yo mutuna, u lukelwa ku lumbiwa hahulu.” “[Jehova, NW] ki yo muhulu mwa Sione.” (93:1; 96:1, 2, 4; 99:2) Samu 105 ni 106 li fitisa buitumelo ku Jehova kwa likezo za hae ze makaza kwa neku la batu ba hae ni kwa ku buluka silikani sa hae ni Abrahama ka busepahali ili sa ku fa peu ya hae naha, ku si na taba ni luñuñu lwa bona ni ku kutela mwamulaho.

17. Samu 104 i hoha cwañi mamelelo ye si ya kamita, mi ki toho ya taba ifi ye kuta-kutelwa ku zwa honafo?

 ¹⁷ Samu 104 i hoha mamelelo ye ipitezi. Yona ye i bubahanya Jehova kabakala likute ni kanya z’a na ni zona, mi i talusa butali bwa hae sina ka mo bu bonisezwa mwa misebezi ya hae ye miñata ni lika ze fa lifasi-mubu. Cwale toho ya taba ya buka ya Lisamu kaufela i boniswa ka m’ata a matuna, pulelo ya ku makala ha i boniswa lwa pili ye li: “A mu lumbeke [Jehova, NW].” (Tima. 35) Yona pizo yeo ya ku biza balapeli ba niti kuli ba fe Jehova tumbo ye swanela libizo la hae, mwa Siheberu ki linzwi li li liñwi fela la ha·lelu–Yahʹ kamba “Hallelujah,” la bubeli ili le li zibahala kwa batu mwa lifasi kaufela kacenu. Ku zwa ku yona timana ye ku isa kwapili, pulelo yeo i bonahala h’a 24, mi lisamu li sikai li kala ni ku fela ka yona.

18. (a) Ki pina mañi ya manzwi a’ kuta-kutela ye kwa Samu 107? (b) Lisamu za Hallel ki lika mañi?

¹⁸ Buka ya Buketalizoho (Lisamu 107-150). Mwa Samu 107 lu na ni taluso ya litukululo za Jehova, ili ye zamaelela ni manzwi a’ kuta-kutela a pina a’ li: “Batu kabe ba lumbeka [Jehova, NW] kabakala sishemo sa hae, ni misebezi ye komokisa y’a ezelize bana ba batu!” (Litima. 8, 15, 21, 31) Lisamu 113 ku isa 118 ki zona ze bizwa Lisamu za Hallel. Ka ku ya ka Mishnah, zona lisamu zeo ne li opelwa ki Majuda kwa Paseka ni kwa mikiti ya Pentekonta, Minganda, ni Kakulo.

19. Lisamu 117 ni 119 li fapana cwañi, mi ki lifi ze ñwi ze mwa Samu 119?

¹⁹ Samu 117 i na ni bunolo bo butuna, ka ku ba yona ye kuswani kwa lisamu kaufela ni kwa likauhanyo kaufela za Bibele. Samu 119 ki yona ye telele ka ku fitisisa kwa lisamu kaufela ni kwa likauhanyo kaufela za Bibele, ka ku ba ni litimana z’e 176 mwa likalulo za yona z’e 22 za sipeleta ze na ni litimana z’e 8 ye ñwi ni ye ñwi. Kaufel’a zona kwand’a ze peli za zona litimana ze (90 ni 122) li ama ka linzila ze ñwi kwa linzwi kamba mulao wa Jehova Mulimu, ili ku kuta-kutela ze ñwi kamba kaufel’a lipulelo (mulao, tuto, litemuso, taelo, likatulo) ze kwa Samu 19:7-14 mwa kalulo ni kalulo. Linzwi la Mulimu li amilwe ku fitelela h’a 170 ka lipulelo ze latelela: mulao kamba milao, katulo kamba likatulo, litemuso, lituto, litaelo, pulelo kamba lipulelo, ni linzwi kamba manzwi.

20, 21. (a) Lipina za Ñambamo ki lika mañi? (b) Li bonisa cwañi buitebuho bwa Davida bwa tokwahalo ya bulapeli bo bu swalisani?

²⁰ Ku zwa f’o, lu fumana sikwata se siñwi sa lisamu, Lipina ze 15 za Ñambamo, ili Lisamu 120-134. Batoloki ba tolokile yona pulelo ye ka linzila ze fapana-fapana kakuli taluso ya yona ha i si ka fita fa ku utwisiswa hande. Ba bañwi ba bulela kuli i ama kwa mayemo a pahami a ze ku zona lisamu zeo, nihaike ha ku bonahali ku ba ni libaka le li utwahala hande la ku li pahamisa ku fita lisamu ze ñwi ze buyelezwi. Babihi ba bañata ba akaleza kuli toho ya taba ya zona i zwiswa kwa ku itusiswa kwa zona lipina zeo ki balapeli ba ne ba zamaya ku ya kwa ñambamo, kamba “ku kambama,” ku ya kwa Jerusalema kwa mikiti ya silimo, musipili wa ku ya kwa muleneñi ka k’u ngiwa ku ba wa ku kambama kakuli munzi ne u yahilwe mwa malundu a Juda. (Mu bapanye Ezira 7:9.) Davida ka sibili n’a na ni buitebuho bo bu tungile bwa tokwahalo ya batu ba Mulimu ku swalisana mwa ku lapela. N’a nyakalala ku utwa memo ye li: “A lu yeñi mwa Ndu ya [Jehova, NW]”; mi masika n’a kambami, “kuli a lumbe Libizo la [Jehova, NW].” Kabakaleo n’a tukufalezwi ku batela Jerusalema kozo, silelezo, ni mbombolelwa ka ku lapela kuli: “Kabakala ku lata Ndu ya [Jehova, NW] Mulimu wa luna, ni ku lakaleza ze nde.”—Samu 122:1, 4, 9.

²¹ Samu 132 i bulela ka za buitamo bwa Davida bwa ku sa ipumulisa ku fitela a fumanela Jehova, ya yemelwa ki aleka ya bulikani, sibaka sa mapumulelo. Aleka ha se i tomilwe mwa Sione, Jehova u taluswa mwa toko ye munati ku ba ya bulela kuli u ketile Sione, “Sibaka sa mapumulelo a ka, ku ya ku ile; ki mo ni ka yaha, kakuli ki mo ni latezi.” N’a lemuha sona sibaka se situna se sa bulapeli, “kakuli ki mona mw’a n’a laezi [Jehova, NW] mbuyoti.” “A li mwa Sione, [Jehova, NW] a ku fuyole.” (Litaku li siyamisizwe ki luna.)—132:1-6, 13, 14; 133:3; 134:3; mu bone ni Samu 48.

22. (a) Ku swanelwa kwa Jehova ki milumbeko ku lumbaetitwe cwañi? (b) Toho ya taba ye kanya ya buka i fita cwañi fa masetela mwa Samu ya mafelelezo?

²² Samu 135 i lumbaeta Jehova ka ku ba Mulimu ya swanelwa ki tumbo ili ya eza z’a lata kaufela, ka ku fapana ni milimu ya maswaniso ye si na tuso, ili yeo ba ba i panga ba ka ba sina yona. Samu 136 ki ya ku opela ka ku tekuza, timana ni timana inze i fela ka manzwi a’ li: “Kakuli sishemo sa hae ki sa kamita.” Kona ku tekuzana ko ku cwalo k’o ku bonisizwe ku ba ko ne ku itusisizwe fa likezahalo ze ñata. (1 Makol. 16:41; 2 Makol. 5:13; 7:6; 20:21; Ezi. 3:11) Samu 137 i talusa ka za ku lakaza Sione ko ne ku li mwa lipilu za Majuda ha ne ba li mwa palali mwa Babilona mi hape i paka kuli ne ba si ka libala lipina, kamba lisamu, za Sione nihaike ne ba li kwahule ni habo bona. Samu 145 i lumbaeta bunde ni bulena bwa Jehova, ili ku bonisa kuli u “babalela kamukana ba ba mu lata, kono u ka yundisa ba ba maswe kaufela.” (Tima. 20) Cwale ka ku ba mafelelezo a nyangumuna, Lisamu 146-150 li tisa hape toho ya taba ye kanya ya buka, ye ñwi ni ye ñwi ya zona inze i kala ni ku fela ka manzwi a’ li “A mu lumbeke [Jehova, NW]!” Zona lipina za milumbeko ze li fita fa masetela mwa Samu 150, ili m’o h’a 13 mwa litimana z’e silezi i bizeza libupiwa kaufela kwa ku lumbeka Jehova.

MABAKA HA I LI YE TUSA

23. (a) Ki lushango mañi lo lu pila lo lu mwa Lisamu? (b) Libizo ni ku ba mwambakani kwa Jehova ku bubanisizwe cwañi?

²³ Kabakala ku petahala kwa bunde ni muñolelo  wa zona, lisamu za Bibele li lukela ku kopanyiwa mwahal’a ze ñozwi ze nde ka ku fitisisa mwa puo ifi kamba ifi. Nihakulicwalo, li na ni butokwa bo bu fita fela ku ba ze ñozwi hande. Ki lushango lo lu zwelela ku Mwambakani-Ya-Pahami wa pupo kaufela, yena Jehova Mulimu ka sibili. Li fa kutwisiso ye tungile ya lituto za Bibele z’e li mutomo, ili ku bulela pili ka za Jehova, yena Muñoli wa yona. U bonisizwe fo ku sweu ku ba yena Mubupi wa pupo kaufela. (8:3-9; 90:1, 2; 100:3; 104:1-5, 24; 139:14) Libizo la Jehova kaniti li tunafalizwe mwa buka ya Lisamu, ili mo li fumaneha i bata i ba h’a 700. Fahalimw’a zeo, muñolelo wa ka bukuswani wa “Jah” u fumaneha h’a 43, kuli, ku kopanyeleza libizo la bumulimu li bulezwi ibata iba h’a ketalizoho, mwa Samu ni Samu. Ka ku ekeza, Jehova u bulezwi ibata iba h’a 350 sina ʼElo·himʹ, kamba Mulimu. Bubusi bwa Jehova bo bu pahami bu bonisizwe ka ku amiwa ku yena sina “Mulena” mwa lisamu li sikai.—68:20; 69:6; 71:5; 73:28; 140:7; 141:8.

24. Ki lifi ze bulezwi mwa Lisamu ka za mutu ya kona ku shwa, mi ki kelezo mañi ye utwahala ye filwe?

²⁴ Ka ku fapana ni Mulimu wa ku ya ku ile, mutu ya kona ku shwa u bonisizwe ku ba ya pepezwi mwa sibi mi ili ya tokwa muliululi, mi u bonisizwe ku ba ya shwa ni ku kutela kwa “liluli,” ku ya mwa Sheol, lona libita la ka nañungelele la mufuta wa mutu. (6:4, 5; 49:7-20; 51:5, 7; 89:48; 90:1-5; 115:17; 146:4) Buka ya Lisamu i koñomeka tokwahalo ya ku utwa mulao wa Mulimu ni ku sepa Jehova. (1:1, 2; 62:8; 65:5; 77:12; 115:11; 118:8; 119:97, 105, 165) I fa temuso ka za buikuhumuso ni “lifoso ze patilwe” (19:12-14; 131:1) mi i susueza liswalisano ze nde ili ze na ni busepahali. (15:1-5; 26:5; 101:5) I bonisa kuli muzamao o lukile u tiseza tumelezo ya Jehova. (34:13-15; 97:10) I tiseza sepo ye nde ka ku bulela kuli “ya kona ku pilisa ki [Jehova, NW] a nosi” ni kuli kwa neku la ba ba mu saba, u ka ‘lamulela bupilo bwa bona kwa lifu.’ (3:8; 33:19) Seo si lu tisa kwa kalulo ya bupolofita.

25. (a) Buka ya Lisamu i bata i ba i tezi lika mañi? (b) Pitrosi n’a itusisize cwañi Lisamu mwa ku talusa Davida yo Mutuna?

²⁵ Buka ya Lisamu i bata iba i tezi bupolofita bo bu supa ku Jesu Kreste, yena “Mwan’a Davida,” ni kalulo ya n’a ka ba ni yona ya ku ba ya Tozizwe ni Mulena wa Jehova. * (Mat. 1:1) Puteho ya Sikreste ha ne i kalile ka Pentekonta ya 33 C.E., moya o kenile ne u kalile ku fa baapositola liseli ka za talelezo ya bona bupolofita bo. Ka lona lizazi leo luli, Pitrosi n’a amile ka ku kuta-kutela kwa Lisamu mwa ku hulisa toho ya taba ya ngambolo ya hae ye zibahala hahulu. Yona yeo ne i ama mutu yo muñwi: “Jesu wa Nazareta.” Buñata bwa kalulo ya mafelelezo a ngambolo ya hae bu tomile fa manzwi a zwa mwa Lisamu ili ku fa bupaki bwa kuli Kreste Jesu ki yena Davida yo Mutuna ni kuli Jehova n’a si ke a tuhelela moyo wa Jesu mwa sibaka sa ba ba shwile kono n’a ka mu zusa kwa bafu. Kutokwa, “Davida h’a si ka kambamela kwa lihalimu,” kono sina ka mwa n’a bulelezi cimo kwa Samu 110:1, ya n’a kambamile ki Mulen’a hae. Mulen’a Davida ki mañi? Pitrosi u fita fa masetela a hae a matuna mi u alaba ka m’ata kuli: “Jesu yo, ye mu kokotezi fa [kota ya linyando, NW]!”—Lik. 2:14-36; Samu 16:8-11; 132:11.

26. Ngambolo ya Pitrosi ne i iponahalize cwañi ku ba ye tusa?

²⁶ Kana ngambolo ya Pitrosi, ye n’e tomilwe fa Lisamu ne i li ye tusa? Kolobezo ya ba ba bat’o ba b’a 3,000 be ne ba ekelizwe kwa puteho ya Sikreste ka lona lizazi le li swana leo ki bupaki.—Lik. 2:41.

27. “Moya o kenile” ne u talelelize cwañi Samu 2?

²⁷ Hamulahonyana, kwa mukopano o’ ipitezi, balutiwa ne ba fitisize kupo ku Jehova mi ne ba itusisize manzwi a’ kwa Samu 2:1, 2. Ne ba bulezi kuli manzwi ao n’a talelelizwe ka swalisano ya babusi mwa ku lwanisa ‘mutang’a Mulimu ya kenile Jesu,’ ili y’o a “ketile.” Mi taba i zwelapili ku bulela kuli “batu kamukana ba tala Moya o Kenile.”—Lik. 4:23-31.

28. (a) Ka ku itusisa Lisamu, ki taba mañi yeo Paulusi a hulisa mwa Maheberu likauhanyo za 1 ku isa mwa 3? (b) Samu 110:4 i fa cwañi Paulusi mutomo kwa ku ambola ka za buprisita bwa Melekisedeke?

²⁸ A mu bone cwale, liñolo le li ya kwa Maheberu. Mwa likauhanyo ze peli za pili, lu fumana manzwi a sikai a’ zwa mwa Lisamu ili ku bonisa ku ba kwa Jesu ya pahami, sina Mwan’a Mulimu ya beilwe fa lubona mwa lihalimu, fahalimw’a mangeloi. Paulusi u bonisa ku zwelela kwa Samu 22:22 ni kwa libaka ze ñwi kuli Jesu u na ni puteho ya “banyani ba hae,” ba bañwi ba peu ya Abrahama ili “ba ba abezwi kwa pizo ya lihalimu.” (Maheb. 2:10-13, 16;3:1) Mi, ku kalela kwa Maheberu 6:20 ni ku zwelapili ku isa mwa kauhanyo 7, muapositola u bonisa situlo se siñwi s’a na ni sona Jesu sa ku ba “Muprisita yo mutuna wa linako ze sa feli, ka mukwa wa Melekisedeke.” Seo si ama kwa sepiso ya Mulimu ya ka buitamo ye kwa Samu 110:4, ili yeo Paulusi a kuta-kutela ku ama ku yona mwa ku bonisa bupaki bwa kuli buprisita bwa Jesu ki bo butuna ku fita bwa Aruni. Paulusi u talusa kuli ka buitamo bwa Jehova Jesu Kreste ki muprisita, isi mwa lifasi, kono mwa lihalimu mi “ki muprisita yo mutuna wa linako ze sa feli”—lituso za sebelezo ya buprisita bwa hae li ka ba za kamita.—Maheb. 7:3, 15-17, 23-28.

29. Ki mutala ufi o zwile mubano wa buipeyo o lu lukela ku latelela, sina ka mo ku boniselizwe mwa Lisamu ni ku taluswa kwa Maheberu 10:5-10?

²⁹ Fahalimw’a seo, kwa Maheberu 10:5-10, lu bulelelwa ka za ku itebuha kwa Jesu ku ba sitabelo ili nto ye ne i li tato ya Mulimu ni ku tukufalelwa kwa hae ku eza yona tato yeo. Zona zeo li tomile fa manzwi a Davida a kwa Samu 40:6-8. Ona moya wa buipeyo wo ki mutala o’ na ni tuso ye tuna ka ku fitisisa  ku luna kaufela ha lu u nyakisisa ni ku u likanyisa ilikuli lu be ni tumelezo ya Mulimu.—Mu bone hape Samu 116:14-19.

30. Lisamu ne i bulezi cimo cwañi ka za bupilo bwa Jesu ka butungi, mi u lukela cwañi ku ba ya na fumani ku omba-ombiwa ku zwelela ku zona?

³⁰ Nto ya n’a ezize Jesu, ye n’e mu tahiselize manyando a matuna ao n’a tiyezi fa kota ya linyando, ne i bulezwi cimo mwa Lisamu ka nzila ye lemuseha. Zeo ne li kopanyeleza ku fiwa vinegar kuli a nwe, ku laulela kubo ya hae, ku eza ka lunya mazoho ni mautu a hae, nyandiso, mane hape ni ku lila kwani ko ku butuku kwa kuli: “Mulimu wa ka, Mulimu wa ka, u ni tuheleziñi?” (Mat. 27:34, 35, 43, 46; Samu 22:1, 7, 8, 14-18; 69:20, 21) Sina ka mo ku boniselizwe kwa Joani 19:23-30, nihaiba mwa nako yeo, Jesu u lukela ku ba ya na fumani ku omba-ombiwa ko kutuna ni ketelelo ku zwelela mwa Lisamu, ka ku ziba kuli ona mañolo a kaufela n’a na ni ku talelezwa ku fita kwa mafelelezo luli. Jesu n’a ziba kuli Lisamu hape ne li bulezi ka za zuho ni ku pahamiswa kwa hae. Ku si na kakanyo n’a hupula zona lika zeo ha n’a etelela ku “opela milumbeko” kamba lisamu, ni baapositola ba hae busihu bwa mafelelezo pili lifu la hae li si ka fita kale.—Mat. 26:30.

31. Buka ya Lisamu i bulelañi cimo ka za Peu ya Mubuso ni puteho ya Jesu?

³¹ Kacwalo Lisamu i zibahaza hande “Mwan’a Davida” ni Peu ya Mubuso ku ba Kreste Jesu, ya s’a pahamisizwe cwale ku ba Mulena ni Muprisita mwa Sione wa lihalimu. Sibaka ha si lumelezi taluso ka ku tala ya litaba kaufela ze mwa Lisamu ze amilwe ku zona mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste ka mo li talelelizwe ku yena Mutoziwa wa Jehova yo, kono fa ku kolokisizwe mitala ye miñwi i sikai: Samu 78:2—Mateu 13:31-35; Samu 69:4—Joani 15:25; Samu 118:22, 23—Mareka 12:10, 11 ni Likezo 4:11; Samu 34:20—Joani 19:33, 36; Samu 45:6, 7—Maheb. 1:8, 9. Hape, puteho ya Jesu ya balateleli ba niti i bulezwi cimo mwa Lisamu, isi ka butu, kono sina sikwata se si shemubilwe ki Mulimu ku zwa mwa macaba kaufela ili ku abana mwa musebezi wa ku lumbeka libizo la Jehova.—Samu 117:1—Maro. 15:11; Samu 68:18— Maef. 4:8-11; Samu 95:7-11—Maheb. 3:7, 8; 4:7.

32. (a) Tuto ya Lisamu i patululañi ka za tumbo ya Jehova ni milelo ya Mubuso? (b) Ka ku itebuha bubusi bwa hae, lu swanela cwañi ku bonisa busepahali ni buitumelo?

³² Tuto ya luna ya Lisamu i ekeza hahulu kwa buitebuho bwa luna bwa bubusi bwa Jehova Mulimu, ili bo A eza ka Peu ye sepisizwe ni Mucalifa wa Mubuso, ili ku Mu bubahanya ni ku Mu fa tumbo. Haike kamita lu be mwahal’a basepahali ba ba nyakalala mwa ‘kanya ya bulena bwa Jehova’ ni ba ba bulezwi kwa Samu 145, ili ye bulezwi kuli ki “milumbeko ya Davida”: “Ba ka bulela kanya ya mubuso wa hao, ba lumbe mata a hao. Ba taluseze bana ba batu likezo za hao ze tuna, ni kanya ya bulena bwa mubuso wa hao. Mubuso wa hao ki mubuso o sa feli, mi bulena bwa hao ki bwa mwa masika ni masika.” (Samu 145:5, 11-13) Ka buniti bwa bupolofita bwa lisamu, butuna bwa Mubuso wa Mulimu o tomilwe ka Kreste bu sweli bwa zibahazwa nihaiba cwale kwa bana ba batu mwa macaba kaufela. Lu swanela ku ba ni buitumelo hakalo ka ona Mubuso o ni Mulena wa ona! Kaniti, manzwi a mafelelezo a Lisamu ki a swanela: “Se si buyela kaufela, si lumbeke [Jehova, NW]. A mu lumbeke [Jehova, NW].”—Samu 150:6.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]

Ko Ne I Ñolezwi: Ha ku zibahali