Buka ya Bibele ya Bu 25—Malilo

Muñoli: Jeremia

Ko Ne I Ñolezwi: Bukaufi ni Jerusalema

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: 607 B.C.E.

1. Ki kabakalañi buka ya Malilo ha i filwe libizo le li swanela?

BUKA ye ya Mañolo a buyelezwi kaniti luli i filwe libizo le li swanela. Ki sililo se si bonisa maswabi a matuna ka za bumai bo bu bile teñi ku ze ezahezi za batu ba Mulimu ba ba ketilwe, sinyeho ya Jerusalema ka 607 B.C.E. ka Nebukadenezare, mulena wa Babilona. Ka Siheberu yona buka ye i bizwa ka linzwi la yona la pili, ili ʼEh·khahʹ!, ili ku talusa kuli “Ka mukwa ufi!” Batoloki ba Septuagint ya Sigerike ne ba bizize yona buka ye Threʹnoi, ili ye talusa “Pina ya malilo; Lituwaelo.” Hatiso ya Talmud ya Sibabilona i itusisa linzwi la Qi·nohthʹ, ili le li talusa “Lipina za malilo; Lipina za ku lila.” Ne li Jerome, ya n’a ñozi ka si-Latin, ya n’a til’o i biza Lamentationes, ili fo ku zwelela libizo la yona la Sikuwa.

2. Malilo i beilwe mwa sikwata sifi ni mwa libaka lifi mwa Bibele?

² Mwa litoloko za Bibele za Sikuwa, Malilo i latelela Jeremia, kono mwa libibele za Siheberu, i fumaneha hañata mwa mañolo a Sijuda, kamba ze Ñozwi, ze kopanyeleza Pina ya Lipina, Ruti, Muekelesia, ni Estere—kakwatanyana ka ka kopanyizwe ili ka ka zibahala ku ba Meghil·lohthʹ (Miputo) ye ketalizoho. Mwa Libibele ze ñwi za Siheberu za mwa linako za cwale, i beilwe mwahal’a Ruti kamba Estere ni Muekelesia, kono mwa likopi za kwaikale i bulelwa ku ba ye n’e latelela Jeremia, sina mo i inezi mwa Bibele ya luna kacenu.

3, 4. Bupaki bo bu li teñi ka za ku ñola kwa Jeremia ki bufi?

³ Buka ha i bonisi kuli i ñozwi ki mañi. Kono ku bonahala kuli ne li Jeremia. Mwa Septuagint ya Sigerike, manzwi a makalelo a buka ye a li: “Mi kwa ezahala kuli, hamulaho wa ku hapiwa kwa Isilaele ni ku siiwa mwa matota kwa Jerusalema, Jeremia a ina fafasi mi a bokolola ni ku lila ka ona malilo a ka za Jerusalema ni ku bulela kuli.” Jerome n’a ngile ona manzwi a ku ba a buhata mi n’a a tulile mwa toloko ya hae. Nihakulicwalo, k’u nga kuli Malilo i ñozwi ki Jeremia ki nto ye amuhezwi ki Majuda mi i tiisezwa ki toloko ya Syriac, Vulgate ya si-Latin, Targum ya Jonathan, ni Talmud ya Sibabilona, mwahal’a ze ñwi.

⁴ Banyazi ba bañwi ba likile ku fa bupaki bwa kuli Jeremia haki yena ya n’a ñozi Malilo. Nihakulicwalo, A Commentary on the Holy Bible i bonisa bupaki bwa ku ñola kwa Jeremia kuli ki “tolongosho ye bonahala ya Jerusalema mwa likauhanyo za 2 ni 4, ka mo ku bonahalela ili litaluso za mutu ya iponezi yona; ka nzila ye swana mufelañeke o mutuna ni moya wa bupolofita wa litoko ku kala kwa makalelo ku isa kwa mafelelezo, hamohocwalo ni muñolelo, mubeelo wa manzwi, ni mihupulo, ili zeo kaufela li bonahala ku ba za muezezo wa lika wa Jeremia.” * Ku na ni lipulelo ze ñata ze swana mwa Malilo ni mwa Jeremia, ze cwale ka maswabi a matuna a ‘liito le li sulula mioko’ (Mali. 1:16; 2:11; 3:48, 49; Jer. 9:1; 13:17; 14:17) ni za ku nyenya bapolofita ni baprisita kabakala mikwa ya bona ye bolile. (Mali. 2:14; 4:13, 14; Jer. 2:34; 5:30, 31; 14:13, 14) Litaba ze kwa Jeremia 8:18-22 ni 14:17, 18 li bonisa kuli Jeremia n’a kona ku ñola ka muñolelo wa maswabi o mwa Malilo.

5. Ki ka nahanisiso mañi yeo lu fita fa nako ya ku ñolwa?

⁵ Nako ya ku ñola ka nañungelele i lumelwa ku ba ye n’e bile hamulahonyana wa sinyeho ya Jerusalema ka 607 B.C.E. Sabo ya ku tayekiwa ni ku cisiwa kwa munzi ne i sa li mwa munahano wa Jeremia, mi masitapilu a hae a boniswa luli. Mubuleli yo muñwi u bulela kuli ha ku na mufuta wa maswabi o bonisizwe ka ku tala mwa sibaka sifi kamba sifi, kono o muñwi ni o muñwi u kuta-kutela mwa libaka ze fapana-fapana mwa litoko li sikai. Mi u bulela kuli: “Kona ku lyangana-lyangana kwa mihupulo ko . . . ki bo buñwi bwa bupaki bo bu tiile ka ku fitisisa bwa kuli buka yeo i bonisa hande ka mo ku konahalela kaufela likezahalo ni maikuto ao i lela ku ambola ka za ona.” *

6. Ki nto mañi ye hoha mamelelo ka za muñolelo ni muinelo wa Malilo?

⁶ Muñolelo wa Malilo u hoha hahulu mamelelo ya muituti wa Bibele. I na ni likauhanyo ze ketalizoho, fo kikuli, litoko ze kona ku opelwa ze ketalizoho. Z’e ne za pili ki za muñolelo wa acrostic, timana ni timana inze i kala ka ku latelelana kwa ye ñwi ya litaku ze 22 za sipeleta sa Siheberu. Kwa lineku  le liñwi, kauhanyo ya bulalu i na ni litimana ze 66, ilikuli litimana ze talu ze latelelana li kala ka taku ye swana pili ku si ka shimbulukelwa kale kwa taku ye latelela. Toko ya buketalizoho haki ya acrostic, nihaike i na ni litimana ze 22.

7. Ki maswabi mañi ao Jeremia a bonisa, kono ki sepo mañi ye zwelapili?

⁷ Malilo i bonisa maswabi a matuna ka za ku tayekiwa, ku hapiwa, ni ku yundiswa kwa Jerusalema ki Nebukadenezare, mi ha ku na buka ye i fita kwa ku swaniseza hande mwa munahano ni ku bonisa maikuto. Muñoli u bonisa maswabi a matuna ka za ku shandaulwa, manyando, ni mifilifili y’a bona. Lukupwe, mukwale, ni lika ze ñwi ze maswe li tisize manyando a matuna mwa muleneñi—zeo kaufela li taha sina koto luli ye zwelela ku Mulimu, kabakala libi za batu, bapolofita, ni baprisita. Nihakulicwalo, sepo ni tumelo ku Jehova li sa zwelapili, mi litapelo za ku yahiwa hape li ya ku yena.

ZE MWA MALILO

8. Ki ku shandaulwa mañi ko ku taluswa mwa toko ya pili, kono Jerusalema ya boniswa sina mutu u fitisa cwañi maikuto a hae?

⁸ “U itulezi cwañi u nosi, munzi o n’o tezi batu!” Toko ya pili i kala cwalo ku lila kwa yona. Mwan’a Sione wa musizana n’a li mulena wa musali, kono balati ba hae ba mu timbokile ni batu ba hae ba ile ku yo luiwa. Minyako ya hae i shandauzwi. Jehova u mu file koto kabakala buñata bwa libi za hae. Bulena bwa hae bu felile. Lila za hae li sehile kabakala ku wa kwa hae. U wile ka mukwa o komokisa mi h’a na muomba-ombi, mi batu ba hae ba ba siyezi ba shwa tala. U (Jerusalema u bulelwa sina mutu) buza kuli: “Kana ku na ni maswabi a’ likana ni maswabi a ka?” U namulula mazoho a hae mi u bulela kuli: “[Jehova, NW] ki Ya lukile; kakuli ne ni ikuhumuselize milao ya hae.” (1:1, 12, 18) U kupa Jehova kuli a tise kozi fahalimw’a lila za hae ze tabile, sina mw’a ezelize ku yena.

9. (a) Kozi ye tezi Jerusalema i zwelela ku mañi? (b) Jeremia u bulela cwañi ka za ku sheununwa kwa Jerusalema ni ka za miinelo ye maswe ye mwa muleneñi?

⁹ “[Jehova, NW] u kwahezi cwañi mwan’a Sione wa musizana, ka lilu!” (2:1) Toko ya bubeli i bonisa kuli ki Jehova yena ka sibili ya suluzi bunde bwa Isilaele. U ezisize mukiti ni Sabata ku libalwa, mi u hanile aletare ni sibaka sa hae se si kenile. Mawe, ki lipono kwa ku shwisa makeke ze mwa Jerusalema! Jeremia u makala kuli: “Meto a ka a fela kabakala mioko, mala a ka a nyungana. Nyoko ya ka i felela fafasi, kabakala mwan’a sicaba sa ka wa musizana.” (2:11) Mwan’a Jerusalema wa musizana u ka mu swanisa ni nto mañi? U ka omba-omba cwañi mwan’a Sione wa musizana? Bapolofita ba hae tota ba iponahalize ku ba ba ba si na tuso ni ba ba sa peti lika. Cwale bolifitanzila ba mu seha: “Kana ki ona munzi o ne ba biza batu kuli: Bunde bo bu feleleza, ni kuli: Tabo ya lifasi kaufela?” (2:15) Lila za hae ba atamisize milomo ya bona ba soma ba nze ba kweca meno, ba li , ‘Ki lona lizazi le ne lu libelezi kuli lu mu mize mbu.’ Bana ba hae ba weleliswa ki lukupwe, mi basali ba ca bana ba bona. Litupu li tala mwa makululu. “Ha ku si ka banda mutu, nihaiba wa lubandangoti, ka lizazi la [Jehova, NW].”—2:16, 22.

10. Sina mutomo wa sepo, ki tulemeno mañi twa Mulimu t’o Jeremia a bulela?

¹⁰ Toko ya bulalu, ya litimana ze 66, i koñomeka sepo ya Sione mwa sishemo sa Mulimu. Ka lipulelo ze ñata za swanisezo mupolofita u bonisa kuli ki Jehova ya tisize ku hapiwa ni ku shandaulwa. Mwa muinelo o maswe o, muñoli u kupa Jehova kuli a hupule manyando a hae mi u bonisa tumelo mwa lilato le li sishemo ni muhau wa Jehova. Litimana ze peli ze latelelana li kala ka “se sinde” mi li bonisa swanelo ya ku libelela puluso ku zwa ku Jehova. (3:25-27) Jehova u tahisize manyando, kono hape u ka tisa muhau. Kono cwale, ku si na taba ni ku itumelela ku ipangula, Jehova h’a si ka swalela; u tibezi litapelo za batu ba hae, mi u ba ezize sina “lufulo ni matakala.” (3:45) Ka ku lila h’a butuku, mupolofita u hupula kuli lila za hae ne li mu zumile sina nyunywani. Nihakulicwalo, Jehova n’a mu sutelezi mwa sikoti ni ku bulela kuli: “Si sabi.” U kupa Jehova kuli a alabe linyefulo za sila a li: “U ba lelekise ka buhali, u ba feze mwatas’a lihalimu la [Jehova, NW].”—3:57, 66.

11. Buhali bwa Jehova bu sululezwi cwañi ku Sione, mi ki kabakalañi?

¹¹ “Gauda i fetuhile cwañi ye nsu! Gauda ye kenisizwe i fetuhile ka mukwa o cwañi!” (4:1) Toko ya bune i lila kanya ye felile ya tempele ya Jehova, ili yeo macwe a yona a sululelwa mwa mikwakwa. Bana ba ba zwezwi ba Sione ba fetuha ba ba si na tuso, inge lipiza za lizupa. Ha ku na mezi ni buhobe, mi ba ba huliselizwe mwa bumbombo ba “patami fa mulaha.” (4:5) Koto ki ye tuna ku fita mane ni ya sibi sa Sodoma. Makwambuyu, ba ne ba ‘kenile ku fita litwa, ba ba sweu ku fita mabisi,’ se ba “fita lishala kwa bunsu” mi kaufela ba letile. (4:7, 8) Ne ku ka be ku bile hande ku bulawa ka mukwale ku fita ku shwa ka lukupwe, ka nako yeo basali ba apeile bana ba bona! Jehova u suluzi buhali bwa hae bo bu yuka. Nto ye sa koni ku libelelwa i ezahezi—sila si keni mwa minyako ya Jerusalema! Mi ki kabakalañi? “Ki kabakala sibi sa bapolofita ba hae, ni bumaswe bwa baprisita ba hae,” ba ne ba suluzi mali a ba ba lukile. (4:13) Jehova h’a ba talimi. Nihakulicwalo, foso ya mwan’a musizana wa Sione i felile, mi h’a sa na hape ku iswa mwa buhapiwa. Cwale ki nako ya hao, wena mwan’a Edomo wa musizana, ya ku nwa buhali bwa Jehova!

12. Ki kupo mañi ya ka ku ishuwa ye fitiswa mwa toko ya buketalizoho?

 ¹² Toko ya buketalizoho i kala ka kupo ku Jehova ya kuli a hupule batu ba hae ba ba bile lindiala. Ba ba yahile mwa Jerusalema ba swanisezwa ku ba ba ba bulela. Ki bokuku a bona ba ba fosize, mi ki bufosi bwa bona bo batu cwale ba lukela ku ba ni bona. Ba buswa ki batanga, mi ba nyandiswa ka tala ye tuna. Tabo ya mwa lipilu za bona i felile, mi ku bina kwa bona ku fetuhile sililo. Ba kula mwa lipilu. Ka ku ishuwa ba lemuha Jehova ba li: “Wena [Jehova, NW], ku ina kwa hao ki ko ku sa feli, lubona lwa hao ki lwa mwaha ni mwaha.” Ba huwa ba li: “U lu sikululele ku Wena [Jehova, NW]; mi fo, lu ka sikuluha; mazazi a luna u a kalise sinca, a be sina a kwakale. Kono u lu tokolomohile ku feleleza, u lu nyemezi hahulu.”— 5:19-22.

MABAKA HA I LI YE TUSA

13. Ki buikolwiso mañi bo Malilo i bonisa, kono ki kabakalañi ha i li ye tusa mwa ku bonisa buhali bwa Mulimu?

¹³ Buka ya Malilo i bonisa tumelo ye tezi ya Jeremia ku Mulimu. Mwa maswabi ni ku tulwa ko kutuna ka ku fitisisa, ku si na sepo ya ku omba-ombiwa ni ye kana ku zwelela kwa simbule sifi kamba sifi sa butu, mupolofita u libelela puluso ka lizoho la Mulimu yo mutuna wa pupo kaufela, Jehova. Malilo i lukela ku tahisa ku ipeya ku utwa ni busepahali kwa balapeli ba niti kaufela, mi ka nako ye swana ni ku fa temuso ye sabisa ku ba ba sa ngi ka butokwa libizo le lituna ka ku fitisisa ni seo li si yemela. Litaba ze ezahezi ha li bonisi ka za muleneñi o muñwi o sinyehile o’ lililwe ka puo ye tezi maswabi ni maikuto cwalo. Ka niti luli ya tusa mwa ku talusa buhali bwa Mulimu kwa neku la ba ba zwelapili ku ipangula, ku sa utwa, ni ku sa baka.

14. Ki litemuso za bumulimu ni bupolofita bufi b’o talelezo ya bona i boniswa ki Malilo, mi buka i lumelelana cwañi ni ze ñozwi ze ñwi ze buyelezwi?

¹⁴ Malilo hape ya tusa mwa ku bonisa talelezo ya litemuso ni bupolofita bwa bumulimu bu sikai. (Mali. 1:2—Jer. 30:14; Mali. 2:15—Jer. 18:16; Mali. 2:17—Liv. 26:17; Mali. 2:20—Deut. 28:53) Hape mu lemuhe kuli Malilo i fa bupaki bo bu iponahaza ka za talelezo ya Deuteronoma 28:63-65. Fahalimu a seo, buka yeo i ama h’a sikai kwa likalulo ze ñwi za Mañolo a kenile. (Mali. 2:15—Samu 48:2; Mali. 3:24—Samu 119:57) Daniele 9:5-14 i lumelelana ni Malilo 1:5 ni 3:42 mwa ku bonisa kuli kozi ne i tile kabakala sibi sa batu.

15. Ki kwa ‘mazazi a manca’ afi k’o Malilo i supa?

¹⁵ Bumai bo butuna bwa Jerusalema bu tiseza matomolapilu luli! Mwahal’a zona zeo kaufela, Malilo i bonisa buikolwiso bwa kuli Jehova u ka bonisa sishemo se si si ka libelelwa ni musa ni kuli u ka hupula Sione ni ku mu kutisa. (Mali. 3:31, 32; 4:22) I bonisa sepo mwa ‘mazazi a manca’ sina mazazi a kale Mulena Davida ni Mulena Salumoni ha ne ba busa mwa Jerusalema. Ku sa na ni bulikani bwa Jehova ni Davida bwa mubuso wa ku ya ku ile! “Makeke a hae h’a feli; a bonahala sinca kakusasana, ka zazi ni zazi.” Mi a ka zwelapili ku ba ba ka lata Jehova ku fitela f’o, mwatas’a puso ya Mubuso wa hae wa ku luka, nto ni nto kaufela ye pila i ka makala ka buitumelo kuli: “[Jehova, NW] ki buswa bwa ka.”—5:21; 3:22-24.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]