Buka ya Bibele ya Bu 20—Liproverbia

Babuleli: Salumoni, Aguru, Lemuele

Ko Ne I Ñolezwi: Jerusalema

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 717 B.C.E.

1. Ki butali mañi bo bu kona ku fumanwa mwa buka ya Liproverbia?

SALUMONI, mwan’a Davida, ha n’a bile mulena wa Isilaele ka 1037 B.C.E., n’a lapezi ku Jehova kuli a mu fe “butali ni kutwisiso” za “ku atula sicaba . . . se situna cwalo.” Ka seo, Jehova a mu fa ‘zibo ni butali ni pilu ye na ni kutwisiso.’ (2 Makol. 1:10-12; 1 Mal. 3:12; 4:30, 31) Kacwalo, Salumoni a fita fa ku “bulela mashitanguti a eza 3,000.” (1 Mal. 4:32) Bo buñwi bwa bona butali bo ne bu bulezwi b’o ne bu ñozwi mwa buka ya mwa Bibele ya Liproverbia. Bakeñisa kuli butali bwa hae luli ne li “bwa n’a kenyize Mulimu mwa pilu ya hae,” kanti ka mo ku inezi luli ha lu ituta Liproverbia lu ituta butali bwa Jehova Mulimu. (1 Mal. 10:23, 24) Mashitanguti ao a talusa ka bukuswani liniti za kamita. Ki a sebeza kacenu sina mwa n’a sebeleza ha n’a bulezwi lwa pili.

2. Ki kabakalañi nako ya Salumoni ha ne i li ye swanela ya ku fa ketelelo ya bumulimu ye mwa Liproverbia?

 ² Puso ya Salumoni ne li nako ye swanela ya ku fa ketelelo ya bumulimu yeo. Salumoni n’a bulezwi kuli u “ina fa lubona lwa bulena lwa [Jehova, NW].” Mubuso wa Isilaele wa teokratiki ne u li fa mayemo a ona a pahami ka ku fitisisa, mi Salumoni n’a shemubilwe ka “bulena bo bu tumile” ili bo bu hulile hahulu-hulu. (1 Makol. 29:23, 25) Ne li nako ya kozo ni ku poboza, nako ya buiketo. (1 Mal. 4:20-25) Nihakulicwalo, ni mwatas’a puso yeo ya teokratiki, batu ne ba sa na ni butata bwa bona bwa ka butu ili bo ne bu taha ka ku sa petahala kwa butu. Kwa utwahala kuli batu ne ba ka itinga ku Mulena Salumoni ya butali kuli a ba tuse ku tatulula butata bwa bona. (1 Mal. 3:16-28) Ha nze a atula mwa litaba ze ñata zeo, n’a bulezi mashitanguti a n’a swanela miinelo ye miñata ya mwa bupilo ye ba teñi mwahal’a mazazi. Zona lipulelo zeo ze kuswani kono ili ze hoha mamelelo ne li tabezwi hahulu ki ba ne ba lakaza ku zamaisa bupilo bwa bona ka ku lumelelana ni tato ya Mulimu.

3. Liproverbia ne i fitile cwañi fa ku onga-ongiwa?

³ Taba ha i buleli kuli Salumoni n’a ñozi mashitanguti. Nihakulicwalo, i bulela kuli n’a ‘bulezi’ mashitanguti, hape ni kuli “a bata libaka la litaba, a kopanya mashitanguti ni linguli ze ñata,” kacwalo ili ku bonisa kuli n’a tabela ku bukeleza mashitanguti kuli a itusiswe kwapili. (1 Mal. 4:32; Muek. 12:9) Mwa linako za Davida ni Salumoni, ne ku na ni bañoli mwahal’a likombwa. (2 Sam. 20:25; 2 Mal. 12:10) Ka za haiba bañoli bao mwa kuta ya hae ki bona ba ne ba ñozi ni ku kubukanya mashitanguti a hae, ha lu zibi, kono lipulelo za mubusi ufi kamba ufi wa mayemo a hae ne li k’a ngiwa ka butuna hahulu mi kamita ne li ka ñolwa. Ka nañungelele ku lumelwa kuli buka yeo ki ze ñozwi ze onga-ongilwe ku zwa ku ze ñozwi ze ñwi.

4. (a) Ka nañungelele buka ya Liproverbia i mwa likalulo lifi? (b) Ki mañi ya n’a simuluzi buñata bwa mashitanguti?

⁴ Buka ya Liproverbia neikana ya alulwa mwa likalulo ze 5. Zona zeo ki: (1) Likauhanyo 1-9, ze kala ka manzwi a’ li , “Mashitanguti a Salumoni mwan’a Davida”; (2) Likauhanyo 10-24, ze talusizwe sina “Liproverbia za Salumoni”; (3) Likauhanyo 25-29, ili kalulo ye kala kuli: “Isali ona mashitanguti a Salumoni, a’ kopisizwe ki batu ba Ezekiasi mulena wa Juda”; (4) Kauhanyo 30, ye tahisizwe sina “Manzwi a Aguru mwan’a Jake”; ni (5) Kauhanyo 31, ye na ni “Manzwi a mulena Lemuele: Likelezo z’a mu layile m’ahe.” Kacwalo Salumoni n’a li yena musimululi wa buñata bwa mashitanguti. Haili ka za Aguru ni Lemuele, ha ku na se si zibwa hande ka za kuli ne li bomañi. Bafi ba maikuto ba bañwi ba akaleza kuli Lemuele ne li kana li li libizo le liñwi la Salumoni.

5. Liproverbia ne i ñozwi ni ku kubukanyiwa lili?

⁵ Liproverbia ne i ñozwi ni ku onga-ongiwa lili? Buñata bwa yona ku si na kakanyo ne i ñozwi mwahal’a puso ya Salumoni (1037-998 B.C.E.) pili a si ka biuka kale. Bakeñisa ku sa zibwa hande kwa bo Aguru ni Lemuele, ha konwi ku zibwa kuli litaba za bona ne liñozwi lili. Bakeñisa kuli ku kubukanyiwa ko kuñwi ne ku ezizwe mwahal’a puso ya Ezekiasi (745-717 B.C.E.), ku kubukanyiwa kwa ona ne ku si ke kwa fela puso ya hae i si ka kalisa kale. Kana likalulo ze peli za mafelelezo ni zona ne li kubukanyizwe mwatas’a Mulena Ezekiasi? Ka ku alaba, kwa Liproverbia 31:31 mwa New World Translation of the Holy Scriptures—With References, ku na ni litaluso za kwatasi ze fa liseli, ze li: “Lihatiso ze ñwi za litaba za Siheberu li bonisa litaku ze talu za Chehth, Zaʹyin, Qohph (חזק) ze li sinyatela sa Mulena Ezekiasi kwa musebezi o kopisizwe ki bañoli ba hae ili ku bonisa kuli musebezi w’o ne u felizwe.”

6. Lishitanguti ki nto mañi, mi ki kabakalañi libizo la buka yeo la Siheberu ha li li le li swanela?

⁶ Mwa Libibele za Siheberu buka yeo pili ne i bizwa ka linzwi la makalelo mwa buka yeo, la mish·lehʹ, ye talusa “mashitanguti.” Mish·lehʹ ki muinelo o mwa buñata, o li sika, wa linzwi la Siheberu la sika la ma·shalʹ, ili leo ka nañungelele li nahanelwa ku simuluha fa mutomo wa linzwi o talusa “ku swana” kamba “ku bapanyeha.” Lipulelo zeo li talusa hande hahulu ze mwa buka yeo, kakuli mashitanguti ki lipulelo ze kuswani ili zeo hañata li itusisa ku swana kamba ku bapanyeha mi ili zeo hañata li lukiselizwe ku tahiseza muutwi ku nahana. Bukuswani bwa mashitanguti bu a bisa bunolo ku a utwisisa ni ku hoha mamelelo, mi ka muinelo w’o a lutiwa, ku itutiwa, ni ku hupulwa ka bunolo. Muhupulo wa toma.

7. Ki sifi se si swanelwa ku lemuhiwa ka za muñolelo wa Liproverbia?

⁷ Mubulelelo o mwa buka ye ni ona ki o hoha hahulu mamelelo. I mwa muñolelo wa litoko za Siheberu. Buñata bwa buka ki litoko ze bapanya. Zeo ha li tahisi kuli mafelelezo a mibamba kamba litimana a be ni mulumo o swana. Li bapanya ka ku tahisa kuli mibamba ye lumelelana i be ni mihupulo ye swana. Bunde ni m’ata a taelo ya zona li mwa ku swana kwa mihupulo. Mihupulo neikana ya lumelelana kamba ku lwanisana, kono m’ata a bapanyo a yandulula muhupulo, ku hulisa muhupulo, ni ku ikolwisa ka za ku fitisa taluso mwa muhupulo w’o. Mitala ya bapanyo ya lika ze lumelelana i fumanwa kwa Liproverbia 11:25; 16:18 ni 18:15, mi mitala ya bapanyo ya lika ze lwanisana ili ye atile hahulu i kwa Liproverbia 10:7, 30; 12:25; 13:25 ni 15:8. Muñolelo o muñwi u fumanwa kwa mafelelezo luli a buka ye. (Liprov. 31:10-31) Litimana ze 22 ze k’o li lukisizwe kuli mwa Siheberu ye ñwi ni ye ñwi i kale ka taku ye latelela ya ku tatamana kwa litaku za Siheberu, ili muezezo wa acrostic o’ itusisizwe mwa Lisamu ze sikai. Ha ku na muñolelo o likana ni w’o kwa bunde ku za kwaikale.

8. Ku itusiswa kwa Liproverbia ki Bakreste ba kwa makalelo ku paka cwañi buniti bwa yona?

 ⁸ Buniti bwa Liproverbia hape bu bonwa mwa ku itusiswa hahulu kwa buka yeo ki Bakreste ba kwa makalelo mwa ku talusa milao ya muzamao. Ku bonahala kuli Jakobo n’a ziba hahulu Liproverbia mi n’a itusisize likuka za yona ze mutomo mwa kelezo ye nde ya n’a file kwa neku la muzamao wa Sikreste. (Mu bapanye Liproverbia 14:29; 17:27 ni Jakobo 1:19, 20; Liproverbia 3:34 ni Jakobo 4:6; Liproverbia 27:1 ni Jakobo 4:13, 14.) Ku amiwa luli kwa Liproverbia hape ku fumanwa mwa mañolo a latelela: Maroma 12:20—Liproverbia 25:21, 22; Maheberu 12:5, 6—Liproverbia 3:11, 12; 2 Pitrosi 2:22—Liproverbia 26:11.

9. Liproverbia i lumelelana cwañi ni likalulo ze ñwi kaufela za Bibele?

⁹ Fahalimu a zeo, Liproverbia i iponahaza kuli i lumelelana ni Bibele mutumbi, ili nto ye paka kuli ki kalulo ya “Liñolo kamukana.” I tahisa ku lumelelana kwa muhupulo ko ku lemuseha ha i bapanyiwa ni Mulao wa Mushe, tuto ya Jesu, ni ze ñozwi ki balutiwa ni baapositola ba Jesu. (Mu bone Liproverbia 10:16—1 Makorinte 15:58 ni Magalata 6:8, 9; Liproverbia 12:25—Mateu 6:25; Liproverbia 20:20—Exoda 20:12 ni Mateu 15:4.) Mane ni ha i bulela fa litaba ze cwale ka ku lukiswa kwa lifasi-mubu kuli li yahiwe ki batu, ya lumelelana ni minahano ya bañoli ba bañwi.—Liprov. 3:19, 20; Gen. 1:6, 7; Jobo 38:4-11; Samu 104:5-9.

10, 11. Ki litaba lifi ze ñwi ze paka ku buyelelwa ki Mulimu kwa buka ye?

¹⁰ Se siñwi se si pakela ku buyelelwa kwa buka yeo ki ku nepahala kwa yona ku za sayansi, ibe kuli lishitanguti li ama likuka za milyani, bualafi, kamba buikangulo. Ka ku iponelwa fela Liproverbia 25:20 i ama kwa ku kopanyiwa kwa ze wawata ni ze lungwalala. Liproverbia 31:4, 5 i lumelelana ni ze fumanwi ki sayansi za mwa linako za cwale za kuli bucwala bu fokolisa munahano. Baalafi ba bañata ni bocaziba ba za lico ba lumela kuli linosi ki sico se sinde, ili nto ye hupulisa mutu lishitanguti le li li: “Mwan’aka u ce linosi, kakuli li munati.” (Liproverbia 24:13) Ze lemuhilwe mwa linako ze ka za matuku a munahano ni maikuto haki ze nca kwa Liproverbia. “Pilu ye tabile ki mulyani o munde.”—17:22; 15:17.

¹¹ Ka buniti fela, buka ya Liproverbia i nyakisisa ka ku tala butokwi ni muinelo kaufela wa batu kuli mane buka ye ñwi ne i ize: “Ha ku na swalisano mwa bupilo ye si ka fiwa taelo ye swanela, ha ku na tengamo ye nde kamba ye maswe ye si ka susuezwa kamba ku elezwa ka swanelo. Kai ni kai ku itemuha kwa mutu ku swalisaniswa kapili ni za Bumulimu, . . . mi mutu u zamaya a bonwa ki Mubupi ni Muatuli wa hae . . . Muinelo kaufela wa mutu wa fumanwa mwa buka ya kale ye; mi nihaike kuli ne i ñozwi lilimo ze likiti ze talu kwamulaho k’o, i sa lumelelana ni miinelo inge kuli i ngilwe cwale kwa bayemeli ba yona ba ba pila.”—Smith’s Dictionary of the Bible, 1890, Vol. III, likepe 2616.

ZE MWA LIPROVERBIA

12. (a) Ki toko ifi ye swalani ye li kalulo ya pili ya Liproverbia? (b) I lutañi ka za butali ni muzamao wa butu? (c) Liproverbia 1:7 i tomela cwañi buka kamukana mutala?

¹² Kalulo ya Pili (1:1–9:18). Ye ki toko ye swalani ili ye ezizwe ka lingambolo ze kuswani ze swana inge ze bulelelwa mwana ki ndat’ahe, ze ama tokwahalo ya butali kwa neku la ku etelela pilu, kamba mutu wa mwahali kamukana, ni ku etelela takazo. I luta butokwa bwa butali ni lituso za bona: tabo, buiketo, kozo, ni bupilo. (1:33; 3:13-18; 8:32-35) I bonisa fapahano ye mwahal’a seo ni ku sa ba ni butali ni zeo bu tisa: manyando mi kwa nalulelule ni lifu. (1:28-32; 7:24-27; 8:36) Ha lu nyakisisa miinelo ni ze kona ku ezahala mwa bupilo ze ñata-ñata, i fa mutu tuto ye mutomo mwa muzamao wa butu ni ze zwa mwa muzamao w’o cwale ni mwa nako ya kwapili. Manzwi a kwa Liproverbia 1:7 a toma mutala wa buka kamukana: “Simuluho ya zibo, ki ku saba [Jehova, NW].” Likezo kamukana li lukela ku bonisa kuli Jehova wa beiwa mwa munahano. Tokwahalo ya ku sa libala milao ya Mulimu ya kuta-kutelwa, ili ya ku kumalela milao ya hae ni ku sa i fulalela.

13. Mu taluse litaba ze tuna ze mwa kalulo ya pili ya Liproverbia.

¹³ Mihupulo ye mituna ye li mutomo wa kalulo ya pili ye ki butali, zibo, ku saba Jehova, kalimelo, ni kutwisiso. Litemuso za fiwa ka za sango se si maswe, ku hana kalimelo ya Jehova, ni liswalisano ze sa swaneli ni basali basili. (1:10-19; 3:11, 12; 5:3-14; 7:1-27) Butali bu bulelwa habeli kuli bu mwa libaka za nyangela, kacwalo ili ku ba bo bu kona ku fumanwa, bo bu fumaneha. (1:20, 21; 8:1-11) Bu taluswa sina mutu mi bu susueza ba ba si na yeloseli, mane ni ku talusa se siñwi ka za ku bupiwa kwa lifasi-mubu. (1:22-33; 8:4-36) Ye ki buka ye makaza hakalo! Kalulo ye i fela ka taba ye ne i kalile ka yona, ya kuli “simuluho ya butali ki ku saba [Jehova, NW].” (9:10) Mwahal’a yona kaufela, i talusa kuli ku lemuha Jehova mwa linzila za luna kaufela, hamohocwalo ni ku kumalela kwa luna kwa ku luka kwa hae, ki yona nzila ya bupilo mi i kona ku lu sileleza ku ze ñata ze sa lakazehi.

14. Ki libapanyo lifi za fapahano ze tunumeka lituto ze sebeza za Liproverbia?

¹⁴ Kalulo ya Bubeli (10:1–24:34). Mo lu fumana teñi likuka ze ñata ze nde hahulu, ze si ka swalana ili ze sebelisa butali mwa miinelo ye t’ata ya bupilo. Ka ku lu luta ku sebeza ko ku swanela, i lela ku ekeza kwa taba ni ku kondolokisa bupilo. Ku bonisa fapahano mwa libapanyo ku tunumeka lituto mwa minahano ya luna. Ki ye kalulo ya mukoloko wa litaba ze nyakisisizwe mwa likauhanyo 10, 11, ni 12 fela:

 lilato li lwanisana ni sitoyo

butali bu lwanisana ni butanya

busepahali bu lwanisana ni bupumi

ku sepahala ku lwanisana ni busawani

niti i lwanisana ni buhata

bufani bu lwanisana ni lukokoto

miswalo i lwanisana ni ndembwe

ku zamaya ka busepahali ku lwanisana ni linzila ze kopami

kelezo ye nde i lwanisana ni kutokwa tamaiso ye butali

musali ya sepahala u lwanisana ni musali ya swabisa

ku luka ku lwanisana ni bumaswe

buishuwo bu lwanisana ni buikuhumuso

Ku nyakisisa mukoloko wo ka ku ama kwa bupilo bwa ka zazi ku swanela ku lu tahiseza ku lumela kuli luli Liproverbia ki buka ye sebeza!

15. Mu fe mitala ye miñwi ya miinelo ye fitana-fitana ya butu ye nyakisisizwe mwa Liproverbia.

¹⁵ Litaba ze ñwi za kalulo ye (13:1–24:34) li zwelapili ni likupuliso za zona za lipimo za Jehova ilikuli lu be ni kutwisiso ye tungile ni ku lemuha lika. Mukoloko wa ku fitana-fitana kwa miinelo ya batu ye nyakisisizwe u ka bonisa ka m’o buka ye i fela litaba ze ñata luli. Ki ko ku tusa hahulu ku ba ni kelezo yeo ya Bibele ka za ku ipumisa, buikuhumuso, ku eza s’a sepisize mutu, ngana, liango, ku kalimela ni ku luta mwana, mubonelo wa mutu wa se si lukile, ku sa halifa kapili, ku shemuba ba ba mwa manyando, bupumi, tapelo, sheununo, ku kolwa ka ze tokwahala mwa bupilo, muipo, ku fumela ku za batu, kweta, likañi, buiswalo, buipanguli, ku kuza, sobozi, komano, buikokobezo, bumbombo, ku babalela bondat’ahe mutu ni bom’ahe, lino ze kola, bupumi, tulemeno twa musali, limpo, ku kolota, ku kolotisa, sishemo, ku sepa, milulwani, ku yaha ba ndu, muna, ku lifisa misuha, mbwashula, kalabo ye bunolo, ku yeya, ni bulikani bwa niti. Ki likelezo ze ñata luli za ku ya teñi kwa neku la ketelelo fa litaba za ka zazi! Ku ba bañwi, ze sikai za zeo ne li kana za bonahala ku sa ba za butokwa, kono mwa taba mo lu lemuha kuli Bibele ha i keshebisi butokwi bwa luna nihaiba mwa lika ze bonahala ku ba ze si za butokwa. Ku seo, butokwa bwa Liproverbia ki bo butuna hakalo

16. Ki kelezo ifi ye yahisa ye fiwa mwa kalulo ya bulalu ya Liproverbia?

¹⁶ Kalulo ya Bulalu (25:1–29:27). Kelezo ye yahisa ya fiwa fa litaba ze cwale ka likute, pilu-telele, lila, ku sebelisana ni matanya, ku itabisa, kalembeshwa, lifufa, ku utwiswa butuku ki mulikani, tala, busawani, ku mamela buikalabelo, cisehelo, ku itumelela, ze zwa mwa puso ye maswe, pilu seta, limbuyoti za puso ye nde, ku sa utwa kwa banana, mo ku ngelwa batanga, kutwisiso ye tungile, ni ku bonela-hule.

17. (a) Ki “lushango lo lu buima” lufi lw’a tahisa Aguru? (b) Ki lika lifi z’e fitana-fitana zeo a talusa ka bune?

¹⁷ Kalulo ya Bune (30:1-33). Lo ki “lushango lo lu buima” (NW) lo lu twi ne lu bulezwi ki Aguru. Hamulaho wa ku itumelela ka buikokobezo ka za ku sa ba wa butokwa kwa hae, muñoli u ama kwa ku sa kona kwa mutu ku bupa lifasi-mubu ni ze ku lona. U bulela kuli Linzwi la Mulimu li likilwe, mi u li Mulimu ki tebe. U kupa kuli buhata bu sutisezwe kwahule ni yena ni kuli a si ke a fiwa bufumu nihaiba bubotana. U talusa lusika lo lu masila, lo lu inuneka, ili lusika lo lu na ni mukwañuli lwa batu ba ba kutanga bashemi ba bona. Lika z’e ne ze sa buleli kuli “Ku likani” za taluswa, hamoho ni lika z’e ne ze t’ata ku li utwisisa. (30:15, 16) Mukwa wa musali wa lihule wa ku yaya mulatu ka ku sa swaba wa taluswa. Cwale ku taluswa lika z’e ne zeo lifasi li sa koni ku tiyela, lika z’e ne ze nyinyani ze butali hahulu, ni lika z’e ne ze zwile mubano mo li zamaela. Ka libapanyo ze swanela, muñoli u lemusa kuli “ha ku shemaetwa buhali, ku taha lindwa.”—30:33.

18. Ki lifi z’a bulela Mulena Lemuele ka za (a) musali ya maswe ni (b) musali ya sepahala?

¹⁸ Kalulo ya Bune (31:1-31). Ki lo “lushango lo lu buima” (NW) lo luñwi, lwa Lemuele mulena. L’o lu mwa miñolelo ye mibeli. Kalulo ya pili i nyakisisa sinyeho yeo mutu a kona ku fita ku yona ka musali ya maswe, i lemusa ka m’o lino ze kola li kona ku biulela katulo, mi i kupa kuli ku be ni katulo ye lukile. Muñolelo wa acrostic o mwa kalulo ya mafelelezo u neelwa kwa tolongosho ye nde hahulu ya musali ya sepahala. Ka butungi bo buñwi i talusa butokwa bwa hae, ili ku bonisa kuli wa sepiwa ni ku tusa ku muñ’a hae. Tulemeno twa hae tu kopanyeleza teñi miswalo, ku pakelanga, ku leka lika ka tokomelo, ku shemuba babotana, hamohocwalo ni ku bonela-hule lika ni ku bulela ka butali. Hape u na ni temuho, u kutekiwa ki bana ba hae, mi u lumbiwa ki munn’a hae. Fahalimu a zeo kaufela, u saba Jehova.

MABAKA HA I LI YE TUSA

19. Liproverbia yona ka sibili i zibahaza cwañi mulelo wa yona o tusa?

¹⁹ Mulelo o tusa wa Liproverbia u bulezwi mwa litimana za makalelo, ze li: “Za ku luta mutu butali ni tuto; ku mu utwisa manzwi a zibo; ku mu talifisa mizamao ye na ni ngana, ye na ni niti, ye lukile, ye sepahala; ku fa ya sa lemuhi, ku keta litaba, ku fa mutanga zibo ni buitemuso.” (1:2-4) Ka ku lumelelana ni mulelo o talusizwe wo, buka ye i tunumeka zibo, butali, ni kutwisiso, ili zeo ye ñwi ni ye ñwi ya zona ya tusa ka nzila ye ñwi.

20. Liproverbia i bulelañi ka za zibo?

²⁰ (1) Zibo ki nto yeo mutu a tokwa hahulu, kakuli ku maswe ku mutu ku sa ziba. Mutu ni kamuta ha koni ku fumana zibo ye nepahezi a sa sabi Jehova, kakuli zibo i kala ka sabo yeo. Zibo i fita gauda ye  nde hahulu. Kabakalañi? Ba ba lukile ba yangwelwa ka zibo; i lu tibela kwa ku akufela mwa sibi. Lu tokwa ku i bata hakalo, ku ikungela yona! Ki ya butokwa hahulu. Kacwalo “teya zebe, u utwe manzwi a ba ba butali, pilu ya hao i teeleze lituto za ka.”—22:17; 1:7; 8:10; 11:9; 18:15; 19:2; 20:15.

21. Ki ifi tuto ya bumulimu ka za butali?

²¹ (2) Butali, buikoneli bwa ku itusisa hande zibo ka ku lumbeka Jehova, ki “se si tokwahala” hahulu. Mu bu bate. Simbule sa bona ki Jehova. Butali bo bu pilisa bu kala ka ku ziba ni ku saba Jehova Mulimu—seo ki sona sinotolo se situna kwa butali. Kacwalo mu sabe Mulimu, isiñi mutu. Butali bo bu taluswa sina mutu bu fa zibahazo, ye susueza bote ku kondisa linzila za bona. Butali bwa huweleza mwa mikwakwa tenyene. Jehova u biza ba ba si na yeloseli kaufela ni ba ba si ka talifa kuli ba ye ku yena ni ku y’o ca buhobe bwa butali. Ku zwa f’o, ka ku saba Jehova, ba ka ba ni tabo niha ba shebile. Limbuyoti za butali ki ze ñata; ku ama kwa bona ku tusa hahulu. Butali ni zibo—zeo ki ze mutomo ili ze tokwahala kwa buitemuso, bo bu ka lu sileleza. Sina linosi ha li tusa ni ku ba ze nde, ni butali bu cwalo. Bu fita gauda kwa butokwa; ki kota ya bupilo. Batu ba yunda ha ba si na butali, kakuli butali bu bukeleza bupilo; bwa pilisa.—4:7; 1:7, 20-23; 2:6, 7, 10, 11; 3:13-18, 21-26; 8:1-36; 9:1-6, 10; 10:8; 13:14; 15:16, 24; 16:16, 20-24; 24:13, 14.

22. Ki silelezo ifi ye konwa ku fumanwa mwa kutwisiso?

²² (3) Kwand’a zibo ni butali, kutwisiso ki ya butokwa hahulu; kacwalo, “mane u ipatele [kutwisiso, NW] ka z’o sweli kamukana.” Kutwisiso ki buikoneli bwa ku bona sika mwa likalulo za sona kaufela; i talusa temuho ye tungile, ka ku hupula Mulimu kamita, kakuli mutu h’a koni ku itinga fa kutwisiso ya hae tota. Ha ku konahali ni hanyinyani ku ba ni kutwisiso kamba temuho ye tungile haiba mutu a sebeza ka ku lwanisa Jehova! Kuli i be ya luna, lu lukela ku bata hande kutwisiso sina sifumu se si patilwe. Kuli lu utwisise, lu lukela ku ba ni zibo. Ku bata zibo kwa ya na ni kutwisiso ku fumana mupuzo, mi butali bu fapil’a hae. U silelelizwe kwa mabeta a sa balwi a lifasi le, inge cwalo kwa batu ba ba maswe ba bañata-ñata ba ne ba kana ba lika ku swasa mutu kuli a zamaye ni bona mwa nzila ya lififi. Ki buitumelo hakalo ku Jehova Mulimu—yena Simbule sa zibo, butali, ni kutwisiso, ze pilisa!—4:7; 2:3, 4; 3:5; 15:14; 17:24; 19:8; 21:30.

23. Ki kelezo ye butali ya mufuta mañi ye ka latelela ku nyakisiswa?

²³ Ka ku lumelelana ni mulelo o tusa wa Liproverbia, buka ye i tahisa likelezo ze ñata ze butali, ze buyelezwi za ku lu tusa ku fumana kutwisiso ni ku sileleza pilu, “kakuli ku yona ki fo ku zwa liwelu-welu la bupilo.” (4:23) Ze latelela ki ze ñwi za likelezo ze butali ze koñomekilwe mwahal’a buka ye kaufela.

24. Ki sifi se si bulezwi ka za ba ba maswe ni ba ba lukile?

²⁴ Ku boniswa kwa fapahano ye mwahal’a ba ba maswe ni ba ba lukile: Ya maswe u ka swasiwa mwa linzila za hae ze kopami, mi bufumu bwa hae ha bu na ku mu punyusa mwa lizazi la buhali. Ya lukile u libile kwa bupilo mi u ka fiwa mupuzo ki Jehova.—2:21, 22; 10:6, 7, 9, 24, 25, 27-32; 11:3-7, 18-21, 23, 30, 31; 12:2, 3, 7, 28; 13:6, 9; 14:2, 11; 15:3, 8, 29; 29:16.

25. Liproverbia i lemusa cwañi ka za muzamao o maswe?

²⁵ Tokwahalo ya mizamao ye kenile: Salumoni ha liseli ku lemusa ka za mizamao ye maswe. Libuki ba ka fumana miupa ni ku shwaulwa, mi ku shubulwa kwa bona ha ku na ku fela. “Mezi a ku uzwa” ne a kana a utwahala inge a munati ku yo munca, kono lihule u shetumukela mwa lifu mi u bitula matanya ba ba coelizwe ki yena. Ba ba wela mwa mukoti o tungile wa muzamao o maswe ba halifezwi ki Jehova.—2:16-19; 5:1-23; 6:20-35; 7:4-27; 9:13-18; 22:14; 23:27, 28.

26. Ki sifi se si bulezwi ka za buiswalo?

²⁶ Tokwahalo ya buiswalo: Butahwa ni micomibi za nyaziwa. Kaufela ba ba bata ku lumelelwa ki Mulimu ba lukela ku itikanelela mwa micelo ni minwelo. (20:1; 21:17; 23:21, 29-35; 25:16; 31:4, 5) Ba ba sa halifi kapili ba na ni kutwisiso ye tuna mi ba fita sinata ya hapa munzi. (14:17, 29; 15:1, 18; 16:32; 19:11; 25:15, 28; 29:11, 22) Buiswalo hape bwa tokwahala kwa ku pima muna ni lifufa, ze bolisa masapo.—14:30; 24:1; 27:4; 28:22.

27. (a) Ku sa itusisa lipulelo ka butali kiñi? (b) Ki kabakalañi ku itusisa kwa luna mulomo ni lilimi ka butali ha li li za butokwa hahulu?

²⁷ Ku itusisa lipulelo ka butali ni ka kutokwa butali: Lipulelo ze kopami, musawani, ya paka buhata, ni ya lunya ba ka tompololwa, kakuli ba nyenyisa ku Jehova. (4:24; 6:16-19; 11:13; 12:17, 22; 14:5, 25; 17:4; 19:5, 9; 20:17; 24:28; 25:18) Haiba mulomo wa mutu u bulela ze nde, ki liwelu-welu la bupilo; kono mulomo wa litanya u mu tiseza sinyeho. “Lifu ni bupilo li mwa mata a lilimi, ba ba lata lilimi ba ka ca manzwi a lona.” (18:21) Busawani, bupumi, kalembeshwa, ni lipulelo za kazatu za nyaziwa. Ku bulela niti, ku kuteka Mulimu, ki butali.—10:11, 13, 14; 12:13, 14, 18, 19; 13:3; 14:3; 16:27-30; 17:27, 28; 18:6-8, 20; 26:28; 29:20; 31:26.

28. Muipo u tisa bumaswe bufi, kono ki lituso lifi ze taha ka buikokobezo?

²⁸ Bukuba bwa muipo ni tokwahalo ya buikokobezo: Muipi wa ipahamisa ka sipimo seo a si ku sona, kuli mane a sinyehelwe. Ba ba ikuhumusa mwa pilu ba nyenyisa ku Jehova, kono u fa ba ba ikokobeza butali, kanya, bufumu, ni bupilo,—3:7; 11:2; 12:9; 13:10; 15:33; 16:5, 18, 19; 18:12; 21:4; 22:4; 26:12; 28:25, 26; 29:23.

29. Buzwa bu swanelwa k’u ngiwa cwañi, mi miswalo i na ni butokwa bufi?

 ²⁹ Miswalo, isiñi ndembwe: Mutu ya buzwa u talusizwe mo ku ñata. A ye kwa butwa kuli a y’o ituta ni ku talifa. Aha, kono wa miswalo—u ka kondisa lika!—1:32; 6:6-11; 10:4, 5, 26; 12:24; 13:4; 15:19; 18:9; 19:15, 24; 20:4, 13; 21:25, 26; 22:13; 24:30-34; 26:13-16; 31:24, 25.

30. Liproverbia i koñomeka cwañi liango ze lukela?

³⁰ Liango ze lukela: Ki bukuba ku swalisana ni ba ba sa sabi Jehova, ni ba ba maswe kamba matanya, ni batu ba ba buhali, ni ba lusebo, kamba ni ba micomibi. Ka ku fapahana, mu swalisane ni ba ba butali, mi mu ka talifa ni ku fita.—1:10-19; 4:14-19; 13:20; 14:7; 20:19; 22:24, 25; 28:7.

31. Ki ifi kelezo ye lukile ka za nyazo?

³¹ Tokwahalo ya nyazo ni kalimelo: “[Jehova, NW] u nata ya latwa ki Yena,” mi ba ba utwa kalimelo yeo ba libile kwa kanya ni bupilo. Ya toile nyazo u ka shwauka.—3:11, 12; 10:17; 12:1; 13:18; 15:5, 31-33; 17:10; 19:25; 29:1.

32. Ki kelezo mañi ye nde ye filwe ka za ku ba musali yo munde?

³² Kelezo ka za ku ba musali yo munde: Ka ku kuta-kutela Liproverbia i hanisa musali ku ba wa likañi ili ya eza ze swabisa. Musali ya saba Mulimu, ya na ni kutwisiso, ya sepahala u bulela ka sishemo; mutu ya fumana musali ya cwalo u shemubilwe ki Jehova.—12:4; 18:22; 19:13, 14; 21:9, 19; 27:15, 16; 31:10-31.

33. Ki kelezo ifi ye tusa ye filwe ka za ku luta bana?

³³ Ku hulisa bana: Mu ba lute milao ya Mulimu kamita kuli ‘ba si ke ba i libala.’ Mu ba hulise ku zwa kwa bwanana ka taelo ya Jehova. Mu si ke mwa ba tokwisa tupa ha i tokwahala; ka ku ba poniso ya lilato, tupa ni nyazo li talifisa mwana. Ba ba hulisa bana ka nzila ya Mulimu ba ba ni bana ba ba talifile ba ba ka tabisa ni ku nyakalalisa hahulu bondat’a bona ni bom’a bona.—4:1-9; 13:24; 17:21; 22:6, 15; 23:13, 14, 22, 24, 25; 29:15, 17.

34. Ki tuso mañi ye mwa k’u nga buikalabelo bwa ku tusa ba bañwi?

³⁴ Buikalabelo bwa ku tusa ba bañwi: B’o bwa koñomekwa hañata mwa Liproverbia. Ya butali u lukela ku hasanya zibo ka ku tusa ba bañwi. Mutu hape u lukela ku fana hahulu mwa ku shemuba ba ba shebile, mi ha eza cwalo, luli u ka kolotisa Jehova, ya sepisa ku lifa.—11:24-26; 15:7; 19:17; 24:11, 12; 28:27.

35. Ka ku fita luli fa mutomo wa butata bwa luna, ki kelezo ifi yeo Liproverbia i fa?

³⁵ Ku itinga ku Jehova: Liproverbia i fita fa mutomo wa butata bwa luna ka ku eleza kuli lu sepe Mulimu ka ku tala. Lu lukela ku lemuha Jehova mwa linzila za luna kamukana. Mutu n’a kana a lela nzila ya hae, kono Jehova u lukela ku zamaisa mihato ya hae. Libizo la Jehova ki tawala ye tiile, mo ba matela ba ba lukile mi ba silelezwa. Mu sepe Jehova mi mu bate ketelelo mwa Linzwi la hae.—3:1, 5, 6; 16:1-9; 18:10; 20:22; 28:25, 26; 30:5, 6.

36. Ki ka mibonelo ifi Liproverbia ha neikana ya bulelwa kuli i zamaelela ni linako, ya sebeza, mi ki ye tusa?

³⁶ Buka ya Liproverbia ki ye tusa hakalo mwa ku luta ni ku kalimela ba bañwi ni luna bañi! Ha ku na muinelo wa swalisano ya batu o bonahala ku siiwa. Kana ku na ni mutu ya ipangula kwa balapeli ba bañwi ba Mulimu? (18:1) Kana ya mwa mayemo a tamaiso u atula a si ka utwa bubeli bwa maneku a taba? (18:17) Kana mutu yo muñwi ki wa lishea le li lubeta? (26:18, 19) Kana mutu u tengamela kwa ku ba ni sobozi? (28:21) Mulekisi mwa sintolo sa hae, njimi mwa simu ya hae, munna ni musali ni mwana—kaufela ba fumana taelo ye nde. Bashemi ba tusiwa kuli ba kone ku patulula likezo ze ñata ze ipatile mwa nzila ya ba banca. Ba ba butali ba kona ku luta matanya. Mashitanguti ao ki a sebeza lu pile kai kamba kai; litaelo ni likelezo za buka yeo ha li sampuki ni kamuta: “Buka ya Liproverbia,” ki mwa n’a kile a bulelela William Lyon Phelps muluti wa kwa America, “i zamaelela hahulu ni linako ku fita pampili ya makande ya kacenu.” * Buka ya Liproverbia ki ye zamaelela ni linako, ye sebeza, ili ye tusa ku luta kakuli i buyelezwi ki Mulimu.

37. Liproverbia i lumelelana cwañi ni lituto za Salumoni yo Mutuna?

³⁷ Ka ku ba ye tusa ku lukisa lika, buka ya Liproverbia, yeo buñata i bulezwi ki Salumoni, i sikululela batu ku Mulimu Ya-Mata-Kaufela. Ni Jesu Kreste n’a ezize cwalo, y’o n’a bulezwi kwa Mateu 12:42 kuli ki “yo mutuna ku Salumoni.”

38. Liproverbia i ekeza cwañi kwa buitebuho bwa luna bwa Mubuso wa Mulimu ni likuka za ona ze lukile?

³⁸ Lwa kona ku itumela hakalo kuli Ya butali ka ku ipitela Y’o ki yena y’o Jehova a ketile ku ba Peu ya Mubuso! Lubona lwa hae ki lona lo “lu ka tiiswa ki za niti,” kwa neku la puso ya kozo ye nde hahulu ku fita ni yani ya Mulena Salumoni. Ka za puso ya Mubuso w’o, ku ka bulelwa kuli, “Musa ni ku sepahala li pilisa mulena; lubona lwa hae lu tiiswa ki musa.” Seo si ka tahisa nako ye sa feli ya mulonga o lukile kwa mufuta wa mutu, ili w’o ka za ona Liproverbia hape i li: “Mulena h’a atulela mubotana ka ku ya ka niti ya taba, lubona lwa hae lu ka tiya ku ya ku ile.” Kacwalo, lu fita fa ku itebuha ka tabo kuli mashitanguti a Liproverbia ha monyeheli fela nzila ya luna kwa zibo, butali, ni kutwisiso, hamohocwalo ni kwa bupilo bo bu sa feli, kono, ka butokwa ni ku fita, a lumbeka Jehova kuli ki yena Simbule sa butali bwa niti, b’o a fa ka Kreste Jesu, Muyoli wa Mubuso. Liproverbia i ekeza ze ñata kwa buitebuho bwa luna bwa Mubuso wa Mulimu ni likuka ze lukile zeo u busa ka zona cwale.—Liprov. 25:5; 16:12; 20:28; 29:14.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]