Buka ya Bibele ya Bu 22—Pina ya Lipina

Muñoli: Salumoni

Ko Ne I Ñolezwi: Jerusalema

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 1020 B.C.E.

1. Ki ka mukwa ufi yona ye i li “Pina ya Lipina”?

“LIFASI kaufela ne li sa swanelwi ki lizazi leo Pina ye nde ka ku fitisisa ye ne i filwe ku Isilaele.” Akiba “muluti” wa Mujuda, ya n’a pilile mwa lilimo za mwanda wa pili wa nako ya luna, n’a fitisize cwalo buitebuho bwa hae kwa Pina ya Lipina. * Toho ya taba ya buka i zwelela fa manzwi a makalelo, “Pina ya Lipina, ya Salumoni.” Ka ku ya ka taba ya Siheberu ya linzwi ka linzwi, ki “Pina ya Lipina,” ili ku bonisa bunde bo bu sa koni ku likanyezwa, ka ku swana ni pulelo ya “mahalimu a kwa mahalimu,” ili mahalimu a kwahule ka ku fitisisa. (Deut. 10:14) Haki lipina ze beilwe hamoho kono ki pina i liñwi, “pina ye petahalile ka ku fitisisa, ye ñwi ya ze nde ka ku fitisisa ze kile za ba teñi, kamba ze kile za ñolwa.” *

2. (a) Ya n’a ñozi Pina ya Lipina ki mañi, ze konisa za n’a na ni zona ki lifi, mi ki kabakalañi buka ha ne i kona ku bizwa pina ya lilato le li palile? (b) Buka ne i ñolezwi ka kai, mi ne li lili?

² Mulena Salumoni wa mwa Jerusalema ki yena ya n’a ñozi yona pina ye, sina ka mo ku boniselizwe kwa makalelo a yona. N’a fitile ku ze konisa luli za ku ñola ona mutala o munde ka ku fitisisa wo wa litoko za Siheberu. (1 Mal. 4:32) Ki toko ya litaba za lilato ye tezi litaluso mi i na ni litaluso ze nde hahulu za bunde. Mubali ya kona ku ba ni siswaniso mwa munahano sa muinelo wa lika za kwa Upa u ka itebuha nto yeo ni ku fita. (Pina 4:11, 13; 5:11; 7:4) Ne i ñozwi mwa miinelo ye ipitezi. Salumoni mulena ya bubana, ya tezi butali, ya na ni m’ata a matuna, ya eshula ka sifumu sa hae, se ne si hohile ni mamelelo ya mulena wa musali wa kwa Sheba, n’a si ka tukula musizana wa mwa matakanyani yo n’a latile. Kabakala kuli musizana y’o n’a lata mushimani wa mulisana, mulena n’a luzize. Kacwalo, buka ye ne i ka swanela ku bizwa Pina ya Lilato la Salumoni Le Li Palile. Jehova Mulimu n’a mu buyelezi ku lukisa yona pina ye ka ku tusa babali ba Bibele ba mwa linako ze n’e latelela. N’a i ñolezi mwa Jerusalema. Mwendi fo neikana i bile ka 1020 B.C.E., ili lilimo ze ñwi hamulaho wa ku feza ku yahiwa kwa tempele. Ka nako ya n’a ñola pina yeo, Salumoni n’a na ni “baoli ba ba mashumi a keta-lizoho ka li li liñwi, ni bonalutiyo ba ba mashumi a keta-lizoho ka a mane,” ha ba bapanywa ni ‘bafumahali ba ba eza mianda ye 7; liendi ze eza mianda ye milalu’ ba n’a na ni bona kwa mafelelezo a puso ya hae.—Pina 6:8; 1 Mal. 11:3.

3. Ki bufi bupaki bo bu li teñi bwa ku ba kalulo ya Bibele kwa Pina ya Lipina?

³ Ku ba kalulo ya Bibele kwa Pina ya Lipina ne ku si ka hononiwa mwa linako za pili. Ne i’ ngiwa ku ba kalulo ye ñwi ili ye buyelezwi ya litaba za Bibele za Siheberu pili Nako ya Luna ye Zibahala i si ka fita kale. Ne i kopanyelelizwe mwa Septuagint ya Sigerike. Josephus n’a i kopanyize kwa mukoloko wa hae wa libuka ze kenile. Kacwalo, i na ni bupaki bwa ku ba kwa yona kalulo ya Bibele bo bu swana ni bo bu boniswa bwa buka ifi kamba ifi ya Mañolo a Siheberu.

4. (a) Kana ku sa ba teñi kwa linzwi la “Mulimu” ku tisa ku honona kwa ku ba kalulo ya Bibele kwa Pina ya Lipina? (b) Ki sifi se si i beya mwa sibaka se si ipitezi mwa Bibele?

⁴ Nihakulicwalo, ba bañwi ba hononile ku ba kalulo ya Bibele kwa yona buka ye ka libaka la kuli ha ku na fo ku amilwe ku Mulimu ku yona. Ku sa bulelwa teñi kwa Mulimu ne ku si ke kwa i palelwisa sina ku ba fela teñi kwa linzwi la “Mulimu” ha ne ku si ke kwa i bisa kalulo ya Bibele. Libizo la bumulimu la bonahala ka muñolelo wa lona wa ku pumela kwa kauhanyo 8, timana 6, k’o lilato li bulelwa ku ba “mulilo luli wa [Jah, NW].” Ku si na kakanyo, buka yeo i eza kalulo ye ñwi ya ze ñozwi zeo Jesu Kreste n’a amile ku zona ka tumelezo ha n’a bulezi kuli: “Mu balisisa Mañolo kakuli mu sepile ku fumana mwateñi bupilo bo bu sa feli.” (Joa. 5:39) Fahalimw’a seo, ponahazo ya yona ye m’ata ya kalemeno ka ka nde ka ku fitisisa ka lilato, le li cwale ka le li li teñi, ka m’u ngelo wa kwa moya, mwahal’a Kreste ni “munyaliwa wa hae,” i beya Pina ya Lipina mwa sibaka se si ipitezi mwa Bibele.—Sin. 19:7, 8; 21:9.

ZE MWA PINA YA LIPINA

5. (a) Ba ba na ni likalulo mwa kezahalo ye ba zibahala cwañi? (b) Ki toho ya taba mañi ye nyangumuna ye boniswa?

⁵ Litaba ze mwa buka li tahisizwe ka mukwa wa lipuhisano. Babuleli b’a cinca-cinca. Batu ba ba na ni likalulo za ku bulela mwateñi ki Salumoni mulena  wa Jerusalema, mulisana, Shulamiti wa hae ya lateha, bahulwani ba hae, basali ba mwa kuta (“bana ba basizana ba ba mwa Jerusalema”), ni basali ba mwa Jerusalema (“bana ba basizana ba ba mwa Sioni”). (Pina 1:5-7; 3:5, 11) Ba zibahala ka ze ba ipulela ka zona kamba ze ba bulelelwa. Litaba zeo li ezahalela bukaufi ni Shunemi, kamba Shulemi, ili k’o Salumoni a ezelize mafulo ni ba kuta ya hae. I bonisa toho ya taba ye nyangumuna—lilato la musizana wa mwa matakanyani wa mwa munzi wa Shunemi la ku lata mulatiwa wa hae wa mulisana.

6. Ki ku ambolisana mañi ko ku ba teñi mwahal’a musizana ni basali ba mwa kuta ba ba mwa mafulo a Salumoni?

⁶ Musizana wa Shulamiti mwa Mafulo a Salumoni (1:1-14). Musizana u bonahala mwa tende ya bulena mo a tisizwe ki mulena, kono u lakaza fela ku bona mulatiwa wa hae wa mulisana. Ka ku lakaza mulatiwa wa hae, u bulela mane inge kuli u teñi. Basali ba mwa kuta ba ba li maweta ba mulena, ili “bana ba basizana ba ba mwa Jerusalema,” ba talimisisa Shulamiti kabakala ku bonahala bunsu kwa hae. U talusa kuli u cisizwe ki lizazi kabakala ku babalela masimu a likota za veine za bahulwani ba hae. Ku zwa f’o u bulela ni mulatiwa wa hae inge kuli u lukuluhile mi u buza kuli n’a kana a mu fumana kai. Basali ba mwa kuta ba mu bulelela kuli a ye a yo fuliseza mutapi wa hae bukaufi ni litende za balisana.

7. Ki lika mañi z’a lika ku eza Salumoni, kono ze zwa mwateñi ki lifi?

⁷ Salumoni wa atumela. H’a lati ku mu tuhelela ku ya. U lumba bunde bwa hae mi u sepisa ku mu kabisa ka “sifaha sa gauda” ni “tumapo twa silivera.” Shulamiti wa mu hana mi u mu zibisa kuli lilato la na ni lona fela ki la mulatiwa wa hae.—1:11.

8. Mulatiwa wa musizana u mu susueza cwañi? U lakaza lika mañi?

⁸ Mulatiwa wa mulisana wa bonahala (1:15–2:2). Mulatiwa wa Shulamiti u kena mwa mafulo a Salumoni mi wa mu susueza. U mu kolwisa ka za lilato la hae ku yena. Shulamiti u lakaza bukaufi bwa mulatiwa wa hae ni bunde bwa ku ba hamoho ni yena mwa masimu ni mwa likota.

9. Musizana ni mulatiwa wa hae ba lumbaeta cwañi bunde bwa musizana?

⁹ Shulamiti ki musizana ya ikokobeza. U bulela kuli: “Ki na palisa ya roze, ya mwa libala la Sharoni.” Mulatiwa wa hae wa mulisana u hupula kuli h’a koni ku likanyezwa ka ku bulela kuli: “Sina palisa ya liyanga-yanga ye melile mwa miutwa, ki mw’a bonahalela wa lilato la ka mwahal’a bana ba basizana.”—2:1, 2.

10. Musizana u hupulañi ka za lilato la hae?

¹⁰ Musizana u lakaza mulisana wa hae (2:3–3:5). Ka ku ba ya kauhanyizwe ku mulatiwa wa hae hape, Shulamiti u bonisa mwa m’u ngela ku ba wa butokwa ku fita ba bañwi kaufela, mi u bulelela bana ba basizana ba mwa Jerusalema kuli ba mwa tamo ya ku sa lika ku zusulusa ku yena lilato la mutu yo muñwi le li sa batahali. Shulamiti u hupula nako yeo mulisana wa hae n’a utwile h’a mu biza ni ku mu memela kwa malundu mwa nako ya maliha a mbumbi. U mu bona a pahama lilundu, inze a tula-tula ka tabo. U mu utwa a huweleza ku yena kuli: “Zuha, wa lilato la ka, yo munde wa ka, nanuha mo, u tahe.” Nihakulicwalo, bahulwani ba hae be ne ba si na buikolwiso hande bwa ku tiya kwa hae, ba nyema ni ku mu lumela kwa ku sebeza ku yo libelela masimu a likota za veine. U zibahaza kuli, “Mulatiwa wa ka ki wa ka, mi na, ni wa hae,” mi u mu biza kuli a akufele bukaufi ni yena.—2:13, 16.

11. Ki tamo ifi yeo Shulamiti hape a hupulisa bana ba basizana ba mwa Jerusalema?

¹¹ Shulamiti u talusa ku tamiwa kwa hae mwa mafulo a Salumoni. Busihu h’a lobezi, u lakaza mulisana wa hae. Hape u hupulisa bana ba basizana ba mwa Jerusalema kuli ba mwa tamo ya ku sa zusulusa lilato le li sa batahali ku yena.

12. Ki susuezo mañi ye ñwi yeo mulatiwa wa hae a mu fa musizana h’a iswa kwa Jerusalema ki Salumoni?

¹² Shulamiti mwa Jerusalema (3:6–5:1). Salumoni u kutela kwa Jerusalema ka mukwa wa silena o buheha, mi batu ba ikumbuta mukwa w’a zamaya ka ona. Ka yona nako ye t’ata ye, mulisana h’a wisezi Shulamiti fafasi. U latelela mulatiwa wa hae, ya kwahezwi fa meto, ni ku yo ambolisana ni yena. U tiisa mulatiwa wa hae ka manzwi a lilato a mufutumala. Yena u mu bulelela kuli u bata ku lukululwa ni ku zwa mwa muleneñi, mi mushimani u talwa ki tabo ya lilato: “Wa lilato la ka, u yo munde ku feleleza.” (4:7) Ku mu bona fela ku ezisa pilu ya hae ku tula. Ku latwa ki yena ku fita veine kwa munati, minunko ya hae ye minde i swana sina ya Lebanoni, matuhela a hae a swana sina simu ya likota za garaneti. Musizana u mema mulatiwa wa hae kuli a kene mwa “simu ya hae,” mi wa lumela. Basali ba ba silikani ba mwa Jerusalema ba ba susueza kuli: “A mu ce, mina litaka za ka, mu nwe, e, mu nwe kwa lilato.”—4:16; 5:1.

13. Musizana u ba ni tolo mañi, mi u talusa cwañi mulatiwa wa hae kwa basali ba mwa kuta?

¹³ Tolo ya Musizana (5:2–6:3). Shulamiti u bulelela basali ba mwa kuta ka za tolo, ili m’o a utwa ku ngongota. Mulatiwa wa hae u fa nde, a nze a mu kupa kuli a mu kwalulele. Kono yena u lobezi. Kwa mafelelezo h’a yo zuha kuli a mu kwalulele, ki kale a ya mwa lififi. Wa mu latelela, kono h’a fumanehi. Balibeleli ba nyandisa musizana. U bulelela basali ba mwa kuta kuli ha ba ka bona mulatiwa wa hae, ba mwa tamo ya ku mu zibisa kuli h’a iketi kabakala lilato. Ba mu buza se si mu bisa ya ipitezi cwalo. U kala ku mu talusa ka ku tala, ili ku bulela kuli, “ki yo musweu ni bufubelu, ha timelelwi mwa batu ba ba eza bolule ba ba lishumi.” (5:10) Basali ba mwa kuta ba mu buza kwa inzi mushimani. U bulela kuli w’i zo liseza mwahal’a masimu.

14. Ku si na taba ni linzila za hae z’e butali, Salumoni u palelwa cwañi ku fumana z’a bata?

 ¹⁴ Licoezo za Salumoni za mafelelezo (6:4–8:4). Mulena Salumoni u taha ku Shulamiti. Hape u mu bulelela ka za bunde bwa hae, bunde bo bu fita “baoli ba ba mashumi a keta-lizoho ka li li liñwi, ni bonalutiyo ba ba mashumi a keta-lizoho ka a mane,” kono wa mu hana. (6:8) U fumaneha mwa sibaka m’o ka libaka fela la kuli musebezi ne u mu tisize bukaufi ni mafulo a Salumoni. U buza kuli: ‘Se u boni ku na ki sifi?’ Salumoni u itusisa puzo yeo ye si na patisiso ili ku mu bulelela ka za bunde bwa hae, ku zwa kwa mahatelo a mautu a hae ku yo fita kwa toho, kono musizana u tiyela butali bwa hae kaufela. Ka bundume u zibahaza buipeyo bwa hae ku mulisana wa hae, ili ku mu lilela. Lwa bulalu, u hupulisa bana ba basizana ba mwa Jerusalema kuli ba si ke ba zusulusa lilato ku yena la sa tokwi. Salumoni u mu tuhelela ku ya kwa hae. U palezwi ku fumana lilato la Shulamiti.

15. (a) Musizana u kuta ni kupo mañi kwa bahulwani ba hae? (b) Lifufa li tulile cwañi?

¹⁵ Shulamiti wa kuta (8:5-14). Bahulwani ba hae ba mu bona h’a atumela, kono ha yo a nosi. U “itiiselize ku mulatiwa wa hae.” U hupula ku ba ya n’a katani mulatiwa wa hae mwatas’a kota ya apule mi u zibahaza lilato la hae le li sa feli ku yena. Ze ñwi ze ne ba bulezi bahulwani ba hae ka za mo ne ba ikutwela ka za hae ha n’a sa li ‘munyan’a bona wa musizana’ za bulelwa, kono u zibahaza kuli u iponahalize ku ba musali ya tiile ili ya s’a hulile. (8:8) Bahulwani ba hae cwale ba lumeleze linyalo la hae. Salumoni wa kona ku ina ni bufumu bwa hae! Yena musizana h’a bilaezwi ki simu ya hae i liñwi ya veine, kakuli u lata hahulu mulatiwa wa hae. Ku yena lona lilato leo li m’ata sina lifu mi buhali bwa lona ki buhali bwa “mulilo luli wa [Jah, NW].” Lifufa ‘le li na ni situhu inge libita’ li tuzi mi li tisize swalisano ye tuna mwahal’a yena ni mulatiwa wa hae wa mulisana.—8:5, 6.

MABAKA HA I LI YE TUSA

16. Ki lituto mañi ze butokwa ze lutiwa ku yona pina ye?

¹⁶ Ki lituto mañi ze lutiwa ku yona pina ya lilato ye zeo mutu wa Mulimu a kona ku fumana tuso ku zona kacenu? Busepahali kwa likuka za Sikreste bu bonisizwe hande. Pina yeo i luta bunde bwa busepahali ni ku sa nyazahala kwa mulatiwa wa niti. I luta kuli lilato le li buniti li zwelapili ku ba le li sa tulwi, le li sa foliswi, le li sa timiwi, ili le li sa lekwi. Bakreste ba micaha ni likalibe hamohocwalo ni bosinyalana ba kona ku fumana tuso ku ona mutala o swanela wo wa busepahali ha ku taha litiko ni licoezo.

17. (a) Paulusi u bonisa cwañi kuli pina ye ne i ñolezwi ku ba ketelelo kwa puteho ya Sikreste? (b) Ki kabakalañi Paulusi ha n’a kana a bile ni yona mwa munahano ha n’a ñolela ba kwa Korinte ni kwa Efese? (c) Ki ku bapanyiwa mañi ko ku hoha mamelelo ko ku kana kwa eziwa ni ze ñozwi ze buyelezwi za Joani?

¹⁷ Kono yona pina ye buyelezwi ye hape i na ni tuso ye tuna kwa puteho ya Sikreste kaufela. Bakreste ba mwa lilimo za mwanda wa pili ne ba i amuhezi ku ba kalulo ya Mañolo a’ buyelezwi, sina a li muñwi ku bona ha n’a ñozi kuli: “Manzwi kaufela h’a ñozwi kale, a ñozwi ku lu luta, kuli ka ku tiiswa ni ku kutazwa ki Mañolo, lu ine lu na ni sepo.” (Maro. 15:4) Paulusi, yena muñoli ya buyelezwi yo, n’a kana a nahanile ka za lilato le lituna leo yena musizana wa Shulamiti yo n’a na ni lona ku mulisana wa hae ha n’a ñolezi puteho ya Sikreste kuli: “Kakuli ni mi fufabela ka lifufa la Mulimu; hailimo ne ni mi beelelisize munna a li muñwi, kuli ni mi tahise ku Kreste mu li sina musizana ya kenile.” Paulusi hape n’a ñozi ka za lilato la Kreste kwa puteho ku ba sina la munna ku musal’a hae. (2 Makor. 11:2; Maef. 5:23-27) Jesu Kreste haki Mulisana yo Munde fela ku bona kono hape ki Mulena wa bona ya fa balutiwa ba hae ba ba tozizwe tabo ye sa konwi ku taluswa ya “linyalo” ni yena kwahalimu.—Sin. 19:9; Joa. 10:11.

18. Balateleli ba Kreste Jesu ba ba tozizwe ba kona cwañi ku fumana tuso kwa mutala wa musizana wa Shulamiti?

¹⁸ Ku si na kakanyo bona balateleli ba Kreste Jesu ba ba tozizwe ba kona ku fumana tuso ye tuna kwa mutala wa musizana wa Shulamiti. Ni bona ba lukela ku ba ba ba sepahala ka lilato la bona, ba ba sa pepezwi ki sifumu se si buheha sa lifasi, ili ku ba ni mayemo a itikanelezi mane ku yo fita kwa ku fumana mupuzo wa bona. Minahano ya bona i tomilwe fa lika za kwahalimu mi ba ‘bata pili mubuso.’ Ba amuhela lilato la Mulisana wa bona, yena Jesu Kreste. Ba na ni tabo ye tuna ka ku ziba kuli yena mulatiwa yo, niha sa bonahali, u fakaufi luli ni bona, mi u ba bulelela kuli ba be ni bundume mi ba tule lifasi. Ka ku ba ni lona lilato le li sa koni ku feliswa leo, le li m’ata sina “mulilo wa Jah,” la Mulena ya li Mulisana wa bona, ka niti luli ba ka tula ni ku swalisana ni yena mwa ku ba bacalifa mwa Mubuso o kanya wa kwahalimu. Mi libizo la Jah li ka lumbekwa cwalo!—Mat. 6:33; Joa. 16:33.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]