Buka ya Bibele ya Bu 2—Exoda

Muñoli: Mushe

Ko Ne I Ñolezwi: Lihalaupa

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: 1512 B.C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: 1657-1512 B.C.E.

1. (a) Ki lifi ze zwile mubano mwa Exoda? (b) Exoda se i filwe mabizo mañi, mi yona ki ku zwisezwapili kwa taba ifi?

LITABA ze nyangumuna ka za lisupo ni limakazo ze mbwetukisa zeo Jehova n’a ezize ha lukulula batu ba libizo la hae ku zwa mwa makandauko a mwa Egepita, ku onga-onga Isilaele kwa hae ku mu bisa buswa bwa hae bo bu ipitezi ka ku ba “mubuso wa baprisita, ni sicaba se si kenile,” ni ku kala kwa litaba za Isilaele sina sicaba sa teokratiki—zeo ki zona litaba ze zwile mubano mwa buka ya Exoda. (Ex. 19:6) Mwa Siheberu i bizwa Weʼelʹleh shemohthʹ, ili ku talusa kuli “Cwale ki a mabizo,” kamba ka bunolo fela i bizwa Shemohthʹ, “Mabizo,” ka manzwi a yona a pili. Libizo la mwa linako za cwale li zwa mwa Septuagint ya Sigerike, ili m’o i bizwa Eʹxo·dos, ye biuzwi ki si-Latin ku ba Exodus, ye talusa “Ku Ya” kamba “Ku Funduka.” Taba ya kuli Exoda ki ku zwisezwapili kwa taba ya Genese i bonisizwe ki linzwi la makalelo, “Cwale” (leo luli li li, “Mi,” NW), ni ku kolokiswa hape kwa mabizo a bana ba Jakobo, ka mo a’ ngezwi kwa taba ye kwanile ya Genese 46:8-27.

2. Exoda i patulula lifi ka za libizo la JEHOVA?

² Buka ya Exoda i patulula libizo la Mulimu le lituna, JEHOVA, ka ku ipitela kaufela kwa kanya ni bukeni bwa lona. Ha n’a zwezipili ku bonisa butungi bwa taluso ya libizo la hae, Mulimu n’a bulelezi Mushe kuli, “NI KA BA SE NI KA BA,” mi a ekeza kuli a bulelele Isilaele kuli, “NI KA BA [Mwa Siheberu: אהיה, ʼEh·yehʹ, ye zwa kwa linzwi la Siheberu la ku eza sika la ha·yahʹ] ki yena ya ni lumile ku mina.” (NW) Libizo la JEHOVA (יהוה, YHWH) li zwa kwa linzwi la Siheberu la ku eza sika ili le li bat’o swana la ha·wahʹ, “ku ba,” mi luli li talusa “U Tahisa ku Ba Teñi.” Ka buniti fela likezo za Jehova ze m’ata ili ze sabisa zeo cwale n’a zwezipili ku ezeza batu ba hae, Isilaele, ne li hulisize ni ku apesa libizo leo mwa kanya ye eshula, ili ku li bisa kupuzo “mwa linako kaufela, ku ya ku ile,” ili libizo le li na ni ku kutekiwa hahulu ku ya ku ile. Ki ko ku tusa ku fita lika kaufela kuli lu zibe litaba ze makaza ze ama libizo leo ni kuli lu lapele Mulimu wa niti a nosi, Ya zibahaza kuli, “Ki Na [Jehova, NW]” *—Ex. 3:14, 15; 6:6.

3. (a) Lu ziba cwañi kuli Mushe ki yena ya n’a ñozi Exoda? (b) Exoda ne i ñozwi lili, mi i nyakisisa linako lifi?

³ Mushe ki yena muñoli wa Exoda, sina ka mo ku bonisezwa ka ku ba kwa yona buka ya bubeli ku ze ketalizoho ze bizwa Pentateuch. Yona buka yeo ka sibili i talusa linako ze talu f’o Mushe a ñola ka ku  laelwa ki Jehova. (17:14; 24:4; 34:27) Ka ku ya ka bocaziba ba za Bibele bo Westcott ni Hort, Jesu ni bañoli ba Mañolo a Sigerike a Sikreste ba ama kamba ku akaleza Exoda ku fitelela ha 100, inge cwalo Jesu ha n’a bulezi kuli: “Kikuli hasi Mushe ya mi file Mulao?” Exoda ne i ñolezwi mwa lihalaupa la Sinai, mwa silimo sa 1512 B.C.E., ili hamulaho wa silimo ku zwa fo ba fundukela bana ba Isilaele mwa Egepita. I nyakisisa likezahalo ze ne li tandile lilimo ze 145, ku zwa fa lifu la Josefa ka 1657 B.C.E. ku isa fa ku tomiwa kwa tabernakele ya ku lapelela teñi Jehova ka 1512 B.C.E.—Joa. 7:19; Ex. 1:6; 40:17.

4, 5. Ki bupaki bufi bwa ze pumbuzwi bo bu yemela taba ya Exoda?

⁴ Ha lu nga kuli likezahalo za mwa Exoda ne li ezahezi lilimo ze 3,500 kwamulaho k’o, ku na ni buñata bo bu komokisa bwa bupaki bwa ze pumbuzwi ni ze ñwi ili bo bu paka ku nepahala kwa taba yeo. Mabizo a Siegepita a itusisizwe ka ku nepahala mwa Exoda, mi malumbatina a’ bulezwi a’ swana ni a’ ku ze cakuzwi za Siegepita. Ze pumbuzwi li bonisa kuli Maegepita ne ba na ni mukwa wa ku lumeleza bakozi ku pila mwa Egepita kono ili ka ku ikambusa ku bona. Mezi a mwa nuka ya Nile ne a tapiwa, ili nto ye hupulisa kuli mwan’a Faro n’a tapile teñi m’o. Masitina a fumanwi a’ ezizwe ka ku ba ni musuhela ni ka ku sa ba ni ona. Hape, mwa nako yeo Egepita n’e li naha ye m’ata hahulu, ba mabibo ne ba tumile.—Ex. 8:22; 2:5; 5:6, 7, 18; 7:11.

⁵ Likupuliso li bonisa kuli bo-Faro ka sibili ne ba etelela makuta a bona a fa makoloi mwa ndwa, mi Exoda i bonisa kuli Faro wa mwa lizazi la Mushe n’a latelezi ona mukwa wo. Mwa n’a swabezi! Kono ki kabakalañi ze ñozwi za Egepita wa kwaikale ha li sa buleli se siñwi ka za ku nyunyumana mwa naha ya bona kwa Maisilaele kamba ka za likayamana le ne li tahezi Egepita? Ze pumbuzwi li bonisa kuli babusi ba banca ba Egepita ne ba na ni mukwa wa ku toola lifi kamba lifi ze swabisa ze ne ñozwi pili. Ni kamuta ne ba sa ñoli za ku tulwa ko ku swabisa. Likoto ze ne tahezi milimu ya Egepita—ye cwale ka mulimu wa Nile, mulimu wa simbotwe, ni mulimu wa lizazi—ili ze ne li tompolozi milimu ya buhata yeo ni ku bonisa kuli Jehova ki yena ya pahami, ne li si ke za swanela mwa litaba ze bulukiwa ki sicaba se si ikuhumusa.—14:7-10; 15:4. *

6. Libaka za minganda ya kwa makalelo ya Maisilaele ka nañungelele li nahanelwa ku ba lifi?

⁶ Lilimo ze 40 za ku liseza Jetero kwa Mushe ne li mu zibisize mipilelo ni libaka ko ku fumaneha mezi ni lico mwa kalulo yeo, kacwalo ili nto ye ne i mu bisize ya kona ku etelela mututo w’o. Nzila tota ye ne i fitilwe teñi mwa mututo w’o ha i konwi ku zibwa ka ku nepahala kacenu, kakuli libaka ze fitana-fitana ze bulezwi mwa taba yeo ha li konwi ku tosiwa hande. Niteñi, Mara, o muñwi wa minganda ya kwa makalelo mwa Sikuli sa Sinai, hañata i nahanelwa ku ba ʽEin Hawwara, ye fumaneha buhule bwa likilomita ze 80 kwa mboela ya mboela-upa wa Suez ya mwa linako za cwale. Elimi, fo ne ba yahile munganda wa bubeli, ka sizo i nahanelwa ku ba Wadi Gharandel, ye li buhule bo bu bat’o ba likilomita ze 88 kwa mboela wa mboela-upa wa Suez. Ka ku hoha mamelelo, sona sibaka seo sa mwa linako za cwale si zibwa sina sibaka sa mezi se si na ni limela ni likota za linzalu, ili nto ye hupulisa mutu ka za Elimi ya mwa Bibele, ye ne i na ni “mawelu-welu a 12, ni likota za linzalu ze 70.” * Niteñi, buniti bwa taba ya Mushe ha bu si ka itinga fa bupaki bwa bapumbuli ba za kwaikale ka za libaka ze fitana-fitana za mwa nzila.—15:23, 27.

7. Ki bupaki bufi bo buñwi, ku kopanyeleza cwalo ni ku yahiwa kwa tabernakele, bo bu tiisa taba ya kuli Exoda ki ye buyelezwi?

⁷ Taba ya ku yahiwa kwa tabernakele mwa mabala a’ fapil’a Sinai ya lumelelana ni miinelo ya sibaka seo. Caziba yo muñwi n’a bulezi kuli: “Ka muinelo, mayemo, ni liyahiso, tabernakele ki ya mwa lihalaupa ka ku tala. Likota ze ne li itusisizwe mwa muyaho wo li fumaneha teñi ka buñata.” * Ibe mwa litaba za mabizo, lizo, bulapeli, libaka, muinelo wa lundandala, kamba liyahiso, ku fumaneha ka buñata kwa bupaki bo bu si bwa Bibele ku tiisa taba ye buyelezwi ya Exoda, ili yeo cwale se i tandile lilimo ze bat’o ba 3,500 ku zwa fo i ñolelwa.

8. Exoda i bonisizwe cwañi ku ba ye tamani ni Mañolo a mañwi ka ku ba ye buyelezwi ili ye tusa?

⁸ Bañoli ba bañwi ba Bibele ne ba amile kwa Exoda hañata, ili ku bonisa butokwa bwa yona bwa bupolofita. Hamulaho wa lilimo ze fitelela 900, Jeremia n’a ñozi ka za “Mulimu yo Muhulu, Ya-Mata, Ya bizwa ka libizo la [Jehova, NW] wa limpi,” ili ya n’a zwisize batu ba hae ba Isilaele mwa Egepita “ka liponiso ze komokisa, ni ka lizoho le li mata, ni ka lizoho le li otolohile, ni ka ku sabisa ko kutuna.” (Jer. 32:18-21) Hamulaho wa lilimo ze fitelela ze 1,500, Setefani n’a tomile buñata bwa bupaki bwa hae bo bu nyangumuna ili bo ne bu isize kwa ku bulaelwa tumelo kwa hae fa litaba ze mwa Exoda. (Lik. 7:17-44) Lu boniswa bupilo bwa Mushe ku ba mutala wa tumelo kwa Maheberu 11:23-29, mi Paulusi u ama hañata hape kwa Exoda mwa ku fa mitala ni litemuso ku luna kacenu. (Lik. 13:17; 1 Makor. 10:1-4, 11, 12; 2 Makor. 3:7-16) Zeo kaufela li lu tusa ku lemuha ka m’o likalulo za Bibele li tamanezi, kalulo ni kalulo inze i abana mwa ku patulula mulelo wa Jehova ka nzila ye tusa.

 ZE MWA EXODA

9. Mushe u pepelwa ni ku utelwa mwa miinelo ifi?

⁹ Jehova u luma Mushe, u koñomeka Libizo la Hae tota le li li Kupuzo (1:1–4:31). Hamulaho wa ku fa mabizo a bana ba Isilaele ba ne ba tutezi mwa Egepita, Exoda ka ku tatama i talusa za lifu la Josefa. Nako ha i nze i ya kwa ba ni mulena u sili mwa Egepita. H’a bona kuli Maisilaele ba zwelapili ku “ata, ba ba ba bañata, ba ekezeha, mi ba fetuha sicaba se si mata hahulu-hulu,” u’ nga muhato wa buhateleli, o ama butanga, mi u lika ku fukuza kwa palo ya banna ba Isilaele ka ku laela kuli bashimani ba ba pepwa kaufela ba bulaiwe. (1:7) Ki mwa miinelo m’o mwana wa mushimani a pepiwa ku Muisilaele wa mwa ndu ya Livi. Mwana y’o ki wa bulalu mwa lubasi. Ha li wa likweli ze talu, m’ahe a mu pata mwa mutonga wa kuma ili mwahal’a mataka bukaufi ni likamba la nuka ya Nile. Mushimani u fumanwa ki mwan’a Faro wa musizana, ili y’o a tabela mbututu yeo mi wa i añula. M’ahe ka sibili u ba yena muuti wa hae, mi kacwalo, u hulela mwa lapa la Maisilaele. Hasamulaho u tisiwa mwa lapa la Faro. U beiwa libizo la Mushe, le li talusa “Ya Ombozwi [f’o kikuli, ya yangwezwi mwa mezi].”—Ex. 2:10; Lik. 7:17-22.

10. Ki likezahalo mañi ze isa kwa ku lumiwa musebezi o ipitezi kwa Mushe?

¹⁰ Mushe yo u cisehela buiketo bwa Maisilaele bahabo. U bulaya Muegepita kabakala kuli n’a nyandisa Muisilaele. Ka seo, u na ni ku baleha, mi kacwalo u taha mwa naha ya Midiani. Teñi m’o u nyala Zipora mwan’a Jetero, muprisita wa Midiani. Mwa ku ya kwa nako Mushe u pepa bana ba babeli ba bashimani, bo Gerishomi ni Eliezere. Cwale, ha li wa lilimo ze 80, ha s’a pilile lilimo ze 40 mwa lihalaupa, Mushe u lumiwa ki Jehova kuli a eze sebelezo ye ipitezi mwa ku kenisa libizo la Jehova. Ka zazi le liñwi ha n’a nze a lisa mutapi wa Jetero mabapa ni Horebe, “lilundu la Mulimu,” Mushe a bona sicacani se si tuka mulilo kono ha si ci. Ha sutelela kuli a bonisise, u buleliswa ki lingeloi la Jehova, ili le li mu bulelela mulelo wa Mulimu wa ku “zwisa mwa Egepita sicaba sa [Hae], bona bana ba Isilaele.” (Ex. 3:1, 10) Mushe u ka itusiswa ki Jehova mwa ku lukulula Isilaele kwa butanga mwa Egepita.—Lik. 7:23-35.

11. Jehova cwale u zibahaza libizo la hae ka taluso ifi ye ipitezi?

¹¹ Mushe cwale u buza kuli u ka zibahaza cwañi Mulimu kwa bana ba Isilaele. Ki f’o, lwa pili luli, Jehova a zibahaza taluso luli ya libizo la hae, ili ku li swalisanisa ni mulelo wa hae luli ni ku li toma sina kupuzo. “S’o ka bulelela bana ba Isilaele ki se, u y’o li: Yaliteñi [“NI KA BA,” NW] ki Yena ya ni lumile ku mina . . . [Jehova, NW], Mulimu wa bokuku a mina, Mulimu wa Abrahama, Mulimu wa Isaka, Mulimu wa Jakobo, ki Yena ya ni lumile ku mina.” Libizo la hae, la Jehova, li mu zibahaza ku ba yena ya ka tahisa kuli milelo ya hae ye ama batu ba ba zibwa ka libizo la hae i petahale. U ka fa batu bao, ba ba simuluha ku Abrahama, naha ye ne i sepisizwe ku bokukw’a bona, ili “naha mo ku buba mabisi ni linosi.”—Ex. 3:14, 15, 17.

12. Jehova u talusañi ku Mushe ka za ku lukulula Maisilaele, mi batu ba amuhela cwañi lisupo?

¹² Jehova u taluseza Mushe kuli mulena wa Egepita h’a na ku lukulula Maisilaele kono Jehova pili u ka tokwa ku nata Egepita ka likezo za Hae kaufela ze makaza. Aruni, muhulwan’a Mushe, u fiwa kuli a be mubuleli wa hae, mi ba fiwa lisupo ze talu ze ne ba ka eza kuli Maisilaele ba lumele kuli ba taha ka libizo la Jehova. Ha ba nze ba liba kwa Egepita, mwan’a Mushe wa kenyiwa mwa mupato ka ku tibela lifu mwa lubasi, ili nto ye hupulisa Mushe zeo Mulimu a tokwa. (Gen. 17:14) Mushe ni Aruni ba kopanya ba bahulu ba bana ba Isilaele ni ku ba zibisa ka za mulelo wa Jehova wa ku ba zwisa mwa Egepita ni ku ba isa kwa Naha ya Sepiso. Ba eza limakazo, mi batu ba lumela.

13. Ki sifi se si zwa mwa ku bonana ni Faro kwa pili kwa Mushe?

¹³ Likoto fahalimu a Egepita (5:1–10:29). Mushe ni Aruni cwale ba ya ku Faro ni ku y’o zibahaza kuli Jehova, Mulimu wa Isilaele, u ize: “Lukulula sicaba sa ka.” Ka busheununi, Faro wa muikuhumusi u alaba kuli: “[Jehova, NW] ki Yena mañi kuli ni utwe linzwi la hae mi ni lukulule Isilaele? [Jehova, NW] ha ni mu zibi, mi hape Isilaele ha ni na ku mu lukulula.” (5:1, 2) Mwa sibaka sa ku lukulula Maisilaele, u ba ekeleza kwa mutiyo. Niteñi, Jehova u bulela hape sepiso ya hae ya tukuluho, ili ku i tamahanya hape ni ku keniswa kwa libizo la hae: “Ki Na [Jehova, NW] . . . ni be Mulimu wa mina . . . ki Na [Jehova, NW].”—6:6-8.

14. Maegepita ba susumezwa cwañi ku lemuha “munwana wa Mulimu”?

¹⁴ Sisupo seo Mushe a eza fapil’a Faro, ka ku tahisa kuli Aruni a nepele mulamu wa hae fafasi mi u fetuhe noha, sa likanyiswa ki ba mabibo ba mwa Egepita. Nihaike kuli linoha za bona li miziwa ki noha ya Aruni ye ne li ye tuna, pilu ya Faro i zwelapili ku tatafala. Jehova cwale u tisa fahalimu a Egepita likozi ze lishumi ze tuna. Pili, nuka ya bona ya Nile ni mezi kaufela a Egepita a fetuha mali. Ku zwa fo ncwa ya limbotwe ya ba tahela. Likoto ze peli zeo za likanyiswa ki ba mabibo, kono ya bulalu, ya tulumabaseta kwa batu ni lifolofolo, ya pala ku i likanyisa. Baprisita ba Egepita ba na ni ku lemuha kuli wo ki “munwana wa Mulimu.” Niteñi, Faro ha lukululi Isilaele.—8:19.

15. Ki likoto lifi ze tahela Maegepita fela, mi ki kabakalañi fela Jehova ha tuhelela Faro ku zwelapili?

¹⁵ Likoto za pili ze talu ne li tahezi Maegepita hamohocwalo ni Maisilaele, kono ku zwa ku ya  bune ku ya cwalo kwapili, ki Maegepita fela ba ba swenyiwa, Isilaele a nze a ikemezi mwatas’a silelezo ya Jehova. Koto ya bune ki mabuba a mañata. Kihona ku taha matuku kwa limunanu kaufela za Egepita, a n’a latelezwi ki malonda ni mambongola kwa batu ni limunanu, ilikuli mane ni ba mabibo ba palelwa ku yema fapil’a Mushe. Jehova hape u tuhelela pilu ya Faro ku tatafala, ili ku zibahaza ku yena ka Mushe kuli: “Kono ni ku tuhezi hona cwalo, kuli ni bonahalise mata a ka ku wena, ni kuli Libizo la ka li zibwe mwa lifasi kamukana.” (9:16) Mushe cwale u zibahaza ku Faro koto ye tatama, “ñuli ya macwe, ye tuna ku feleleza,” mi fa Bibele i talusa lwa pili kuli ba bañwi ba batanga ba Faro ba saba linzwi la Jehova mi ba nga muhato ka lona. Koto ya bu 8 ni ya bu 9—ku tasezwa ki nziye ni lififi le lituna—li tatama kapili, mi Faro ya tatafezi pilu, ya halifile u bemba Mushe ka lifu haiba a ka lika ku bona pata ya hae hape.—9:18.

16. Jehova u laelañi ka za Paseka ni Mukiti wa Buhobe bo bu Si Na Mumela?

¹⁶ Paseka ni ku bulaiwa kwa za maizibulo (11:1–13:16). Jehova cwale u zibahaza kuli, “Ni sa tisa koto i li ñwi fahalimw’a Faro ni fahalimw’a Egepita”—lifu la za maizibulo. (11:1) U laela kuli kweli ya Abibi i be ya pili kwa likweli za Isilaele. Fa lizazi la bulishumi, ba na ni k’u nga ngu kamba puli—ya munna, ya mwaha u li muñwi, ye sa nyazahali—mi ka la bu 14, ba i bulaye. Ku lona lizazi leo ba lukela k’u nga mali a folofolo yeo ni ku a sasa fa misumo ye mibeli ni muambeso wa munyako wa bona, mi cwale ba lukela ku ina mwahal’a ndu ni ku ca folofolo yeo ye besizwe, yeo ku yona ba sa swaneli ku loba nihaiba lisapo li li liñwi. Ku si ke kwa ba ni mumela mwa ndu, mi ba lukela ku ca ka lubilo, ba nze ba tinile ni ku itukiseza ku funduka. Paseka i be kupuzo, mukiti o ezezwa Jehova mwahal’a masika a bona kaufela. I ka latelelwanga ki Mukiti wa Buhobe bo bu Si Na Mumela ili o tanda mazazi a’ supile. Bana ba bona ba lukelwa ku laelwa ka ku tala ka za taluso ya zeo kaufela. (Hamulaho, Jehova u fa litaelo ze ñwi ka za mikiti yeo, mi u laela kuli bashimani ni banna ba Isilaele ba ba li baeli kamukana, hamohocwalo ni lifolofolo za maizibulo, li lukelwa ku kenisezwa yena.)

17. Ki likezahalo lifi ze bonisa busihu b’o kuli ki bo bu na ni ku hupulwa?

¹⁷ Isilaele u eza mw’a laelela Jehova. Kiha ku taha likayamana! Fahal’a busihu Jehova u bulaya za maizibulo kaufela za Egepita, a nze a fitelela ni ku punyusa baeli ba Isilaele. Faro a kangauka kuli: “A mu nanuhe, mu zwe mwa sicaba sa ka.” Mi “Maegepita ba kasha sicaba ka tata” ku si pakamisa ku funduka. (12:31, 33) Maisilaele ha ba funduki mazoho-zoho, kakuli ba kupa ni ku fiwa ki Maegepita libyana za silivera ni za gauda ni liapalo. Ba zwa mwa Egepita ka muzamaelo wa mpi, ili lindumbana ze 600,000, hamoho ni mabasi a bona ni silundwamanje sa batu ba mishobo ye kopani-kopani ba ba si Maisilaele, hamohocwalo ni limunanu ze ñata hahulu. Ao ki ona mafelelezo a lilimo ze 430 ku zwa fa ku sila nuka ya Eufrati kwa Abrahama kuli a kene mwa naha ya Kanana. Ka buniti fela, bo ki busihu bo bu lukelwa ku hupulwa.—Ex. 12:40, NW, litaluso za kwatasi za bubeli; Magal. 3:17.

18. Ki ku keniswa kufi kwa libizo la Jehova ili ko ku li masetela ko ku eziwa kwa Liwate le li Fubelu?

¹⁸ Libizo la Jehova la keniswa kwa Liwate le li Fubelu (13:17–15:21). Ka ku ba etelela ka lilu le li yemi nonga musihali ni mulilo o yemi nonga busihu, Jehova u zwisa Isilaele ka nzila ye ya kwa Sukoti. Hape Faro u tatafala pilu, mi u ba latelela ka makoloi a hae a ndwa a’ ketilwe ni ku ba kwacisa kwa Liwate le li Fubelu, ka mw’a nahanela. Mushe u tiisa sicaba lipilu, ka ku bulela kuli: “Mu si ke mwa saba; mu yeme mu tiile; mu bone mw’a ka mi piliseza [Jehova, NW] kacenu.” (14:13) Jehova cwale u apula liwate, ili ku tahisa nzila ya ku balehela teñi m’o Mushe a etelela Maisilaele ka ku silelezwa ku ya kwa likamba la kwa upa. Limpi za Faro ze m’ata za latelela mwa teñi, kono za swasiwa ni ku tibiswa ki mezi a n’a kuta. Libizo la Jehova la keniswa ka masetela a ipitezi hakalo! Ki nto ye tisa hahulu ku nyakalalela yena hakalo! Nyakalalo yeo cwale i taluswa ka pina ye tuna ya tulo ili ya pili mwa Bibele, ye li: “Ni ka opelela [Jehova, NW], kakuli u fenyize ka bulena; Pizi ni mupahami wa yona, u ba kashelize mwa liwate. [Jehova, NW] ki mata a ka, ki [muñ’a] pina ya ka; Ki Yena Mulamuleli wa ka. . . . [Jehova, NW] ki Yena ya ka busa kamita, ni ku ya ku ile.”—15:1, 2, 18.

19. Ki likezahalo mañi ze ba teñi mwa musipili wa ku liba Sinai?

¹⁹ Jehova u eza bulikani bwa Mulao kwa Sinai (15:22–34:35). Ka likalulo-kalulo, ili ka ku etelelwa ki Jehova, Isilaele u zamaya ku liba Sinai, lilundu la Mulimu wa niti. Batu ha ba tongoka ka za mezi a’ baba a Mara, Jehova u ba natifaleza ona. Hape, ha ba tongoka ka za ku sa ba ni nama ni buhobe, u ba fa makwali manzibwana mi kakusasana u ba fa manna ye munati, inge silami ha si andile fafasi. Yona manna yeo i na ni ku sebeza sina buhobe bwa Maisilaele ka lilimo ze 40 ze latelela. Hape, lwa pili luli mwa litaba ze ezahezi, Jehova u laela ku bulukiwa kwa lizazi la pumulo, kamba sabata, ili ku tahisa kuli Maisilaele ba sele manna ye fita ya kamita habeli fa lizazi la busilela ni ku sa tahisa ye ñwi fa lizazi la busupa. Hape u ba fumanela mezi mwa Refidimi mi wa ba lwanela ku Amaleke, mi u laela Mushe ku ñola katulo ya Hae ya kuli U ka feza Amaleke mwatas’a lihalimu.

20. Za tamaiso li lukiswa hande cwañi?

²⁰ Jetero, mukwenyan’a Mushe cwale u mu tiseza musal’a hae ni bana ba hae ba babeli. Cwale se  li nako ya ku lukisa hande za tamaiso mwa Isilaele, mi Jetero u fa kelezo ye nde ye sebeza. U eleza Mushe kuli a si ke a lwala mulwalo kaufela yena ka sibili kono a kete banna ba ba kona, ba ba saba Mulimu kuli ba atule batu ka ku zamaisa litopa za batu ba ba likiti, myanda, mashumi a ketalizoho, ni mashumi. Mushe u eza cwalo, ilikuli cwale ki litaba ze t’ata fela ze taha ku yena.

21. Ki sepiso ifi yeo Jehova a eza ka ku tatama, kono ki haiba Isilaele a ezañi?

²¹ Mwahal’a likweli ze talu fela ku zwa fo ba fundukela, Isilaele u tibelela mwa lihalaupa la Sinai. Jehova k’o u sepisa kuli: “Mi cwale, haiba mu ka utwa Linzwi la ka luli, mwa mamela bulikani bwa ka, mu ka ba buswa bwa ka tota mwahal’a macaba a mañwi kaufela; kakuli lifasi kaufela ki la ka. Ku Na, mu ka ba mubuso wa baprisita, ni sicaba se si kenile.” Sicaba si konka kuli: “Z’a bulezi kaufela [Jehova, NW] lu ka li eza.” (19:5, 6, 8) Hamulaho wa nako ya ku keniswa kwa Isilaele, Jehova fa lizazi la bulalu u shetumukela fa lilundu, ili nto ye li tahiseza ku tushana musi ni ku zikinyeha.

22. (a) Ki milao ifi ye mwa Milao ye Lishumi? (b) Ki likatulo lifi ze ñwi ze fiwa ku Isilaele, mi sicaba si kenyiwa cwañi mwa bulikani bwa Mulao?

²² Jehova cwale u zwelapili ku fa Milao ye Lishumi. Yeo i koñomeka ku lapela Jehova a nosi fela, mi i hanisa milimu i sili, ku lapela maswaniso, ni ku bapalisa libizo la Jehova. Maisilaele ba laelwa ku eza sebelezo ye kenile ka mazazi a’ silezi mi ni ku bulukela Jehova sabata, ni ku kuteka bondate ni bome. Milao ye hanisa bubulai, bubuki, busholi, ku paka buhata, ni ku ikumbuta za ba bañwi i kwaniseleza Milao ye Lishumi. Cwale Jehova u zwelapili ku ba tomela likatulo, litaelo za sicaba se sinca, ze nyakisisa za butanga, ku nata mutu, likolofalo, tifo, busholi, ku sinyezwa ki mulilo, bulapeli bwa buhata, ku pepezwa, ku nyandisa limbelwa ni lindiala, likoloti, ni litaba ze ñwi ze ñata. Milao ya Sabata ya fiwa, mi mikiti ye milalu ya ka silimo ya lukisiwa kwa neku la bulapeli bwa Jehova. Mushe cwale u ñola manzwi a Jehova, matabelo a’ fiwa, mi licika la mali a’ sasiwa fa aletare. Buka ya bulikani i balelwa sicaba, mi hamulaho ba koñomeka hape tato ya bona ya ku ipeya ku utwa, mali a n’a siyezi a sasiwa fa buka ni kwa batu kaufela. Kacwalo Jehova u eza bulikani bwa Mulao ni Isilaele ka muyemeli, Mushe.—Maheb. 9:19, 20.

23. Jehova u fa litaelo lifi ku Mushe fa lilundu?

²³ Mushe cwale u kambamela fa lilundu ku Jehova kuli a y’o amuhela Mulao. U fiwa litaelo ze ñata, ka mazazi ni masihu a’ 40, ili ze ama liyahiso za tabernakele, litaba ka za libyana za yona, litaba ze tungile ka za yona tabernakele ka sibili, ni mupangelo wa liapalo za baprisita, ku kopanyeleza cwalo ni sibala sa gauda ye kenile, fo ku ñozwi kuli “Bukeni ki bwa Jehova,” fa kuwani ya Aruni. Ku tomwa ni sebelezo ya buprisita za taluswa hande, mi Mushe u hupuliswa kuli Sabata ikaba sisupo “sa kamita” mwahal’a Jehova ni bana ba Isilaele. Mushe cwale u fiwa matapa a mabeli a Bupaki ili a’ ñozwi ka “munwana wa Mulimu.”—Ex. 28:36; 31:17, 18, NW.

24. (a) Batu ba eza sibi mañi, mi ki sifi se si zwa mwateñi? (b) Ku zwa f’o Jehova u patulula cwañi libizo ni kanya ya hae ku Mushe?

²⁴ Mwahal’a nako yeo batu ba fela pilu mi ba kupa Aruni kuli a ba ezeze mulimu ya ka ba etelela. Aruni u eza cwalo, ili ku bupa namani ya gauda, ili yeo batu ba lapela ku seo a biza “mukiti wa [Jehova, NW].” (32:5) Jehova u bulela ka za ku yundisa Isilaele, kono Mushe wa ba lapelela, nihaike kuli u tuba matapa ka buhali bwa hae bo bu tuka. Bana ba Livi cwale ba yemela bulapeli bo bu kenile, ili ku bulaya bolyamikiti ba 3,000. Jehova hape wa ba nata. Mushe ha s’a kupile Mulimu kuli a zwelepili ku etelela batu ba hae, u bulelelwa kuli n’a kana a bona kanya ya Mulimu mubeukela mi u laelwa ku beta matapa a mañwi a mabeli ili f’o Jehova a ka ñola hape Milao ye Lishumi. Mushe ha kutela fa lilundu, Jehova u zibahaza ku yena libizo la Jehova ha nze A fita, kuli: “[Jehova, Jehova, NW], ki Mulimu ya na ni makeke ni musa, ya sa akufi ku halifa, ya tezi sishemo, ya na ni niti; Ya tiiseza ku shemuba batu mwa masika a bona a’ eza lule.” (34:6, 7) Cwale u talusa manzwi a bulikani bwa hae, mi Mushe wa bu ñola ka mo lu bezi ni bona mwa Exoda kacenu. Mushe ha shetumuka ku zwa fa lilundu la Sinai, litalo la pata ya hae la benya kabakala kanya ya Jehova ye patuluzwi. Ka seo, u na ni ku ikwahela lisila kwa pata.—2 Makor. 3:7-11.

25. Taba i kandekañi ka za tabernakele ni ze ñwi ze bonisa kanya ya Jehova?

²⁵ Ku yahiwa kwa tabernakele (35:1–40:38). Mushe cwale u kopanya Isilaele ni ku ba fa manzwi a Jehova, u ba bulelela kuli ba lipilu ze tabela ba na ni tohonolo ya ku zwiseza tabernakele nubu mi ba lipilu ze butali ba na ni tohonolo ya ku i yaha. Hañihañi Mushe u bihelwa kuli: “Sicaba si se si tisize ze likana misebezi ya sebelezo y’a laezi [Jehova, NW] kuli lu i eze, mane ni ku fita.” (36:5) Ka ketelelo ya Mushe babeleki ba ba tezi moya wa Jehova ba yaha tabernakele ni libyana za yona ni ku eza liapalo kaufela za baprisita. Hamulaho wa silimo si li siñwi ku zwa fo ba fundukela, tabernakele ya fezwa ni ku tomiwa mwa libala le li fapil’a lilundu la Sinai. Jehova u bonisa tumelezo ya hae ka ku kwahela tende yeo ya kopano ka lilu la hae ni ku taza tabernakele ka kanya ya hae, kuli mane Mushe u palelwa ku kena mwa tende. Lona lilu leo musihali ni mulilo busihu li bonisa ku etelelwa ki Jehova kwa Isilaele mwahal’a misipili ya bona kaufela. Cwale se li silimo sa 1512 B.C.E., mi taba ya Exoda i felela f’o, ka ku keniswa ko ku kanya kwa libizo  la Jehova ka misebezi ya hae ye makaza ye ezelizwe Isilaele.

MABAKA HA I LI YE TUSA

26. (a) Exoda i tisa cwañi tumelo ku Jehova? (b) Ku ama Exoda ko ku mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste ku hulisa cwañi tumelo ya luna?

²⁶ Ka nzila ye zwile mubano, Exoda i bonisa kuli Jehova ki Mulukululi ni Muongaongi yo mutuna mi hape ki Mutalelezi wa milelo ya hae ye mituna, mi i lu tiseza tumelo ku yena. Tumelo yeo ya ekezeha ha lu nze lu ituta ku amiwa ko kuñata kwa Exoda ko ku mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste, a’ bonisa litalelezo za miinelo ye miñata ya bulikani bwa Mulao, ku kolwiswa ka za zuho, tukiso ya Jehova ya ku pilisa ka yona batu ba hae, mitala ya kwamulaho ya musebezi wa Sikreste wa ku fa kimululo, kelezo ka za ku hupula bashemi, ze tokwahala mwa ku fumana bupilo, ni ka mwa ku ngela ku lifisa misuha. Ka ku feleleza Mulao ne u kusufalizwe ku u bisa milao ye mibeli ye ama ku bonisa lilato ku Mulimu ni kwa batu ba bañwi.—Mat. 22:32—Ex. 4:5; Joa. 6:31-35 ni 2 Makor. 8:15—Ex. 16:4, 18; Mat. 15:4 ni Maef. 6:2—Ex. 20:12; Mat. 5:26, 38, 39—Ex. 21:24; Mat. 22:37-40.

27. Litaba ze ne li ezahezi luli za mwa Exoda li tusa cwañi Bakreste?

²⁷ Kwa Maheberu 11:23-29 lu bala ka za tumelo ya Mushe ni bashemi ba hae. Ka tumelo n’a zwile mwa Egepita, ka tumelo a eza Paseka, mi ka tumelo a silisa Isilaele Liwate le li Fubelu. Maisilaele ne ba kolobelizwe ku Mushe mi ne ba cile sico sa kwa moya ni ku nwa sino sa kwa moya. Ne ba libelela licwe la kwa moya, kamba Kreste, kono niteñi Mulimu n’a si ka ba katelwa, kakuli ne ba likile Mulimu ni ku ba balapeli ba milimu, liozwa, ni batongoki. Paulusi u talusa kuli seo sa sebeza kwa Bakreste kacenu: “Litaba zeo ha li tahezi bale, ki linguli ku luna; liñozwi kuli lu elezwe, luna ba ba tahezwi ki linako za maungulo. Hakubacwalo, ya hupula kuli u yemi, a itibelele, kuli a si ke a wa.”—1 Makor. 10:1-12; Maheb. 3:7-13.

28. Miluti ya Mulao ni ngunyana ya Paseka se li talelelizwe cwañi?

²⁸ Buñata bwa butokwa bwa kwa moya bwa Exoda, ku kopanyeleza cwalo ni ku sebeza kwa yona mwa bupolofita, li filwe mwa mañolo a Paulusi, sihulu mwa likauhanyo 9 ni 10 za Maheberu. “Mulao, kakuli u na ni muluti fela wa ze ne ka taha, isi mubili luli wa lika, ha u koni ku eza, ni hanyinyani, kuli ba ba lapela ba fumane ku petahala ka matabelo a’ tahiswa ka mwaha ni mwaha.” (Maheb. 10:1) Kacwalo, lu cisehela ku ziba muluti ni ku utwisisa buniti luli. Kreste a kile a “tahisa sitabelo si li siñwi kabakala libi.” U talusizwe kuli ki “Ngunyan’a Mulimu.” Ne ku si ka lobiwa lisapo la ‘ngunyana’ yeo, sina mo ne li si ka lobelwa mwa swanisezo. Muapositola Paulusi u li: “Paseka ya luna, ili Kreste, i tabezwi luna. Cwale, a lu eze mukiti isi ka mumela wa kale, kikuli mumela wa mikwa ye maswe ni wa lunya, kono ibe ka mahobe a si na mumela, a kenile, ni a niti.”—Maheb. 10:12; Joa. 1:29 ni 19:36—Ex. 12:46; 1 Makor. 5:7, 8—Ex. 23:15.

29. (a) Mu bonise shutano ye mwahal’a bulikani bwa Mulao ni bulikani bo bunca. (b) Ki matabelo a’ cwañi ao Isilaele wa kwa moya a fa ku Mulimu cwale?

²⁹ Jesu n’a bile Muyemeli wa bulikani bo bunca, sina Mushe ha n’a li muyemeli wa bulikani bwa Mulao. Shutano ye mwahal’a bulikani b’o ni yona i talusizwe hande ki muapositola Paulusi, ya bulela ka za ku zwisiwa teñi kwa “liñolo la mulatu la milao” ka lifu la Jesu fa kota ya linyando. Jesu ya zusizwe ka ku ba Muprisita yo Mutuna ki “Sikombwa sa Sibaka se si Kenile, ni sa Tabernakele ya niti ye tomilwe ki [Jehova, NW], isi mutu.” Baprisita mwatas’a Mulao ne “ba eza sebelezo ye li siswaniso ni muluti wa linto ze kwa lihalimu” ka ku ya ka mutala o ne u filwe ki Mushe. “Kono Jesu u filwe sebelezo ye fita yeo hahulu; mane ki yena Muyemeli wa bulikani bo bu fita bwani kwa bunde, bo bu tomilwe fahalimu a lisepiso ze fita zani kwa bunde.” Bulikani bwa kale ne bu tuhezi ku sebeza mi ne bu zwisizwe teñi ka ku ba taku ye ñozwi ye bulaya. Majuda ba ba sa utwisisi seo ba taluswa kuli ki ba kutwisiso ye tatafalile, kono balumeli ba ba ziba kuli Isilaele wa kwa moya u tile mwatas’a bulikani bo bunca ba kona ku “talima nge mwa siiponi kanya ya [Jehova, NW], ka meto a’ si na kapai,” ka ku fita hande ku ze konisa za ku ba likombwa. Ka mazwalo a’ kenisizwe bona bao ba kona ku fa “sitabelo [sa bona] sa milumbeko, kikuli bupaki bo bu zwa mwa milomo ye lumba Libizo la hae.”—Makolo. 2:14; Maheb. 8:1-6, 13; 2 Makor. 3:6-18; Maheb. 13:15; Ex. 34:27-35.

30. Ku lukululwa kwa Isilaele ni ku huliswa kwa libizo la Jehova mwa Egepita ne li mbengenge ya nto mañi?

³⁰ Exoda i hulisa libizo ni bubusi bwa Jehova, ili ku supa kwapili kwa tukuluho ye kanya ya sicaba sa Sikreste sa Isilaele wa kwa moya, ya bulelelwa kuli: “Mina mu lusika lo lu ketilwe, mu na ni buprisita bwa silena, mu mushobo o kenile, mu sicaba sa hae tota, kuli mu bulele ze nde za hae Yena ya mi bizelize ku zwa mwa lififi, ni ku kena mwa liseli la hae le li komokisa. Sapili mina ne mu si sicaba, kono cwale mu sicaba sa Mulimu.” M’ata a Jehova ka mw’a boniselizwe mwa ku kubukanya Isilaele wa hae wa kwa moya ku zwa mwa lifasi ilikuli a tunafaze libizo la hae ki a ka makazo sina m’ata a n’a bonisize kwa neku la batu ba hae mwa Egepita wa kwaikale. Ka ku tuhelela Faro ku pila ilikuli a mu bonise m’ata a Hae ni kuli libizo la Hae li zibahale, Jehova n’a fa mbengenge ya bupaki bo butuna ni ku fita ili bo bu ka petiwa ka Lipaki za Hae za Sikreste.—1 Pit. 2:9, 10; Maro. 9:17; Sin. 12:17.

31. Exoda ki mbengenge ya nto mañi ku za mubuso ni ku ba teñi kwa Jehova?

 ³¹ Kacwalo, lwa kona ku bulela ka Mañolo kuli sicaba se ne si kopanyizwe mwatas’a Mushe ne si supa kwa sicaba se sinca se si mwatas’a Kreste ni kwa mubuso o si ke wa zikinyeha ni kamuta. Ka seo, lu susuezwa kuli “lu sebeleze Mulimu ka mukwa o mu tabisa, inze lu na ni likute ni sabo.” Sina ku ba teñi kwa Jehova ha ne ku ambekile tabernakele mwa lihalaupa, u sepisa cwalo ku ba kamita ni ba ba mu saba: “Mu bone Tabernakele ya Mulimu, i inzi ni batu; U ka yaha ni bona, ba be macaba a hae; mi Mulimu u ka ba ni bona. . . . Ñola; kakuli manzwi ao a sepahala, ki a niti.” Ka buniti fela Exoda ki kalulo ya ze ñozwi za Bibele ili ye li ya butokwa ni ye tusa.—Ex. 19:16-19—Maheb. 12:18-29; Ex. 40:34—Sin. 21:3, 5.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]