Buka ya Bibele ya Bu 23—Isaya

Muñoli: Isaya

Ko Ne I Ñolezwi: Jerusalema

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: Hamulaho wa 732 B.C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: c. 778–hamulaho wa 732 B.C.E.

1. Miinelo ne li cwañi mwa Middle East, mi sihulu mwa Isilaele ni Juda, mwa lilimo za mwanda wa bu 8 B.C.E.?

LUBETA lwa buhali bwa mubusi ya situhu wa Asirya ne lu ukumezi maswe mibuso ye miñwi ni lipuso ze nyinyani za kwa Middle East. Kalulo kaufela ne i umbuna ka za petuhelo ni ku kopanya m’ata. (Is. 8:9-13) Isilaele wa mukwenuheli ya kwa mutulo u ka tuha a bitulwa ki tona tushambwe t’o twa macaba, malena ba Juda kwa mboela ba nze ba busa ka ku ikalelwa. (2 Mal., likauha. 15-21) Lilwaniso ze nca ne li nze li pangiwa ni ku itusiswa, ili ku ekeza kwa ku sabisa kwa linako. (2 Makol. 26:14, 15) Mutu n’a ka fumana kai silelezo ni punyuho? Nihaike kuli libizo la Jehova ne li li fa milomo ya batu ni baprisita mwa mubusonyana wa Juda, lipilu za bona ne li sikuluhezi ku sili ili kwahule, pili kwa Asirya mi hamulaho kwa Egepita. (2 Mal. 16:7; 18:21) Tumelo mwa m’ata a Jehova ne i fokola. Ko ne ku sa lapelwi maswaniso ka ku tala, ne ku na ni bulapeli bwa buipi, bo bu tomile fa miezezo fela mi isi fa ku saba Mulimu luli.

2. (a) Ki mañi ya n’a alabile pizo ya ku bulela ka Jehova, mi ne li lili? (b) Ki sifi se si hoha mamelelo ka za libizo la mupolofita y’o?

² Ki mañi cwalehe ya n’a ka bulela ka ku yemela Jehova? Ki mañi ya n’a ka zibahaza m’ata a hae a’ pilisa? “Ki na yo, u lume na,” ne li yona kalabo. Mubuleli ne li Isaya, ya n’a s’a bile kale mupolofita. Ne li silimo sa n’a timezi Mulena Oziasi ya n’a na ni mbingwa, ibat’o ba ka 778 B.C.E. (Is. 6:1, 8) Libizo la Isaya li talusa “Ku Pilisa kwa Jehova,” ili taluso ye swana ni ya libizo la Jesu (“Jehova wa Pilisa”), nihaike kuli liñozwi ka ku futulwa. Ku zwa kwa makalelo ku isa cwalo kwa mafelelezo, bupolofita bwa Isaya bu tunumeka taba yeo, ya kuli Jehova wa pilisa.

3. (a) Ki lifi ze zibwa ka za Isaya? (b) N’a polofitile mwahal’a nako ifi, mi ki bomañi ba ne ba li bapolofita ba bañwi mwa linako za hae?

³ Isaya n’a li mwan’a Amozi (a si ke a hakanyiswa ni Amosi, mupolofita yo muñwi wa kwa Juda). (1:1) Mañolo ha buleli se siñwi ka za ku pepwa ni lifu la hae, nihaike kuli Majuda ba lumela kuli n’a sahilwe fahali ki Mulena Manase ya maswe. (Mu bapanye Maheberu 11:37.) Z’a ñozi li bonisa kuli n’a li mwa Jerusalema ni musal’a hae ya n’a li mupolofita mi ni bana ba babeli kamba ku fitelela ba ne ba na ni mabizo a bupolofita. (Is. 7:3; 8:1, 3) N’a sebelize mwahal’a nako ya malena ba Juda ba bane kamba ku fitelela: bo Oziasi, Jotami, Akazi, ni Ezekiasi; ka mo ku bonahalela fela ili ku kala ibat’o ba ka 778 B.C.E. (Oziasi ha n’a timezi, kamba pili a si ka timela kale) ni ku zwelapili ku isa nihaike hamulaho wa 732 B.C.E. (silimo sa bu 14 sa Ezekiasi), kamba lilimo ze kona ku fitelela 46. Ku si na kakanyo hape n’a s’a ñozi bupolofita bwa hae silimo seo ha si t’o esha. (1:1; 6:1; 36:1) Bapolofita ba bañwi ba mwa linako za hae ne li bo Mika mwa Juda mi, kwa mutulo, Hosea ni Odedi.—Mi. 1:1; Hos. 1:1; 2 Makol. 28:6-9.

4. Ki sifi se si bonisa kuli Isaya ne li yena ya n’a ñozi buka ye?

⁴ Taba ya kuli Jehova n’a laezi Isaya ku ñola likatulo za bupolofita i bonwa kwa Isaya 30:8, ye li: “U ye cwale, litaba zeo u liñole fa litapa fapil’a bona, u liñole mwa buka, li bulukelwe linako ze sa ta kwapili, ibe bupaki bwa kamita ni mita.” Baluti ba Majuda ba kwaikale ne ba lemuha kuli Isaya ki yena ya n’a liñozi mi ne ba kopanyize buka ye ku ba ya pili ku za bapolofita ba batuna (Isaya, Jeremia, ni Ezekiele).

5. Ki sifi se si bonisa buñwi bwa buka ya Isaya?

⁵ Nihaike ba bañwi ba supile kwa ku cinca muñolelo kwa buka ye ku kala kauhanyo 40 ku ya kwapili kuli ku bonisa kuli muñoli ki u sili, kamba kuli ki “2 Isaya,” taba yeo i konwa ku taluswa hande ka ku cinca kwa litaba ze nyakisiswa. Ku na ni bupaki bo buñata bo bu bonisa kuli Isaya n’a ñozi buka mutumbi ye bizwa ka libizo la hae. Sina ka mutala, buñwi bwa buka yeo bu bonisizwe ka pulelo ye li , ‘Ya-Kenile wa Isilaele,’ ye fumaneha ha 12 mwa likauhanyo 1 ku isa 39, ni ha 13 mwa likauhanyo 40 ku isa 66, ili palo hamoho ye eza ha 25; hailifo i fumaneha ha 6 fela ku ze siyezi kaufela za Mañolo a Siheberu. Muapositola Paulusi ni yena u pakela buñwi bwa buka ye ka ku ama kwa likalulo kaufela za bupolofita bo ni ku bonisa kuli kaufela liñozwi ki mutu a li muñwi, yena Isaya.—Mu bapanye Maroma 10:16, 20; 15:12 ni Isaya 53:1; 65:1; 11:1.

6. Miputo ye bizwa Dead Sea Scroll ya Isaya i paka hande cwañi (a) kuli Bibele ya luna kacenu i fa ze buyelezwi ze ne ñozwi kwa makalelo ni (b) kuli buka mukatumbi ne i ñozwi ki Isaya a li muñwi?

⁶ Ka ku hoha mamelelo, ku kala ka silimo sa 1947, ze ñozwi ze ñwi za kale ne li fumanwi mwa mahaha  a’ li bukaufi ni Khirbet Qumran, bukaufi ni likamba la kwa mutulo-wiko wa liwate la Lizwai. Zeo ki zona ze bizwa Dead Sea Scrolls, ze ne li kopanyeleza teñi bupolofita bwa Isaya. Zona zeo liñozwi hande hahulu ka Siheberu se si bukelelizwe hande sa mwa linako pili bañoli ba ba bizwa bo Masorete ba si ka ba teñi mi ne liñozwi lilimo ze bat’o ba ze 2,000 kwamulaho k’o, kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa bubeli B.C.E. Kacwalo litaba za yona kwa bukale li fita za kale ka ku fitisisa za bo Masorete ze li teñi ka lilimo ze bat’o ba ze sikiti, litoloko za mwa mazazi a cwale za Mañolo a Siheberu li tomile ku ze ñozwi za bo Masorete zeo. Ku na ni lishutanonyana za mipeletelo ni miñolelo ya puo, kono ha i shutani mwa tuto ni litaba za bo Masorete. Bo ki bupaki bo bu kolwisa bwa kuli Libibele za luna kacenu li na ni lushango lo lu buyelezwi lwa Isaya lwa kwa makalelo. Fahalimu a zeo, yona miputo ya kale yeo i lwanisa buipapato bwa balwanisi bwa kuli ne ku na ni “bo Isaya” ba babeli, kakuli kauhanyo 40 i kalela fa mubamba wa mafelelezo wa kalulo ya miñolo mo ku fumaneha kauhanyo 39, mi lipulelo za makalelo li felezwa fa kalulo ye tatama. Kacwalo, ku bonahala kuli mukopisi n’a sa zibi ka za ku cinca kwa muñoli kufi kamba kufi ko ku twi ne ku bile teñi kamba ka za ku abiwa kufi kamba kufi kwa buka yeo fa sibaka fa. *

7. Ki bupaki bufi bo buñata bo bu li teñi ka za buniti bwa Isaya?

⁷ Ku na ni bupaki bo buñata ka za buniti bwa buka ya Isaya. Kwand’a Mushe, ha ku na mupolofita yo muñwi ya amiwa hañata ku fita Isaya ki bañoli ba Bibele ba Sikreste. Hape ku na ni bupaki bo buñata bwa ze ezahezi ni ze pumbuzwi bo bu bonisa kuli ki ye buniti, bo bu cwale ka likezahalo ze ñozwi za babusi ba Asirya, ku kopanyeleza teñi ni licwe la Senakeribi la maneku a silezi leo ku lona a talusa ka za ku tengeleza Jerusalema kwa hae. * (Is., likauha. 36, 37) Mabunda a matota a n’a li Babilona a sa paka talelezo ya Isaya 13:17-22. * Ne ku na ni bupaki luli ku yo muñwi ni yo muñwi wa Majuda ba ba likiti ba ne ba zwile mwa Babilona, ka ku lukululwa ki mulena y’o libizo la hae, Sirusi, ne liñozwi ki Isaya i bat’o ba lilimo ze 200 pili kezahalo yeo i si ka ezahala. Ne ku kana kwa ba kuli Sirusi hamulaho n’a bonisizwe zona ze ñozwi zeo za bupolofita, kakuli, ha n’a lukuluzi bomasiyaleti ba Majuda, n’a bulezi ka za ku fiwa musebezi w’o ki Jehova.—Is. 44:28; 45:1; Ezi. 1:1-3.

8. Ku buyelelwa ku bonisizwe cwañi ki talelezo ya bupolofita bo bu ama Mesiya?

⁸ Ze zwile mubano mwa buka ya Isaya ki bupolofita bo bu ama Mesiya. Isaya u bizizwe kuli ki “mupolofita ya shaela Evangeli,” mi ki ze ñata hahulu za n’a bulezi cimo ze ne li talelelizwe mwa likezahalo za mwa bupilo bwa Jesu. Kauhanyo 53, yeo ka nako ye telele ne i li “kauhanyo ye li kunutu,” isiñi fela ku nduna wa Muetopia ya bulezwi kwa Likezo kauhanyo 8 kono ni kwa Majuda ka nañungelele, i bulela cimo ka ku utwahala hande hahulu za n’a ipumani ku zona Jesu kuli mane i swana inge taba ye ñozwi ki muiponeli wa kezahalo. Mañolo a Sigerike a Sikreste a talusa litalelezo za bupolofita bwa kauhanyo ye ipitezi ye ya Isaya, sina ka mo ku boniseza ku bapanya mañolo a’ latelela: tima. 1—Joani 12:37, 38; tima. 2—Joani 19:5-7; tima. 3—Mareka 9:12; tima. 4—Mateu 8:16, 17; tima. 5—1 Pitrosi 2:24; tima. 6—1 Pitrosi 2:25; tima. 7—Likezo 8:32, 35; tima. 8—Likezo 8:33; tima. 9—Mateu 27:57-60; tima. 10—Maheberu 7:27; tima. 11—Maroma 5:18; tima. 12—Luka 22:37. Ki ufi kwand’a Mulimu fela ya kona ku ba simbule sa ku bonela cimo ko ku nepahezi cwalo?

ZE MWA ISAYA

9. Ze mwa Isaya li mwa likalulo lifi?

⁹ Likauhanyo za makalelo ze silezi li bonisa kuli likezahalo li ezahalela mwa Juda ni Jerusalema mi li talusa bufosi bwa Juda fapil’a Jehova ni ku lumiwa kwa Isaya. Likauhanyo 7 ku isa 12 li talusa za lubeta lwa ku tasezwa ki lila ni sepiso ya ku imululwa ka Mulena wa Kozo ya lumilwe ki Jehova. Likauhanyo 13 ku isa 35 li na ni ku tatamana kwa lipulelo za ku lwanisa macaba a mañata ni ku bulelwa cimo kwa ku piliswa ko ku ka fiwa ki Jehova. Likezahalo ze tuna za mwahal’a puso ya Ezekiasi za taluswa kwa likauhanyo 36 ku isa 39. Likauhanyo ze siyezi, 40 ku isa 66, li kanatela fa ku lukululwa mwa Babilona, ku kuta kwa bomasiyaleti ba Majuda, ni ku kutiswa sinca kwa Sione.

10. (a) Ki kabakalañi Isaya ha biza sicaba kuli si lukise litaba? (b) U polofitañi ka za linako za maungulelo?

¹⁰ Lushango lwa Isaya “fahalimu a Juda ni Jerusalema” (1:1–6:13). A mu mu bone f’o a apezi saka ni likatulo ha nze a yemi mwa Jerusalema ni ku huwa kuli: Malena! Nyangela! Mu teeleze! Sicaba sa mina sa kula ku zwa kwa toho ku isa kwa minwana ya mautu, mi mu nyikwisize Jehova ka mazoho a mina a tampakani mali ao mu nanulela mwahalimu ka tapelo. A mu tahe, mu lukise litaba ni yena, kuli libi ze fubelu li fetulwe ze sweu sina litwa. Mwa mazazi a maungulelo, lilundu la ndu ya Jehova li ka nanulelwa mwahalimu, mi macaba kaufela a ka ya kwateñi kuli a lutiwe. Ha ba sa na ku ituta ndwa. Jehova u ka boniswa ku ba ya pahami ili ya kenile. Kono ka nako ye Isilaele ni Juda, nihaike kuli ne ba cezwi ku ba kota ya veine ye kateleha, ba tahisa sisansa sa ku sa utwa mulao. Ba itumelela bumaswe kuli ki bona bunde mi bunde kuli ki bumaswe, kakuli ba ipona butali.

11. Isaya u lumiwa ka ku zamaelela ni pono mañi?

¹¹ “Na bona [Jehova, NW] a inzi mwa lubona lo lu inzi kwahalimu hahulu,” ki mwa bulelela Isaya. Pono yeo i tahelela ni ku lumiwa ki Jehova, kuli: “U ye, u y’o bulelela sicaba se, u li: Ku utwa mu ka utwa.”  Ka nako ye kuma kai? “Ku fitela minzi i wa.”—6:1, 9, 11.

12. (a) Isaya ni bana ba hae ba itusiswa cwañi ku ba lisupo za bupolofita? (b) Ki sepiso ifi ye zwile mubano ye fiwa mwa Isaya kauhanyo 9?

¹² Lubeta lwa twaniso ya lila ni sepiso ya ku imululwa (7:1–12:6). Jehova u itusisa Isaya ni bana ba hae sina “lisupo ni limakazo” ili ku bonisa kuli pili swalisano ya Siria ni Isilaele ye lwanisa Juda i ka pala kono nako ha i nze i ya Juda u ka hapiwa mi ku ka kuta fela masiyaleti. Mwalyanjo u ka itwala mi a pepe mwana wa mushimani. Libizo la hae ikaba mañi? Emanuele (ye talusa kuli, “Mulimu U Na ni Luna”). Lila ze kubukanezi Juda li lemuhe! “Mu itame makanda mwa mateka: Mu ka lobakwa likoto!” Ku ka ba ni linako ze t’ata, kono cwale liseli le lituna li ka benyeza sicaba sa Mulimu. Kakuli lu pepezwi mwana, “mi u ka bizwa Ya Babazwa, Muelezi, Mulimu ya Mata, Ndate wa kamita, Mulena wa Kozo.”—7:14; 8:9, 18; 9:6.

13. (a) Ki lifi ze libelezi Muasirya ya kashwau? (b) Ki lifi ze ka tiswa ki puso ya “mutai” wa Jese?

¹³ Jehova u huweleza kuli: “Bumai ki bwa Muasirya, tupa ya buhali bwa ka.” Hamulaho wa ku itusisa tupa ka ku lwanisa “sicaba se si sa sabi Mulimu,” Mulimu u ka lema Muasirya ya kashwau tota. Hamulaho, “masialeti a ka kuta.” (10:5, 6, 21) Cwale a mu bone lituhela, mutai o zwa fa lisina la Jese (ndat’ahe Davida)! “Mutai” w’o u ka busa ka ku luka, mi ka yena pupo kamukana i ka ikola, ku si na kolofalo kamba sinyeho, “kakuli lifasi li ka tala zibo ya [Jehova, NW], sina mezi mw’a kwahelezi liwate.” (11:1, 9) Ka ku yemisezwa macaba kwa hae ka mukwa wa ndembela, likululu li ka ba teñi le li zwa kwa Asirya la bomasiyaleti ba ba kuta. Ku ka ba ni tabo mwa ku ka mezi mwa masima a ku piliswa ni ku opelela Jehova.

14. Ki ku wa kufi kwa Babilona ko ku bulelwa cimo?

¹⁴ Ku bulela sinyeho ya Babilona (13:1–14:27). Isaya cwale u talusa za litaba ze hamulaho wa mazazi a Maasirya ili litaba za mwa nako ya masetela a puso ya Babilona. A mu teeleze! Siyongili sa sicaba se situna, sa mibuso, sa macaba a’ putehile hamoho! Jehova u sweli ku tatuba limpi ze ya kwa ndwa! Ki lizazi le li maswe ku Babilona. Lipata ze komokile z’a fubela sina malimi a mulilo, mi lipilu za letuka. Mamede ba ba si na makeke ba ka wisa Babilona, “lona libubo la mibuso.” U ka ba matota a’ si ka yahiwa teñi ili mo ku pila libatana “ku zwa kwa lusika lo luñwi ku isa ku lo luñwi, ku ya ku ile.” (13:19, 20) Bafu mwa sibaka sa ba ba shwile ba zuswa ku amuhela mulena wa Babilona. Mabuku a ba museme wa hae mi hape a’ mu apesa. Ki ku wa kwa butuna kwa yena y’o ya li “naleli ya masa, mwan’a malungasiku”! (14:12) N’a lakaza ku pahamisa lubona lwa hae kono u bile situpu se si yumbilwe, Jehova ha nze a tanyela Babilona ka lufiyelo lwa yundiso. Ha ku na ku siyala libizo, masiyaleti, bana, baikulu, baikulu ba baikulu!

15. Isaya u polofita ka za lisinyeho lifi za mwahal’a macaba?

¹⁵ Lisinyeho za mwahal’a macaba (14:28–23:18). Isaya cwale u kuta kwa naha ya Mafilisita ye kwa likamba la liwate la Mediterranean mi hamulaho kwa Moabi, kwa mboela-upa ya liwate la Lizwai. U libisa bupolofita bwa hae kwa buse bwa museto wa Isilaele wa kwa mutulo ku Damaseka wa kwa Siria, u kuta kwa mboela hahulu kwa Etopia, mi u kambama ka nuka ya Nile ku kena Egepita, likatulo za Mulimu li nze li shandaula mw’a libile kaufela. U bulela ka za Sarigoni mulena wa Asirya, ya n’a tatamwi ki Senakeribi, kuli u luma Taretani mueteleli wa mpi ku y’o lwanisa Ashidodi munzi wa Mafilisita, o kwa wiko wa Jerusalema. Ka nako yeo Isaya u bulelelwa ku tubula ni ku ya inz’a tubuzi mi a si na likatulo ka lilimo ze talu. U bonisa hande cwalo mbango ya ku sepa Maegepita ni Maetopia, bao, “ba si na se siñwi kwa mikokoto,” ba ka iswa mwa buhapiwa ki Muasirya.—20:4.

16. Ki liziyezi lifi ze bonelwa Babilona, Edomo, ni ba ba lilata ba mwa Jerusalema, hamohocwalo ni ze bonelwa Sidoni ni Tire?

¹⁶ Ha nangela a li fa tawala ya hae ya bulibeleli u bona ku wa kwa Babilona ni milimu ya hae, mi u bonela Edomo manyando. Jehova yena ka sibili u bulela kwa batu ba Jerusalema ba ba lilata ba ba sweli ku bulela kuli, “A lu ceñi, a lu nweñi, kakuli kamuso lwa shwa.” Jehova u li: ‘Mu ka shwa.’ (22:13, 14) Lisepe za kwa Tareshishi ni zona li ka bokolola, mi Sidoni u ka swaba, kakuli Jehova u lelile taba fahalimu a Tire, ku “shubulisa ba bahulu kaufela ba mwa lifasi.”—23:9.

17. Ki katulo ifi mi ki ku kutiswa sinca kufi ko ku bulelwa cimo ka za Juda?

¹⁷ Katulo ni ku pilisa kwa Jehova (24:1–27:13). Kono cwale ha mu bone Juda! Jehova u sweli wa tutula naha. Batu fela ni muprisita, mutanga ni nduna, muleki ni mulekisi—kaufela ba lukela ku ya, kakuli ba tulile milao ya Mulimu mi ba lobile bulikani bwa kamita. Kono nako ha i nze i ya u ka hupula bahapiwa bao ni ku ba kubukanya. Ki maipato ni sisabelo. U ka eza mukiti wa lico mwa lilundu la hae ni ku miza lifu ku ya ku ile, ili ku takula miyoko kwa lipata kamukana. Ku ka bulelwa kuli: “Ki Yena Mulimu wa luna.” “Ki Yena [Jehova, NW].” (25:9) Juda u na ni munzi w’o mamota a ona a li ku pilisa. Ba ba sepa Jehova ba ba ni kozo kamita, “kakuli Mulena [Jehova, NW] ki licwe la ka mwaha ni mwaha.” Kono ya maswe “h’a na ku ituta ku luka.” (26:4, 10) Jehova u ka bulaya lila za hae, kono u ka kutisa Jakobo.

18, 19. (a) Ki bumai ni tabo lifi ze fapahana ze shaelelwa Efraimi ni Sione? (b) Jehova u ka pilisa ni ku busa batu ba hae ka litulo lifi?

¹⁸ Buhali ni limbuyoti za Mulimu (28:1–35:10). Bumai ki bwa matahwa ba Efraimi, bao “bunde” bwa bona bu na ni ku fela! Kono Jehova u “ka ba kuwani ya bulena ye bubana, kuwani ye nde ye kateleha” kwa masiyaleti a sicaba sa hae. (28:1, 5) Nihakulicwalo, basomi ba mwa Jerusalema ba itinga fa lishano  kuli ki sona sisabelo, ku fita ku itinga fa licwe le li li mutomo le li likilwe ili la butokwa le li mwa Sione. Kaufela ba ka kukiswa ki mezi a mañata. Bapolofita ba Jerusalema ba lobezi, mi ku bona buka ya Mulimu i manekilwe. Ba sutelela ka milomo fela kono lipilu li kwahule. Niteñi lizazi la taha f’o bosusu ba ka utwa manzwi a buka. Libofu ba ka bona mi ba ba ishuwa ba ka nyakalala.

¹⁹ Bumai ki bwa ba ba sabela kwa Egepita! Batu bao ba ba ikuhumusa ba bata lipono ze nde, ze puma. Ba ka yunda, kono Jehova u ka kutisa masiyaleti. Bona bao ba ka bona Muluti wa bona ya Makaza, mi ba ka latela kwahule maswaniso a bona, ba li “Zweñi!” (30:22) Jehova ki yena Musilelezi wa niti wa Jerusalema. Mulena u ka busa ka ku luka, hamoho ni makwambuyu. U ka tisa kozo, pumulo, ni buiketo ku ya ku ile. Bubeteki bu ka tiseza linumwana za kozo ku lila hahulu, kono kwa batu ba hae Ya Pahami, Jehova, ki yena Muatuli, Mutomi wa Mulao, ni Mulena, mi ki yena ya ka ba pilisa. Ka nako yeo ha ku na ya ka bulela kuli: “Na kula.”—33:24.

20. Ki buhali bufi bo bu ka tela macaba, kono ki limbuyoti lifi ze libelezi bomasiyaleti ba ba kutisizwe sinca?

²⁰ Buhali bwa Jehova bu swanela ku tahela macaba. Litupu li ka unka, mi malundu a ka keleketa ka mali. Edomo u na ni ku shandauka. Kono ku ba ba liuluzwi ki Jehova, naha ye seta ya liuwa i ka tunya lipalisa, mi “kanya ya [Jehova, NW] ni butuna bwa bulena bwa hae,” li ka bonahala. (35:2) Libofu, bosusu, ni limumu ba ka foliswa, mi Likululu la Bukeni li ka kwalulelwa ba ba liuluzwi ki Jehova ha ba nze ba kutela kwa Sione ka tabo.

21. Muasirya u sheununa cwañi Jerusalema?

²¹ Jehova u kwenula Asirya mwa linako za Ezekiasi (36:1–39:8). Kana susuezo ya Isaya ya kuli ba itinge ku Jehova ki ye sebeza? Kana ya kona ku tusa? Mwa silimo sa bu 14 sa puso ya Ezekiasi, Senakeribi wa Asirya u tula Palestine kamukana mi u biula ba bañwi ba mpi ya hae kuli ba y’o bemba Jerusalema. Mubuleli wa hae ya bulela Siheberu, Rabishake, u buzaka ba ba fa limota la munzi lipuzo ze sheununa, u li: ‘Ki mañi y’o sepile? Kana ki Egepita? Litaka le li munyukile! Kana ki Jehova? Ha ku na mulimu o kona ku lamulela ku mulena wa Asirya!’ (36:4, 6, 18, 20) Ka ku utwa taelo ya mulena, batu ha ba alabi.

22. Jehova u alaba cwañi tapelo ya Ezekiasi, mi u taleleza cwañi bupolofita bwa Isaya?

²² Ezekiasi u lapela ku Jehova kuli a ba pilise kabakala libizo la Hae, mi ka Isaya, Jehova u alaba kuli U ka kenya tumo ya hae mwa lingo za Muasirya ni ku mu kutisa ka nzila ya n’a tile ka yona. Lingeloi li bulaya Maasirya ba ba eza 185,000, mi Senakeribi u sheshela ku kuta habo, k’o bana ba hae tota hamulaho ba mu bulaela mwa tempele ya hae ya buhedeni.

23. (a) Ki sifi se si tisa kuli Ezekiasi a opelele Jehova samu? (b) U eza nto mañi ye si na maseme, ili ku tisa bupolofita mañi bo bu ezwa ki Isaya?

²³ Ezekiasi u kenelwa ki mukishi. Niteñi, Jehova ka makazo u tahisa kuli muluti o tahiswa ki lizazi u kute mwamulaho, ka ku ba sisupo sa kuli Ezekiasi u ka tuseha, mi lilimo ze 15 za ekeziwa kwa bupilo bwa Ezekiasi. Ka buitumelo u opela samu ye munati ya tumbo ku Jehova. Mulena wa Babilona ha luma linumwana, ka ku ipumiseza ku taba ni yena kabakala ku fola kwa hae, Ezekiasi ka kutokwa maseme u ba bonisa mabulukelo a bufumu bwa silena. Kacwalo, Isaya u polofita kuli ze mwa ndu ya Ezekiasi kaufela ka zazi le liñwi li ka iswa kwa Babilona.

24. (a) Ki taba mañi ye omba-omba yeo Jehova a zibahaza? (b) Kana milimu ya macaba ya konwa ku bapanyiwa ni Jehova kwa butuna, mi u biza bupaki bufi?

²⁴ Jehova u omba-omba lipaki za hae (40:1–44:28). Manzwi a makalelo a kauhanyo 40, “A mu tiise pilu,” a talusa hande kalulo ye siyezi ya Isaya. Linzwi mwa lihalaupa li huwa kuli: “Mu lukise nzila ya [Jehova, NW].” (40:1, 3) Ku na ni lushango lo lunde lwa Sione. Jehova u lisa mutapi wa hae, u lwezi lingunyana fa sifuba sa hae. H’a li kwahalimu ko ku pahami u talima fafasi ku bona lifasi-mubu le li cica. U kona ku bapanyiwa ni nto mañi kwa butuna? U fa m’ata a tezi ni ku tiisa ba ba katezi ba ba mu sepa. U zibahaza kuli maswaniso a’ suluzwi a macaba ki moya ni maswabi fela. Muketiwa wa hae u ka ba sina bulikani kwa macaba ni liseli la macaba la ku tutubulula meto a shwile. Jehova u li ku Jakobo, “ni ku latile,” mi u huweleza upa, wiko, mutulo, ni mboela, kuli: ‘Kutisa! Bana ba ka ba bashimani ni ba basizana u ba kutise.’ (43:4, 6) Taba ha i nze i talimwa, u shemaeta milimu ya macaba kuli i tahise lipaki ze ka bonisa bulimu bwa yona. Sicaba sa Isilaele ki lipaki za Jehova, batanga ba hae, ba ba paka kuli ki Mulimu mi ki Mupilisi. U sepisa Jeshuruni (“Ya Lukile,” Isilaele) moya wa hae mi cwale u swabisa baezi ba maswaniso a’ sa boni, a’ sa zibi se siñwi. Jehova ki yena Muliululi wa sicaba sa hae; Jerusalema u ka yahiwa hape mi tempele ya yona i ka yahiwa sinca.

25. Batu ba ka fita fa ku zibañi ka likatulo za Jehova ku Babilona ni milimu ya hae ya buhata?

²⁵ Silomboti fahalimu a Babilona (45:1–48:22). Ka ku tusa Isilaele, Jehova u bulela Sirusi kuli ki yena ya ka tula Babilona. Batu ba ka tahisezwa ku ziba kuli Jehova a nosi ki yena Mulimu, Mubupi wa lihalimu, lifasi, ni batu ba ba ku lona. U sheununa Bele ni Nebo milimu ya Babilona, kakuli ki Yena fela ya kona ku bulela ko li ka felela lika isali kwa makalelo. Mwalyanjo mwan’a Babilona u ka ina mwa liluli, a tuluzwi fa lubona ni ku tubulwa, mi baelezi ba hae ba bañata ba ka ciswa sina matahulwa a bucwañi. Jehova u bulelela Maisilaele ba ‘milala ya sipi, ba lipata za kopa’ ba ba lapela maswaniso kuli ne ba ka ba ni kozo, ku luka, ni ku kondisa lika ka ku mu utwa, kono “ha ku na kozo ye bulukezwi ba ba maswe.”—48:4, 22.

26. Sione u ka omba-ombiwa cwañi?

²⁶ Sione wa omba-ombiwa (49:1–59:21). Ka ku fa batanga ba hae sina liseli la macaba, Jehova u huweleza ba ba mwa lififi kuli: “A mu zwe!” (49:9)  Sione u ka omba-ombiwa, mi lihalaupa la hae li ka ba sina Edeni, simu ya Jehova, mo ku yubauka tabo, ku wabelwa, buitumelo, ni manzwi a lipina. Jehova u ka cisa mahalimu, lifasi-mubu li ka supala sina siapalo, mi ba ba yahile ku lona ba ka shwa sina linzi fela. Kacwalo mutu u kona ku sabelañi nyazo ya batu ba ba kona ku shwa? Sinwiso se si kola s’a nwile Jerusalema cwale si lukela ku fiwa kwa macaba a’ mu hatikezi.

27. Ki taba ye nde ifi ye shaelwa ku Sione, mi ki sifi se si polofitiwa ka za ‘mutang’a Jehova’?

²⁷ ‘Zuha mwa maluli, wena Sione!’ A mu bone numwana, ye akufa ka ku tula-tula fa malundu ka taba ye nde ni ku huwa ku Sione, kuli, “Mulimu wa hao ki ya busa!” (52:1, 2, 7) Mu zwe mwa sibaka se si masila mi mu ikenise, mina ba ba mwa sebelezo ya Jehova. Mupolofita cwale u talusa ‘Mutang’a Jehova.’ (53:11) Ki mutu ya nyazizwe, ya fulalezwi, ya lwezi matuku a luna mi niteñi u hupulwa kuli ki ya utwisizwe butuku ki Mulimu. N’a holofalelizwe libi za luna, kono u lu folisize ka miupa ya hae. Ka ku swana sina ngu ye iswa kwa silaha, n’a si ka eza mufilifili mi ha si ka bulela lishano. U file moyo wa hae sina sitabelo bakeñisa sibi kuli a lwale lifoso za ba bañata.

28. Ku fuyolwa kwa Sione ko ku taha ku talusizwe cwañi, mi ki ka ku swalisana ni bulikani bufi?

²⁸ Ka ku ba yena ya mu nyezi, Jehova u bulelela Sione kuli a huwe ka tabo kabakala ku pepa kwa hae ko ku taha. Nihaike kuli u nyandile ni ku zukuzwa ki liñungwa, u ka ba munzi wa mitomo ya macwe a safiro, litawala za macwe a rubi, ni minyako ye kabisizwe ka karabunkele. Bana ba hae, ba ba lutiwa ki Jehova, ba ka ikola kozo ye tuna, mi ha ku na silwaniso se si ezezwa bona se si ka konda. “Mina kaufela ba ba shwile linyolwa,” ki mw’a huwela Jehova. Haiba ba taha, u ka eza ni bona “bulikani . . . bwa Davida” bwa hae; u ka fa toho ni muzamaisi kuli i be yena paki kwa macaba. (55:1-4) Mihupulo ya Mulimu ki ye pahami hahulu ku fita ya mutu, mi linzwi la hae li ka konda luli. Linumbulwa ba ba tokomela mulao wa hae, ku si na taba kuli ki ba sicaba sifi, ba ka fiwa libizo la butokwa ku fita bana ba bashimani ni ba basizana. Ndu ya Jehova i ka bizwa ndu ya tapelo ya macaba kaufela.

29. Jehova u bulelelañi balapeli ba maswaniso, kono u sepisañi batu ba hae?

²⁹ Ka ku ba Muambakani-ya-Pahami, y’o libizo la hae li kenile, Jehova u bulelela balapeli ba maswaniso ba ba tupwikezi mwa buhule kuli h’a na ku zeka ni Isilaele ku ya ku ile. Ku itima lico kwa bona kwa bulapeli ki ku pata fela bumaswe. Lizoho la Jehova hasi le li kuswani kuli li palelwe ku pilisa, ni lizebe za hae ha li si ka tibana kuli li palelwe ku utwa, kono ‘bumaswe bwa mina ki bona bo bu mi kauhanya ni Mulimu wa mina,’ ki mw’a bulelela Isaya. (59:2) Ki lona libaka ha ba libelezi liseli kono ba bubutela mwa lififi. Kwa neku le liñwi, moya wa Jehova fahalimu a sicaba sa hae se si mwa bulikani ili se si sepahala u tiisa kuli linzwi la hae li ka ba mwa mulomo wa hae mwa masika kaufela a’ kwapili, li si ke la zwisiwa ku bona.

30. Jehova u kabisa cwañi Sione, sina ka mo ku swaniselizwe ka mabizo afi a manca?

³⁰ Jehova u kabisa Sione (60:1–64:12). “Zuha Jerusalema, u benye; kakuli . . . kanya ya [Jehova, NW] i ku pazulezi.” Ka ku fapahana, lififi le lituna li kwahela lifasi-mubu. (60:1, 2) Ka nako yeo Sione u ka nanula meto a hae ni ku wabelwa, mi pilu ya hae i ka kuña ha bona maluwo a macaba a taha ku yena fa likamele ze ñata. Sina ñumbili ya linkwilimba ze fufa, ba ka selehanela ku yena. Ba macaba ba ka yaha makwakwa a hae, malena ba ka mu sebeleza, mi minyako ya hae ha i na ku kwalwa ni kamuta. Mulimu wa hae u lukela ku ba yena kabiso ya hae, mi u ka pakisa ku ekeza a li muñwi ku ba sikiti mi yo munyinyani a be sicaba se si m’ata. Mutang’a Mulimu u makala kuli moya wa Jehova u ku yena, ku mu toza ku bulela litaba ze nde ze. Sione u fiwa libizo le linca, Mulatiwa (Hephzibah), mi naha ya hae i bizwa Munyaliwa (Beulah). (62:4, NW, litaluso za kwatasi) Taelo ya fiwa ya ku bakanya likululu le li zwa kwa Babilona ni ku yemisa ndembela mwa Sione.

31. Ki mañi ya zwa mwa Edomo, mi ki tapelo mañi ye si bulela sicaba sa Mulimu?

³¹ Mwa Bozira wa Edomo ku zwa ya apezi liapalo ze na ni mali. Ka buhali bwa hae u pyatize macaba mwa silubelo sa veine, ili ku a tahiseza ku tabaukisa mali. Sicaba sa Jehova si lemuha hahulu muinelo wa sona o masila mi si fa tapelo ye ama maikuto, ili ku bulela kuli, ‘Ki Wena ndat’a luna, Wena [Jehova, NW]; luna lu lizupa, mi wena u mubupi wa luna. Mawe, [Jehova, NW], u si ke wa halifa hahulu; lu sicaba sa hao kaufel’a luna.’—64:8, 9.

32. Ka ku fapahana ni ba ba fulalela Jehova, batu ba Jehova ka sibili ne ba kana ba tabiswa kiñi?

³² “Mahalimu a manca ni lifasi le linca”! (65:1–66:24). Batu ba ba fulalezi Jehova ku latelela mulimu “Gadi” ni mulimu “Meni” ba ka lapa ni ku swaba. (65:11) Batanga ba Mulimu ba ka nyakalaliswa ki ku atelwa. A mu bone! Jehova u eza lihalimu le linca ni lifasi le linca. Ki tabo ni nyakalalo kwa butuna ze ka fumaneha ku Jerusalema ni batu ba hae! Mandu a ka yahiwa mi masimu a veine a ka calwa, liakanyani ni ngunyana li nze li fula hamoho. Ha ku na ku ba ni kolofalo kamba sinyeho.

33. Ki nyakalalo, kanya, ni ku inelela kufi ze bulelwa cimo kwa neku la ba ba lata Jerusalema?

³³ Lihalimu ki lona lubona lwa hae mi lifasi ki sipula sa buhato kwa mautu a hae, kacwalo ndu ye ba ka yahela Jehova batu ikaba ye cwañi? Naha i na ni ku pepwa mwa lizazi li li liñwi, mi ba ba lata Jerusalema kaufela ba memiwa ku nyakalala Jehova ha nze a fitisa kozo ku yena ye swana sina nuka. U ka tahela lila za hae sina mulilo—makoloi a kakundukundu ili ku lifisa buhali bwa hae ku ba ba sa ipeyi  ku utwa, ka ku halifa ni malimi a mulilo. Linumwana li ka ya mwa macaba kaufela ni mwa lioli ze kwahule ku y’o bulela za kanya ya hae. Lihalimu ni lifasi za hae ze nca li ka ba za kamita. Ka ku swana, ba ba mu sebeleza ni bana ba bona ba ka ba teñi kamita. Ki seo kamba lifu la ku ya ku ile.

MABAKA HA I LI YE TUSA

34. Ki liswanisezo lifi ze ñwi ze utwahala hahulu ze ekeza kwa m’ata a lushango lwa Isaya?

³⁴ Ha i bonwa mwa miinelo kaufela, buka ya bupolofita ya Isaya ki mpo ye tusa hahulu ye zwa ku Jehova Mulimu. I bonisa mihupulo ye pahami ya Mulimu. (Is. 55:8-11) Babuleli ba niti ya Bibele fa nyangela ba kona ku itusisa Isaya sina sifalana sa liswanisezo ze utwahala hande ili ze na ni ku ama ko ku m’ata sina liswanisezo za Jesu. Isaya ka m’ata u lu bonisa butoto bwa mutu ya itusisa kota ye swana kwa ku tumbula mulilo ni kwa ku eza siswaniso sa bulapeli. U lu tahiseza ku utwa kutokwa mbombolelwa kwa mutu ya fa bulobalo bo bukuswani hahulu ni kubo ye sisani hahulu, mi u lu tahiseza ku utwa ku ñanyuka kwa bapolofita ba ba swana sina linja za limumu, z’e buzwa hahulu kuli mane ha li koni ku huhula. Haiba luna ka sibili, sina ka mw’a susueleza Isaya, ‘lu bata mwa buka ya [Jehova, NW] ni ku bala,’ lwa kona ku itebuha lushango lo lu m’ata l’o Isaya a na ni lona lo lu ama lizazi la cwale.—44:14-20; 28:20; 56:10-12; 34:16.

35. Isaya u nongisa cwañi mamelelo fa Mubuso wa Mesiya, ni fa mutwaleti, Joani Mukolobezi?

³⁵ Bupolofita sihulu bu toma mamelelo fa Mubuso wa Mulimu ka Mesiya. Jehova yena ka sibili ki Mulena ya pahami ka ku fitisisa, mi ki yena ya lu pilisa. (33:22) Kono ku cwañi ka za Mesiya yena ka sibili? Zibahazo ya lingeloi ku Maria ka za mwana ya n’a ka pepwa ye bonisizwe kwa Isaya 9:6, 7 ne i ka talelezwa ka ku amuhela kwa hae lubona lwa Davida; mi “u ka busa ba ndu ya Jakobo ku ya ku ile; mi bulena bwa hae ha bu na ku fela.” (Lu. 1:32, 33) Mateu 1:22, 23 i bonisa kuli ku pepwa kwa Jesu ki mwalyanjo ne ku li talelezo ya Isaya 7:14 mi ku mu zibahaza kuli ki yena “Emanuele.” Hamulaho wa lilimo ze bat’o ba 30, Joani Mukolobezi n’a tile a kutaza kuli “mubuso wa kwa lihalimu s’o li fakaufi.” Bañoli ba libuka za evangeli ba bane kaufela ba ama Isaya 40:3 mwa ku bonisa kuli Joani y’o ne li yena ya n’a ‘huweleza mwa lihalaupa.’ (Mat. 3:1-3; Mare. 1:2-4; Lu. 3:3-6; Joa. 1:23) Fa kolobezo ya hae Jesu n’a bile Mesiya—Mutoziwa wa Jehova, lituhela kamba mubisi wa Jese—ya ka busa macaba. Ba lukela ku mu sepa, ka talelezo ya Isaya 11:1, 10.—Maro. 15:8, 12.

36. Ki litalelezo za bupolofita ze tuna lifi ze bonisa hande Mesiya ya li Mulena?

³⁶ Mu bone ka m’o Isaya a zwelapili ku zibahaza Mesiya Mulena! Jesu n’a balile musebezi wa n’a filwe mwa muputo wa Isaya ili ku bonisa kuli n’a li Mutoziwa wa Jehova, mi cwale a zwelapili ku ‘bulela taba ye munati ya mubuso wa Mulimu, kakuli,’ ka mwa n’a bulelezi, “ki sona se ni lumezwi.” (Lu. 4:17-19, 43; Is. 61:1, 2) Libuka z’e ne za litaba za evangeli li tezi litaba za bukombwa bwa Jesu bwa fa lifasi-mubu ni mwa n’a shwezi sina ka mo ku bulelezwi cimo kwa Isaya kauhanyo 53. Nihaike kuli ne ba utwile taba ye nde ya Mubuso ni ku bona misebezi ya Jesu ye makaza, Majuda ne ba si ka utwiseza kabakala lipilu za bona ze sa lumeli, ka talelezo ya Isaya 6:9, 10; 29:13; ni 53:1. (Mat. 13:14, 15; Joa. 12:38-40; Lik. 28:24-27; Maro. 10:16; Mat. 15:7-9; Mare. 7:6, 7) Jesu ku bona n’a li licwe le li sitatalisa, kono n’a bile licwe le li li muñ’a lilulu leo Jehova n’a tomile mwa Sione mi ili leo ku lona A yaha ndu ya hae ya kwa moya ka talelezo ya Isaya 8:4 ni 28:16.—Lu. 20:17; Maro. 9:32, 33; 10:11; 1 Pit. 2:4-10.

37. Baapositola ba Jesu ne ba amile ni ku sebelisa cwañi Isaya?

³⁷ Baapositola ba Jesu Kreste ne ba zwezipili ku itusisa hande bupolofita bwa Isaya, ili ku bonisa kuli bu ama bukombwa. Sina ka mutala, mwa ku bonisa kuli bakutazi ba tokwahala kwa ku yaha tumelo, Paulusi u ama Isaya ha bulela kuli: “Ki a mande hahulu Mautu a ba ba tisa Evangeli ya kozo, a ba ba tisa litaba ze nde.” (Maro. 10:15; Is. 52:7; hape mu bone Maroma 10:11, 16, 20, 21.) Pitrosi ni yena u ama Isaya ha bonisa ku inelela kwa taba ye nde: “Kakuli Mutu kaufela u swana sina bucwañi, mi ku bubekeha kwa hae kaufela ku swana sina palisa ya bucwañi. Bucwañi bwa oma, ni palisa ya bona ya wa; kono Linzwi la Mulena li ina ku ya ku ile. Ki lona Linzwi le mu bulelezwi ka Evangeli.”—1 Pit. 1:24, 25; Is. 40:6-8.

38. Ki makanatelo afi a Mubuso a’ kanya a’ boniswa mwa Isaya, ao hamulaho a nyakisiswa ki bañoli ba bañwi ba Bibele?

³⁸ Isaya u bonisa kuli sepo ya Mubuso wa kwapili ki ye kanya hakalo! A mu bone! Ki “mahalimu a manca ni lifasi le linca,” m’o “mulena u ka busa ka ku luka” mi makwambuyu ba ka zamaisa ka mulao. Ki nto kwa ku tisa nyakalalo ni tabo! (65:17, 18; 32:1, 2) Hape, Pitrosi u itusisa lushango lo lu tabisa lwa Isaya, u li: “Kono ka sepiso ya [Mulimu], lu talimezi lihalimu le linca, ni lifasi le linca, mo ku yahile Ku Luka.” (2 Pit. 3:13) Ona makanatelo a’ makaza ao a Mubuso a fita fa masetela a’ tezi mwa likauhanyo za mafelelezo za Sinulo.—Is. 66:22, 23; 25:8; Sin. 21:1-5.

39. Isaya i supa kwa sepo ifi ye nde hahulu?

³⁹ Kacwalo, buka ya Isaya, hailif’o i nyaza hahulu lila za Jehova ni ba ba ipapata ka buipi kuli ki batanga ba hae, i supa ka mubulelelo o pahami kwa sepo ye nde hahulu ya Mubuso wa Mesiya w’o ka ona libizo le lituna la Jehova li ka boniswa ku ba le li kenile. I eza ze ñata mwa ku talusa liniti ze komokisa za Mubuso wa Jehova ni ku nyangumuna lipilu za luna ka tibelelo ye tabisa ya “ku pilisa kwa hae.”—Is. 25:9; 40:28-31.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]