Buka ya Bibele ya Bu 21—Muekelesia

Muñoli: Salumoni

Ko Ne I Ñolezwi: Jerusalema

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: Pili 1000 B.C.E. i si ka fita kale

1. Muekelesia ne i ñolezwi mulelo ufi o pahami?

BUKA ya Muekelesia ne i ñolezwi mulelo o pahami. Salumoni, ka ku ba mueteleli wa batu ba ba ineezi ku Jehova, n’a na ni buikalabelo bwa ku ba kopanya ka busepahali kwa buineelo bwa bona. N’a batile ku taleleza buikalabelo b’o ka kelezo ye butali ya Muekelesia.

2. Mulelo w’o u bonisizwe cwañi mwa libizo la Muekelesia la Siheberu, kacwalo ili ku li bisa le li swanela ku fita mabizo a Sigerike, Sikuwa, kamba Silozi?

² Kwa Muekelesia 1:1 u ipiza “Mubuleli.” Linzwi leo mwa Siheberu ki Qo·heʹleth, mi mwa Bibele ya Siheberu, buka ye i filwe lona libizo leo. Septuagint ya Sigerike i fa libizo la Ek·kle·si·a·stesʹ, ye talusa “silama sa ecclesia (puteho; kopano),” ili fo ku simuluha libizo la Silozi la Muekelesia. Nihakulicwalo, Qo·heʹleth i tolokiwa ka ku nepahala sina “Mukopanyi,” mi leo hape ki libizo le li swanela ku Salumoni. Li tahisa mulelo wa Salumoni mwa ku ñola buka ye.

3. Salumoni n’a li cwañi mukopanyi?

³ Mulena Salumoni n’a li cwañi mukopanyi, mi n’a kopanya bomañi? N’a kopanya sicaba sa habo, Maisilaele, ni ba ne ba li mwahal’a bona, bakozi. N’a kopanya bao kaufela kwa ku lapela Mulimu wa hae, Jehova. Kwamulaho n’a yahile tempele ya Jehova mwa Jerusalema, mi fa ku kakulwa kwa yona n’a ba kopanyize kaufela kwa ku lapela Mulimu. (1 Mal. 8:1) Cwale, ka Muekelesia, n’a bata ku kopanya sicaba sa hae kwa misebezi ye swanela ni ku si zwisa kwa misebezi ya lifasi le ya mbango, ye sa tusi se siñwi—Muek. 12:8-10.

4. Ku fitiwa cwañi fa k’u nga kuli Salumoni ki yena ya n’a ñozi buka ye?

⁴ Nihaike Salumoni ha si ka bulelwa fa libizo, likalulo ze sikai li mu paka ka ku tala kuli ki yena muñoli wa buka ye. Mukopanyi u italusa kuli ki “mwan’a Davida” ya n’a li “mulena wa Isilaele, mwa Jerusalema.” Y’o u kona ku ba fela Mulena Salumoni, kakuli ba ne ba mu yolile mwa Jerusalema ne li malena ba Juda fela. Fahalimu a zeo, sina ka mw’a ñolela mukopanyi: “Ni ikatalelize ku ba ni butali bo butuna, ku fita kaufela ba ba ne ba li teñi pili ku na mwa Jerusalema; mi pilu ya ka i talifezi lituto ze tuna, ni zibo.” (1:1, 12, 16) Zeo li swanela Salumoni. Muekelesia 12:9 i lu bulelela kuli “a nahana, a bata libaka la litaba, a kopanya mashitanguti ni linguli ze ñata.” Mulena Salumoni n’a bulela mashitanguti a eza 3,000. (1 Mal. 4:32) Muekelesia 2:4-9 i lu taluseza ka za tukiso ya ku yaha ya muñoli; masimu a likota za veine, masimu a likota ze eza naha bunde; za ku kolobisa masimu; litukiso za batanga ba banna ni ba basali; ku ikubukanyeza silivera ni gauda; ni ze ñwi za n’a petile. Zeo kaufela ne li li cwalo ku Salumoni. Mulena wa musali wa kwa Sheba ha n’a boni butali ni bumbombo bwa Salumoni, n’a ize: “Ne ni si ka li bulelelwa niheba fahali a zona.”—1 Mal. 10:7.

5. Ku lukela ku ba kuli Muekelesia ne i ñolezwi kai mi ili lili?

⁵ Buka ye i bonisa kuli ne i ñolezwi mwa Jerusalema ka ku bulela kuli mukopanyi n’a li mulena “mwa Jerusalema.” Ku lukela ku ba kuli ne li pili silimo sa 1000 B.C.E. si si ka fita kale, Salumoni ha n’a s’a busize buñata bwa lilimo ze 40 za puso ya hae, ha s’a petile lindongwamo ze ñata ze bulezwi mwa buka ye kono a si ka wela kale mwa ku lapela milimu ya maswaniso. Ka nako yeo n’a s’a bile ni zibo ye ñata ya misebezi ya lifasi ni ku satalalela bufumu kwa lona. Ka nako yeo n’a ka be a sa li mwa shemubo ya Mulimu ni puyelelo ya Hae.

6. Ki likanyezo lifi ze zusizwe ka za ku buyelelwa kwa Muekelesia, kono zeo ne li kana za alabiwa cwañi?

⁶ Lu kona ku ikolwisa cwañi kuli Muekelesia i “tahile ka Moya wa Mulimu”? Ba bañwi ne ba kana ba honona ku buyelelwa kwa yona ka libaka la kuli ha i buleli libizo la bumulimu, la Jehova, niheba hañwi. Nihakulicwalo, ka buniti fela i yemela bulapeli bwa niti bwa Mulimu, mi i kuta-kutela ku itusisa pulelo ya ha·ʼElo·himʹ, “Mulimu wa niti.” Kanyezo ye ñwi neikana ya taha ka libaka la kuli Muekelesia ha i si ka amiwa ka ku nonga mwa libuka ze ñwi za Bibele. Nihakulicwalo, lituto ze tahisizwe ni likuka ze ñozwi mwa buka ye ki ze lumelelana ka ku tala ni Mañolo a mañwi kaufela. Commentary ya Clarke, Volyumu III, likepe 799, i bulela kuli: “Buka ye bizwa Koheleth, kamba Ecclesiastes, i amuhezwi kamita, ki Keleke ya Sijuda hamohocwalo ni ya Sikreste, kuli i ñozwi ka puyelelo ya Ya-Mata-Kaufela; mi ne i ngilwe ku ba kalulo ya mañolo a kenile ka swanelo.”

7. Ki lifi za miinelo ya Salumoni ze ne mu bisize ya fitile hahulu ku ze konisa za ku ñola buka ya Muekelesia?

 ⁷ Ba butali bwa silifasi “ba ba ituta mañolo ka ku bata mafosisa” ba bulezi kuli Muekelesia ha i si ka ñolwa ki Salumoni kamba kuli ka buniti haki kalulo ya “Liñolo kamukana,” ka ku bulela kuli mubulelelo wa yona ni mihupulo ya yona ki za mwa nako ya hamulaho. Ba itibaza zibo ye ñata yeo Salumoni n’a kabe a ipumanezi ka ku zwisezapili kwa hae litekisano za mwahal’a macaba ni za bumapanga-panga, hamohocwalo ni ka makwambuyu ba ne ba pota ni liswalisano ze ñwi ni ba kwande a naha ya habo. (1 Mal. 4:30, 34; 9:26-28; 10:1, 23, 24) Sina ka mw’a ñolela F. C. Cook mwa buka ya hae ya Bible Commentary, Volyumu IV, likepe 622: “Misebezi ya ka zazi ni lindongwamo za n’a ketile mulena yo mutuna y’o wa Siheberu li lukela ku ba ze ne mu fitisize kwahule ni miinelo ya kamita ya bupilo, mihupulo ni puo za Siheberu.”

8. Ki taba mañi ye yemela hahulu ku ba kalulo ya Bibele kwa Muekelesia?

⁸ Niteñi, kana limbule za kwande za tokwahala luli mwa ku yemela ku ba kalulo ya Bibele kwa Muekelesia? Ku tatuba buka yeo ka sibili ha ku na ku patulula fela ku lumelelana kwa litaba ze ku yona tota kono hape ni ku lumelelana kwa yona ni Mañolo a mañwi kaufela, ili ao ka buniti fela a li kalulo ya ona.

ZE MWA MUEKELESIA

9. Mukopanyi u fumanañi ka za misebezi ya bana ba batu?

⁹ Mbango ya mupilelo wa mutu (1:1–3:22). Manzwi a makalelo a utwahaza makanatelo a buka ye, a’ li: “Ku sa sepahala kwa ze sa sepahali, ku bulela Mubuleli; ku sa sepahala kwa ze sa sepahali, linto kaufela ki za mbango fela.” Mutu u kutelwa ki nto mañi mwa ku sukuluka ni ku satalala kwa hae? Masika a taha ni ku ya, mipotoloho ya ka taho ya kuta-kutela fa lifasi-mubu, mi “ha ku na sika se sinca mwatas’a lizazi.” (1:2, 3, 9) Mukopanyi u isize pilu ya hae kwa ku bata ni ku lemuha butali bo bu ama misebezi ye t’ata ya batu, kono u fumana kuli mwa butali ni mwa bukuba, mwa ku sebeliswa ni mwa ku sebeza ka t’ata, mwa ku ca ni ku nwa, ‘kamukana ki za mbango, ki ku matisa moya.’ U fita fa ku “toya bupilo,” bupilo bwa likayamana ni ku ndongwama sifumu.—1:14; 2:11, 17.

10. Mpo ya Mulimu ki nto mañi, kono mutu ya mwa sibi u telwa kiñi?

¹⁰ Nto ni nto i na ni nako ya yona—ee, Mulimu ‘u ezize linto kaufela ku ba ze nde mwa nako ya zona.’ U bata kuli libupiwa za hae li ikole bupilo fa lifasi-mubu. “Ki mo ni lemuhezi kuli se si swanela mutu ku fita, ki ku tabela lika, ni ku eza za buiketo, ka mazazi a bupilo bwa hae; Mi hape ni lemuhile kuli mutu kaufela nih’a ca lico, kamba a nwa, kamba a tabela s’a fumani ka musebezi wa hae, ki mpo y’a filwe ki Mulimu.” Kono ki bumai! Kwa mufuta wa mutu o mwa sibi se si u tahela ki se si tahela lifolofolo: “Mw’a shwela mutu, ni folofolo i shwa cwalo; moyo wa bona ki u li muñwi; mutu, ha ku na mw’a fitanela ni folofolo; kakuli kamukana ki za mbango fela.”—3:1, 11-13, 19.

11. Mukopanyi u fa kelezo ifi ye butali ku mutu ya saba Mulimu?

¹¹ Kelezo ye butali ku ba ba saba Mulimu (4:1–7:29). Salumoni u babaza bafu, kakuli ha ba amiwi ki “ze eziwa kaufela ku nyandisa ba bañwi mwatas’a lizazi.” Cwale u zwelapili ku talusa misebezi ya mbango ni ye t’ata. Hape u eleza ka butali kuli “ba babeli ba fita a li muñwi” ni kuli “muhala wa mabonda a malalu ha u pumehi kapili.” (4:1, 2, 9, 12) U fa kelezo ye nde ka za ku kopana kwa batu ba Mulimu: “Ha u kena mwa ndu ya Mulimu, u tokomele mautu a hao, mo u kenela. U sutelele, kakuli nto ye nde ki ku teeleza litaba.” U si ke wa ba ni kazatu ka ku bulela fapil’a Mulimu; “manzwi a hao a be a’ likani fela,” mi u pete buitamo bwa hao ku Mulimu. “Saba Mulimu!” Babotana ha ba nyandiswa, mu hupule kuli “mutu ya pahami, u pahamezwi ki yo muñwi, mi ku na ni ya ba ukumezi mwa bubeli bwa bona.” U talusa kuli mubeleki fela, u ka lobala hande, kono muluwi u tahisezwa sikobyoti ki ku ikalelwa. Niteñi, u tile mwa lifasi a li fela, mi ku si na taba ni ku sebeza ka t’ata kwa hae, h’a koni k’u nga se siñwi mwa lifasi.—5:1, 2, 4, 7, 8, 12, 15.

12. Ki kelezo ifi ye fiwa fa litaba ze tuna za bupilo, ni fa tuso ya butali ye fita ya mali?

¹² Mutu n’a ka fiwa maluwo ni situlo, kono ku pila “myaha ye eza lule ha i balwa habeli” ku tusañi haiba mutu a sa boni buiketo? Ki ko kunde ku nyakisisa litaba ze tuna za bupilo ni lifu ku fita ku swalisana ni matanya “mwa ndu mo ku na ni mukiti”; ee, se sinde ki ku amuhela nyazo ya ya butali, kakuli “sina mikakani ha i tatalakana kwatas’a piza, ku cwalo ni ka liseho za matanya.” Butali bwa tusa. “Kakuli mwa mukunda wa butali mutu wa silelezwa, sina mwa mukunda wa mali; kono bunde bwa zibo, kikuli butali bu babalela bupilo bwa ya na ni bona.” Kacwalo he, ki kabakalañi nzila ya mufuta wa mutu ha i tezi likayamana? “Mulimu u ezize mutu kuli ibe ya lukile; kono batu ba batile miitatulo ye miñata.”—6:6; 7:4, 6, 12, 29.

13. Mukopanyi u elezañi ni ku babazañi, mi u bulelañi ka za sibaka kw’a libile mutu?

¹³ Se si swana se si tahela bote (8:1–9:12). “U ye ka mulao wa mulena,” ki mw’a elezeza mukopanyi; kono u talusa kuli kabakala kuli tifo ya mulatu w’a beilwe mutu ka musebezi o maswe ha i si ka batwa kapili “lipilu za bana ba batu li ba isa kwa ku eza ze maswe.” (8:2, 11) Yena u babaza tabo, kono ku na ni likayamana le liñwi! Batu ba miinelo kaufela ba libile ko ku swana—kwa lifu! Ba ba pila ba ziba kuli ba ka shwa, “kono ba ba shwile ha ba na se ba ziba . . . S’o ka fumana kaufela ku eza ka  mazoho a hao, u si eze ka mata a hao. Kakuli mwa libita mo u ya, ha ku sa na musebezi, nihaili mulelo, kamba zibo, kamba butali.”—9:5, 10.

14. (a) Mukopanyi u koñomeka butali bufi bo bu sebeza? (b) Mafelelezo a taba ki afi?

¹⁴ Butali bo bu sebeza ni tamo ya mutu (9:13–12:14). Mukopanyi u bulela ka za makayamana a mañwi, a cwale ka “matanya [ku] fiwa lisa ze pahami.” Hape u ñola mashitanguti a mañata a butali bo bu sebeza, mi u zibahaza kuli nihaiba “bwanana ni bucaha ki za mbango fela”—konji haiba butali bwa niti bu latelelwa. U bulela kuli: “U hupule Mubupi wa hao mwa mazazi a bucaha bwa hao.” Hakusicwalo, busupali bu ka kutiseza fela mutu kwa liluli la lifasi-mubu, ka ku zamaelela ni manzwi a mukopanyi a li: “Ku sa sepahala kwa ze sa sepahali, . . . kaufela ki za mbango fela.” Yena ka sibili u lutile batu zibo ka nako kaufela, kakuli “manzwi a ba ba butali a swana sina miwayo,” ye soteza mutu kwa misebezi ye swanela, kono ka za butali bwa silifasi u lemusa kuli: “Libuka ze ñolwa ki ze ñata, ha li na mo li felela; mi ku ituta hahulu ku fa mutu mukatala.” Cwale mukopanyi u fitisa buka fa masetela a yona a matuna, ili ku shashulula z’a nyakisisize kaufela ka za mbango ni butali, kuli: “Mi cwale litaba ze, mafelelezo a zona ki a: Saba Mulimu, mi u mamele milao ya hae. Kakuli ki yona swanelo kaufela ya mutu. Kakuli misebezi kaufela, ni ze patilwe kaufela, kamba ki ze nde kamba ze maswe, Mulimu u ka li bulela ni ku li atula.”—10:6; 11:1, 10; 12:1, 8-14.

MABAKA HA I LI YE TUSA

15. Salumoni u bonisa cwañi fapahano ye mwahal’a misebezi ye t’ata ni misebezi ye swanela?

¹⁵ Ka ku sa ba buka ye tezi zwafo, Muekelesia i tezi za butokwa za butali bwa bumulimu. Ha bala ze petilwe ze ñata zeo a li ki za mbango, Salumoni ha kopanyi teñi ku yahiwa kwa tempele ya Jehova fa lilundu la Moria mwa Jerusalema, kamba bulapeli bwa Jehova bo bu kenile. H’a talusi mpo ya Mulimu ya bupilo kuli ki mbango, kono u bonisa kuli ne i lelezwi kuli mutu a tabe ni ku eza ze nde. (3:12, 13; 5:18-20; 8:15) Misebezi ye t’ata ki ye itibaza Mulimu. Ndate n’a ka bundekela mwan’a hae sifumu, kono kozi i sinya zote mi ha siyalelwi ki se siñwi. Ne ku ka ba hande hahulu ku fa lifa ze inelela za sifumu sa kwa moya. Ki likayamana ku fuma hahulu mutu a sa koni ku ikola sifumu seo. Ba ba na ni bufumu bwa silifasi kaufela ba ba mwa likayamana muta ba “ikela” ka lifu, ba si na se ba fumbatezi mwa lizoho la bona.—5:13-15; 6:1, 2.

16. Qo·heʹleth, kamba Muekelesia, i lumelelana cwañi ni lituto za Jesu?

¹⁶ Kwa Mateu 12:42, Kreste Jesu n’a ipizize “yo mutuna ku Salumoni.” Bakeñisa kuli Salumoni n’a swaniselize Jesu, kana lwa fumana kuli manzwi a Salumoni mwa buka ya Qo·heʹleth a’ lumelelana ni lituto za Jesu? Lu fumana ku swana ko ku ñata! Sina ka mutala, Jesu n’a koñomekile butuna bwa misebezi ya Mulimu ha n’a bulezi kuli, “Ndate wa sebeza ku fitela cwale; ni na, na sebeza.” (Joa. 5:17) Salumoni ni yena u ama kwa misebezi ya Mulimu, u li: “A si ke a kona ku talusa Mulimu mw’a sebeleza kaufela mwatas’a lizazi. Mutu nih’a ka ikataza cwañi ni cwañi, kuli a batisise zeo, h’a na ku li fumana; mi ya butali nih’a ka li , wa li ziba, nihakulicwalo h’a koni ku li fumana.”—Muek. 8:17.

17. Ki ku swana kufi ko kuñwi ko ku fumanwa mwa manzwi a Jesu ni a Salumoni?

¹⁷ Jesu hamohocwalo ni Salumoni ne ba susuelize balapeli ba niti ku kopana hamoho. (Mat. 18:20; Muek. 4:9-12; 5:1) Lipulelo za Jesu ka za “ku fela kwa lifasi” ni “linako za bamacaba” li lumelelana ni lipulelo za Salumoni za kuli “nto ni nto i na ni nako ya yona, mi nako i teñi ya linto kamukana mwatas’a lihalimu.”—Mat. 24:3; Lu. 21:24; Muek. 3:1.

18. Ki mwa ku fa litemuso mañi m’o Jesu ni balutiwa ba hae ba swalisana ni Salumoni?

¹⁸ Fahalimu a zeo kaufela, Jesu ni balutiwa ba hae ba swalisana ni Salumoni mwa ku lemusa ka za mabeta a ku lata sifumu. Butali ki yona silelezo ya niti, kakuli ka mw’a bulelela Salumoni, “bu babalela bupilo bwa ya na ni bona.” Jesu u li: “Mu bate pili mubuso wa Mulimu ni Ku Luka kwa Hae, mi linto zeo kamukana mu ka li ekelezwa kwateñi.” (Muek. 7:12; Mat. 6:33) Kwa Muekelesia 5:10 ku ñozwi kuli: “Ya lata silivera h’a na ku kuliswa ki silivera, ku cwalo ni ku y’a lata bufumu, h’a kolwisi ki s’a fumana. Zeo kaufela ki za mbango fela.” Manzwi ao a swana hahulu ni kelezo yeo Paulusi a fa kwa 1 Timotea 6:6-19 ya kuli “lilato la bufumu ki mubisi wa ze maswe kamukana.” Ku na ni litaba ze swana fa lisupo ze ñwi za taelo ya Bibele.—Muek. 3:17—Lik. 17:31; Muek. 4:1—Jak. 5:4; Muek. 5:1, 2—Jak. 1:19; Muek. 6:12—Jak. 4:14; Muek. 7:20—Maro. 3:23; Muek. 8:17—Maro. 11:33.

19. Ne lu kana lwa kopana mwa bulapeli bwa Jehova kacenu ka tibelelo ifi ye tabisa?

¹⁹ Puso ya Mubuso ya Mwan’a Mulimu ya lateha, Jesu Kreste, ili y’o ha n’a li mutu wa nama n’a simuluha ku Mulena Salumoni ya butali, i ka toma nyangela ye nca ya fa lifasi-mubu. (Sin. 21:1-5) Za n’a ñozi Salumoni za ku etelela babusiwa ba hae mwa mubuso wa hae wa swanisezo ki ze hoha hahulu mamelelo ku bote bao cwale ba sepa Mubuso wa Mulimu mwatas’a Kreste Jesu. Mwatas’a puso ya ona mufuta wa mutu u ka pila ka likuka ze butali ze swana zeo mukopanyi n’a ñozi mi u ka tabela kamita mpo ya Mulimu ya bupilo bwa tabo. Cwale ki yona nako ya ku kopana mwa bulapeli bwa Jehova, ilikuli lu fumane ka ku tala ze nyakalalisa za bupilo mwatas’a Mubuso wa hae.—Muek. 3:12, 13; 12:13, 14.

[Lipuzo za Tuto]