Buka ya Bibele ya Bu 27—Daniele

Muñoli: Daniele

Ko Ne I Ñolezwi: Babilona

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 536 B.C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: 618–c. 536 B.C.E.

1. Ki litaba ze ezahezi za mufuta mañi ze mwa Daniele, mi li bonisa lika mañi?

KA LONA lizazi le ili f’o macaba a lifasi kaufela a li bukaufi ni ku ba mwa ziyezi, buka ya Daniele i isa mamelelo kwa lushango lwa bupolofita bo bu butokwa luli. Hailif’o libuka za Bibele za bo Samuele, Malena, ni Makolonika li tomile ku ze ñozwi ili ze iponezwi za litaba ze ezahezi za mubuso wa Mulimu wa swanisezo (lusika lwa bulena lwa Davida), Daniele i isa mamelelo kwa macaba a lifasi mi i bonisa cimo lipono za ku lwanela m’ata kwa masika a matuna a bulena ku zwa mwa nako ya Daniele ku to fita mwa “nako ya maungulo.” Zeo ki litaba za lifasi ze ñozwi li si ka ezahala kale. I fita fa masetela a nyangumuna ka ku bonisa ze to ezahala “kwa mazazi a maungulo.” Sina Nebukadenezare, macaba a na ni ku ituta h’a butuku “kuli Muambakani-ya-Pahami ki Yena ya na ni mubuso fahalimu a bulena bwa batu” ni kuli kwa mafelelezo u u fa ku ya “swana sina mwan’a mutu,” Ya Tozizwe ili Mulena, yena Kreste Jesu. (Dan. 12:4; 10:14; 4:25; 7:13, 14; 9:25; Joa. 3:13-16) Ka ku isa mamelelo ye tuna kwa litalelezo za bupolofita bwa buka ye buyelezwi ya Daniele, lu ka itebuha ka ku tala ni ku fita m’ata a Jehova a bupolofita ni likolwiso za hae za silelezo ni limbuyoti kwa batu ba hae.—2 Pit. 1:19.

2. Ki sifi se si tiiseza kuli Daniele ne li mutu wa luli, mi ne li mwahal’a nako ifi ya likezahalo ze ñata ya n’a polofitile ku yona?

² Buka i filwe libizo la muñoli wa yona. “Daniele” (Da·ni·yeʼlʹ, ka Siheberu) i talusa “Muatuli wa Ka Ki Mulimu.” Ezekiele, ya n’a pilile ka nako ye swana yeo, u tiiseza kuli Daniele ne li mutu wa luli, ili ku bulela libizo la hae hamoho ni la Nuwe ni Jobo. (Ezek. 14:14, 20; 28:3) Daniele u bonisa nako ya makalelo a buka ya hae ku ba “mwaha wa bulalu wa puso ya Jojakimi mulena wa Juda.” F’o ne li ka 618 B.C.E., silimo sa bulalu sa Jojakimi mwa ku ba mulena wa mutanga ku Nebukadenezare. * Lipono za Daniele za bupolofita ne li zwezipili mane ku t’o fita mwa silimo sa bulalu sa Sirusi, ibata iba ka 536 B.C.E. (Dan. 1:1; 2:1; 10:1, 4) Bupilo bwa Daniele ne bu bile mwahal’a lilimo za likezahalo ze ñata luli! N’a pilile mazazi a hae a makalelo mwatas’a mubuso wa Mulimu mwa Juda. Ku zwa f’o, ka ku ba mwan’a mulena ya mwa lilimo za ku nonoboka, hamoho ni balikani ba hae ba lusika lwa silena lwa Sijuda, n’a isizwe kwa Babilona ku yo pila mwahal’a nako ya ku hula ni ku wa kwa ona mubuso wa lifasi wa bulalu wo wa litaba za Bibele. Daniele n’a konile ku to sebeza sina mubusisi mwa mubuso wa lifasi wa bune, wa Mamede ni Maperesia. Daniele u lukela ku ba ya n’a pilile lilimo ze bat’o ba ze mwanda za buhulu.

3. Ki lifi ze fa bupaki bwa ku ba kalulo ya Bibele ni buniti bwa buka ya Daniele?

³ Buka ya Daniele kamita i kopanyizwe mwa mikoloko ya Mañolo a buyelezwi a Sijuda. Liemba-emba za Daniele se li fumanwi mwahal’a libuka ze ñwi ze eza kalulo ya Bibele mwa Miputo ye bizwa Dead Sea Scrolls, ili yeo ye miñwi ku yona ki ya mwa licika la pili la lilimo za mwanda wa pili B.C.E. Nihakulicwalo, bupaki bo bu tiile ni ku fita bwa buniti bwa buka bu fumanwa mwa ku amiwa ku yona ko ku mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste. Jesu u bulela za Daniele ka sibili mwa bupolofita bwa hae bwa “ku fela kwa lifasi,” ili mo a likanyisa manzwi ku zwelela ku yona buka yeo h’a sikai.—Mat. 24:3; mu bone hape Dan. 9:27; 11:31; ni 12:11—Mat. 24:15 ni Mare. 13:14; Dan. 12:1—Mat. 24:21; Dan. 7:13, 14;—Mat. 24:30.

4, 5. Ze pumbuzwi li fokolisize cwañi litiisezo za baituti ba ba batisisa mafosisa ka za Daniele?

⁴ Nihaike ba ba ituta Bibele ka ku bata mafosisa ba hononile ku ba kwa Daniele buka ya litaba ze ezahezi, ze pumbuzwi ze s’e fumanwi li fokolisize litiisezo za bona. Sina ka mutala, bona banyazi ba ne ba hanyelize manzwi a Daniele a kuli Belishazare n’a li mulena mwa Babilona ka nako yeo Nabonidus n’a bulelwa ku ba yena ya busa. (Dan. 5:1) Ze pumbuzwi se li fumani fo ku si na kakanyo kuli Belishazare ne li mutu wa luli ni kuli n’a busa ni Nabonidus mwa lilimo za mafelelezo za mubuso wa Babilona. Sina ka mutala, taba ye ñwi ya kwaikale ye ñozwi ka muñolelo wa ku siyamisa ye talusizwe ku ba “Taba ye Ñozwi ya Nabonidus” i tiiseza hande kuli Belishazare n’a na ni m’ata a bulena kwa Babilona mi i talusa mukwa wa n’a bile ka ona mulena ni Nabonidus. * Bupaki bo buñwi bwa ka muñolelo wa ku siyamisa bu yemela mubonelo wa kuli Belishazare n’a eza misebezi ya bulena. Litapa, le liñozwi mwa silimo sa bu 12 sa Nabonidus, li na ni ku lona buitamo  bo bu ezizwe ka libizo la Nabonidus, mulena, ni Belishazare, mwan’a mulena, ili ku bonisa kuli Belishazare n’a busa ni ndat’ahe. * Yeo ki nto ye kona ku tusa hape mwa ku talusa libaka Belishazare ha n’a sepisize Daniele ku mu beya “wa bulalu mwa mubuso” ha n’a ka talusa muñolo o fa limota. Nabonidus n’a k’a ngiwa ku ba yena wa pili, Belishazare n’a ka ba wa bubeli, mi Daniele n’a ka zibahazwa ku ba yena mubusi wa bulalu. (5:16, 29) Mubatisisi yo muñwi u bulela kuli: “Ku ama ku Belishazare kwa miñolo ye siyamisizwe ku zibahalize hahulu kalulo ya n’a ezize kuli sibaka sa hae mwa litaba ze ezahezi sa zibahala hande. Ze ñozwi ki ze ñata ze bonisa kuli Belishazare n’a batile ku likana ni Nabonidus kwa situlo ni libubo. Puso ya batu ba babeli hamoho mwahal’a kalulo ye tuna ya mafelelezo a puso ya Neo-Babilona ki taba ye tiisizwe. Nabonidus n’a zamaiseza m’ata a hae a’ pahami ka ku fitisisa kwa kuta ya hae mwa Tema kwa Arabia, hailif’o Belishazare n’a buseza mwahae sina mubusi yo muñwi, Babilona ili sona sibaka sa hae sa puso. Kwa iponahaza kuli Belishazare n’a si mubusisi ya fokola; n’a filwe ‘bulena.’” *

⁵ Ba bañwi ba likile ku hanyeza taba ya Daniele ya liyekuyeku la mulilo o buhali (kauha. 3), ka ku bulela kuli ki litangu. Kalulo ya liñolo la Sibabilona sa Kale i bala kuli: “Rîm-Sin mulen’a mina u bulela kuli: Kakuli u latezi mutanga wa mushimani mo ku cisa, mina mu kasheze mutanga mwa liyekuyeku.” Ka ku hoha mamelelo, ka ku ama ku yona, G. R. Driver n’a bulezi kuli yona koto ye “i fumaneha mwa likande la Banna ba Balalu ba ba Kenile (Dan. III 6, 15, 19-27).” *

6. Ki likalulo mañi ze peli ze eza buka ya Daniele?

⁶ Majuda ne ba beile Daniele, isi ni Bapolofita, kono ni Ze Ñozwi. Kwa lineku le liñwi, Bibele ya Sikuwa i latelela mukolokisezo wa Septuagint ya Sigerike ni Vulgate ya si-Latin ka ku beya Daniele mwahal’a bapolofita ba batuna ni ba banyinyani. Yona buka ye i na ni likalulo ze peli. Kalulo ya pili, likauhanyo 1 ku isa 6, i bonisa ka mo li latelelanela za n’a ipumani ku zona Daniele ni balikani ba hae mwa sebelezo ya mulonga ku zwa 617 B.C.E. ku isa 538 B.C.E. (Dan. 1:1, 21) Kalulo ya bubeli, ye eza likauhanyo 7 ku isa 12, i ñozwi ki Daniele ka sibili ka mukwa wa mutu h’a ama ku ili yena mi i talusa lipono za kwa mukunda ni lipuhisano ni mangeloi za n’a bile ni zona Daniele ku zwa ibata iba ka 553 B.C.E. * ku isa ibata iba ka 536 B.C.E. (7:2, 28; 8:2; 9:2; 12:5, 7, 8) Zona likalulo ze peli zeo ku li kopanya li eza buka i liñwi ye lumelelana ya Daniele.

ZE MWA DANIELE

7. Ki lifi ze ezisa Daniele ni balikani ba hae ku kena mwa sebelezo ya mulonga?

⁷ Ku itukiseza sebelezo ya naha (1:1-21). Ka 617 B.C.E. Daniele u taha kwa Babilona ni Majuda ba ba hapilwe. Libyana ze kenile ze zwa mwa tempele ya Jerusalema ni zona za taha, ili ku to bulukwa mwa sibulukelo sa bufumu sa buhedeni. Daniele ni balikani ba hae ba balalu ba Siheberu ba mwahal’a mikulwani ya lusika lwa silena lwa Juda ba ba ketilwe ku to lutiwa ka lilimo ze talu mwa ndu ya mulena. Ka ku lela mwa pilu ya hae kuli a si ke a isilafaza ka lico za mulena za sihedeni ni veine, Daniele u akaleza ku lika ku fepiwa ka miloho ka mazazi a’ lishumi. Nto yeo i ba ye nde ku Daniele ni balikani ba hae, mi Mulimu u ba fa zibo ni butali. Nebukadenezare u keta bona ba bane bao ku ba baelezi ba hae. Timana ya mafelelezo ya kauhanyo 1, ye kana i bile ye n’e ekelizwe hamulaho wa nako ye telele ku zwa fo ne liñolezwi ze ñwi, i bonisa kuli Daniele n’a sa li mwa sebelezo ya bulena lilimo ze 80 hamulaho wa ku ya mwa buhapiwa, ye kana i bile ka 538 B.C.E.

8. Ki tolo ni taluso ya yona mañi yeo Mulimu a zibahaza ku Daniele, mi Nebukadenezare u bonisa cwañi buitebuho bwa hae?

⁸ Tolo ya siswaniso se si sabisa (2:1-49). Mwa silimo sa bubeli sa puso ya hae (i kana ya ba ku zwa fa sinyeho ya Jerusalema ka 607 B.C.E.), Nebukadenezare u filikanywa ki tolo. Ba ba butali ba hae ba palelwa ku bulela tolo yeo ni se i talusa. U ba sepisa limpo ze tuna, kono ba bilaela kuli ha ku na ya kona ku bonisa mulena nto ya bata kwand’a balimu. Mulena wa halifa mi u laela kuli banna ba ba butali bao ba bulaiwe. Ka ku ba kuli Maheberu ba bane ni bona ba kopanyiwa ku ona mulao wo, Daniele u kupa nako ya kuli a bulele yona tolo yeo. Daniele ni balikani ba hae ba lapela ku Jehova kuli a ba etelele. Jehova u zibahaza tolo ni taluso ya yona ku Daniele, y’a ya fapil’a mulena ni ku yo bulela kuli: “Kwa lihalimu, ku inzi Mulimu ya kona ku talusa makunutu a’ patilwe, mi ki Yena ya zibisa cwale mulena Nebukadenezare ze ka bonahala mwa mazazi a kwapili.” (2:28) Daniele u talusa tolo. Ki ya siswaniso se situna. Toho ya siswaniso seo ki ya gauda, sifuba ni mazoho a sona ki za silivera, mba ni lilupi za sona ki za kopa, mi linumbu za sona ki za sipi, mi mautu ki mazwake a sipi ni lizupa. Licwe li nata ni ku tubaka siswaniso mi lona li ba lilundu le lituna le li tala lifasi kaufela. Seo si talusañi? Daniele u zibahaza kuli mulena wa Babilona ki yena toho ya gauda. Hamulaho wa mubuso wa hae ku ka taha wa bubeli, wa bulalu, ni wa bune. Kwa mafelelezo, “Mulimu wa mwa lihalimu u ka tahisa mubuso o si na ku sinyeha ku ya ku ile; . . . U ka ketula ni ku feza mibuso kaufela; kono ona u ka ba teñi kamita ni ku ya ku ile.” (2:44) Ka buitebuho, mulena u lumbaeta Mulimu wa Daniele sina “Mulimu  wa milimu” mi u eza Daniele “mubusisi wa naha ya Babilona, ni muzamaisi wa ba ba butali kaufela ba mwa Babilona.” Balikani ba Daniele ba balalu ba beiwa bazamaisi mwa mubuso.—2:47, 48.

9. Ki sifi se si zwa mwateñi Maheberu ba balalu ka bundume ha ba hana ku lapela siswaniso?

⁹ Maheberu ba balalu ba punyuha liyekuyeku la mulilo o’ buhali (3:1-30). Nebukadenezare u eza siswaniso sa gauda se situna, se si eza liñokolwa ze 60 mwa butelele, ni ku laela babusi ba mubuso ku kopana kwa kakulo ya sona. Ha ku lila lipina ze ipitezi, kaufela ba na ni ku kubama ni ku lapela siswaniso seo. Bafi kamba bafi ba ba sa ezi cwalo ba na ni ku latelwa mwa liyekuyeku la mulilo o buhali. Ku bihiwa kuli balikani ba Daniele ba balalu, bo Shadrake, Meshaki, ni Abedi-Nego ha ba si ka latelela taelo. Ba tiswa fapil’a mulena ya halifile, ili f’o ba zibahaza ka bundume kuli: “Mulimu wa luna ye lu sebeleza, u na ni mata a ku lu lamulela. . . . Ha lu na ku kubamela siswaniso sa gauda s’o tomile.” (3:17, 18) Ka ku bifa, mulena u laela kuli liyekuyeku li halifiswe h’a supile ku fita mo ku belanga kamita ni kuli Maheberu ba balalu bao ba tamwe ni ku nepelwa mwateñi. Ha ba eza cwalo, ba ba swanela ku ba nepela mwa mulilo ki bona ba ba bulaiwa ki buhali bwa mulilo. Nebukadenezare wa komoka. Ki nto mañi y’a bona mwa mulilo? Banna ba bane ba sweli ba zamaya-zamaya mwa mulilo ba si ka holofala, mi “sibupeho sa wa bune si swana inge ki sa yo muñwi wa bana ba milimu.” (3:25) Mulena u biza Maheberu ba balalu bao kuli ba zwe mwa mulilo. B’a zwa, ba si ka babuha, ba sa nunki nihaiba mulilo! Kabakala ku yemela bulapeli bwa bona bwa niti ka bundume, Nebukadenezare u shaela tukuluho ya bulapeli kwa Majuda mwa mubuso kaufela.

10. Ki tolo mañi ye sabisa ye ama ‘myaha ye 7’ ya n’a bile ni yona Nebukadenezare, mi kana ne i talelelizwe ku yena?

¹⁰ Tolo ya ‘myaha ye 7’ (4:1-37). Yona tolo ye i bonahala ku ze ñozwi sina liñolo la naha ya Babilona le liñololozwi ki Daniele. Ne liñozwi ki Nebukadenezare ya kokobelizwe. Nebukadenezare pili u lemuha m’ata ni mubuso wa Mulimu Muambakani-ya-Pahami. Mi cwale u talusa tolo ye sabisa ni mo ne i talelelizwe ku yena. N’a boni kota ye n’e swala kwa lihalimu mi ne i fa maino ni lico kwa libupiwa kaufela. Mulibeleli a huwa kuli: ‘A mu leme kota. Mu tame sisina sa yona ka mawenge a sipi ni a kopa. Mwaha u te u fele h’a 7 fahalimu a sona, kuli ku zibwe kuli Muambakani-ya-Pahami ki Yena ya na ni mubuso fahalimu a bulena bwa batu mi u beya fahalimu a ona ya ishuwa ka ku fitisisa kwa mufuta wa mutu.’ (4:14-17) Daniele a fa taluso ya tolo, ili ku zibahaza kuli kota ne i yemela Nebukadenezare. Talelezo ya yona tolo yeo ya bupolofita ne i latelezi hamulahonyana. Ha n’a nze a sweli ku ikuhumusa, mulena n’a tezwi ki ku takana; mi n’a pilile sina folofolo ya mwa naheñi ka lilimo ze 7. Hamulaho wa zeo, n’a kutezwi ki ngana, mi n’a lemuhile bubusi bo bu pahami bwa Jehova.

11. Ki mwahal’a ku eza butanya mañi mo Belishazare a bona muñolo wa bumai, Daniele u u talusa cwañi, mi u talelezwa cwañi?

¹¹ Mukiti wa Belishazare: muñolo w’a taluswa (5:1-31). Ki busihu bwa bumai bwa la October 5, 539 B.C.E. Mulena Belishazare, mwan’a Nabonidus, ka ku ba mulena wa bubeli mwa Babilona, u ezeza manduna ba hae ba ba kuma fa lule mukiti o mutuna. Mulena, ka ku ba ya kozwi veine, u laela kuli ku tiswe linwiso ze kenile za silivera ni za gauda ze zwa mwa tempele ya Jehova, mi Belishazare ni baeti ba hae ba nwela ku zona, mwa butanya bwa bona, ba nze ba loka milimu ya bona ya buhedeni. Honaf’o ku taha lizoho mi liñola lushango lo lu sa konwi ku baleha fa limota. Mulena wa saba. Banna ba hae ba ba butali ha ba koni ku talusa muñolo. Kwa mafelelezo Daniele w’a tiswa. Mulena u mu sepisa ku mu beya wa bulalu mwa mubuso haiba a ka kona ku bala ni ku talusa muñolo, kono Daniele u mu bulelela kuli a ipulukele limpo za hae. Mi u zwelapili ku bala muñolo ni ku fa taluso ya ona: “MENE, MENE, TEKEL UFARSIN. . . . Mulimu u balile mazazi a puso ya hao, mi u a felisize. . . . U likanyelizwe ka sikala, mi kwa fumanwa kuli u bubebe. . . . Mubuso wa hao u abilwe mi u filwe Mamede ni Maperesia.” (5:25-28) Bona busihu bo Belishazare wa bulaiwa, mi Dariusi wa Mumede u hapa mubuso.

12. Mulelo o maswe ku Daniele u paleliswa cwañi, mi ki mulao mañi w’a fa Dariusi ku zwa f’o?

¹² Daniele mwa musima wa litau (6:1-28). Manduna mwa mulonga wa Dariusi ba lelela Daniele bumaswe ka ku ezisa mulena ku toma mulao wa ku hanisa ku eza tapelo ku mulimu u sili kamba ku mutu u sili kwand’a ku mulena ka mazazi a 30. Ya sa u lateleli a nepelwe mwa musima wa litau. Daniele u hana ku latelela mulao wo o ama bulapeli bwa hae mi u lapela ku Jehova. U nepelwa mwa musima wa litau. Ka makazo, lingeloi la Jehova li tiba milomo ya litau, mi habusa kakusasana Mulena Dariusi u ba ya tabile ku fumana Daniele a si ka holofala. Lila cwale ki zona ze latelwa litau, mi mulena u fa mulao wa kuli ku sabiwe Mulimu wa Daniele, kakuli “ki Mulimu Ya-Pila.” (6:26) Daniele u eza hande mwa puso ya mulonga mane ku yo fita ni mwa puso ya Sirusi.

13. Mwa tolo ya kwa mukunda, ki pono mañi ya ba ni yona Daniele ya libatana z’e ne ni puso ya Mubuso?

¹³ Lipono za libatana (7:1–8:27). Lu kutela kwa “mwaha wa pili wa ku busa kwa Belishazare,” ili yo puso ya hae ka mo ku bonahalela ne i kalile ka 553 B.C.E. Daniele u ba ni tolo ya kwa mukunda, yeo a ñola ka Siarami. * U bona libatana zene ze tuna ili ze sabisa li nze li tahanga si li siñwi ka si li siñwi. Sa bune si na ni m’ata a matuna, mi linaka le li nyinyani li mela mwahal’a a mañwi a sona mi li “bulela ze tuna.” (7:8) Yo Muhulu wa Mazazi wa bonahala mi wa ina. “Ba ba eza bolule ba bolule kwa buñata” ba  mu sebeleza. “Yo muñwi ya swana sina mwan’a mutu” u taha fapil’a hae mi u “fiwa bulena, kanya, ni mubuso, kuli ba mishobo kaufela, ni ba macaba, ni ba lipuo kaufela ba t’o mu sebeleza.” (7:10, 13, 14) Daniele cwale u amuhela taluso ya pono ya libatana z’e ne. Li yemela malena a mane, kamba mibuso. Mwahal’a manaka a’ lishumi kwa sibatana sa bune, ku mela lunaka lo lunyinyani. Lu ba ni m’ata mi lu lwanisa ba ba kenile. Nihakulicwalo, Kuta ya lihalimu i fa “Mubuso ni bulena, ni mata a mibuso kaufela ye inzi mwatas’a mahalimu kaufela, . . . [kwa] sicaba sa ba ba kenile ba Muambakani-ya-Pahami.”—7:27.

14. Ki pono mañi yeo Daniele a ba ni yona ye bonisa sicembwe ni totolo ya manaka a mabeli? Gabriele u i talusa cwañi?

¹⁴ Hamulaho wa lilimo ze peli, nako ye telele pili Babilona a si ka wa kale, Daniele u bona pono ye ñwi, yeo a ñola ka Siheberu. Sicembwe se situna se si na ni lunaka mwahal’a meto a sona si lwana ni ku tula totolo ya muikuhumuso ye na ni manaka a mabeli. Linaka le lituna la totolo la lobiwa, mi ku mela manaka a mane a manyinyani. Fa linaka le liñwi la ona ao ku mela linakanyana le li hula ku ba le lituna, mane ni ku shemaeta limpi za kwa lihalimu. Nako ye eza mazazi a’ 2,300 i bulelwa cimo ku fitela ndu ye kenile ha “i ka keniswa.” (8:14) Gabriele u fa Daniele taluso ya pono. Totolo i yemela malen’a Mamede ni Maperesia. Sicembwe ki mulena wa Magerike, ili yo mubuso wa hae u ka abiwa ku eza mibuso ye mine. Hamulaho, mulena ya na ni pata ye t’ata u ka lwanisa “Mulena wa malena.” Ka ku ba kuli pono yeo “i supa kwa mazazi a’ sa li kwahule hahulu,” Daniele u lukela ku i pata ka nako ye.—8:25, 26.

15. Ki sifi se si ezisa Daniele ku lapela ku Jehova, mi Gabriele cwale u zibahazañi ka za “lisunda ze 70”?

¹⁵ Ya tozizwe, Mulena u bulelwa cimo (9:1-27). “Mwaha wa pili wa ku busa kwa Dariusi . . . wa lusika lwa Mamede” u fumana Daniele a nyakisisa bupolofita bwa Jeremia. Ka ku lemuha kuli ku ba matota kwa Jerusalema ka lilimo ze 70 ko ne ku bulezwi cimo se ku li fakaufi ni ku fela, Daniele u lapela ku Jehova ili ku itumelela libi za hae tota hamohocwalo ni za Isilaele. (Dan. 9:1-4; Jer. 29:10) Gabriele wa taha ili ku to zibahaza kuli ku ka ba “lisunda ze 70 . . . ku sa ipeya ku fele, sibi si takulwe, bumaswe bu lifiwe.” Ya tozizwe, Mulena u ka taha kwa mafelelezo a lisunda ze 69, mi hamulaho wa f’o u ka bulawa. Bulikani bu ka bulukiwa ni ba bañata ku isa kwa mafelelezo a sunda ya bu 70, mi kwa mafelelezo, ku ka ba ni buhali ni ku yundiswa.—Dan 9:24-27.

16. Ki mwa miinelo mañi mo lingeloi hape li bonahala ku Daniele?

¹⁶ Mutulo u lwanisana ni mboela, Mikaele wa yema (10:1–12:13). Ki “mwaha wa bulalu wa Sirusi,” mi kacwalo ibata iba ka 536 B.C.E., ku si ka fita nako ye telele ku zwa fo ba kutezi Majuda kwa Jerusalema. Hamulaho wa ku itima lico ka lisunda ze talu, Daniele u kwa likamba la nuka ya Hidekele. (Dan. 10:1, 4; Gen. 2:14) Lingeloi li taha ku yena ni ku talusa kuli “muzamaisi wa mubuso wa Peresia” n’a lwanisa ku taha kwa lona ku Daniele kono “Mikaele, nduna yo mutuna,” n’a li tusize. Cwale u bulelela Daniele pono ya kwa “mazazi a maungulo.”—Dan. 10:13, 14.

17. Ki likezahalo za bupolofita mañi za mulena wa kwa mutulo ni mulena wa kwa mboela z’a ñola Daniele cwale?

¹⁷ Ha i kala, yona pono ye nyangumuna ye i bulela ka za lusika lwa silena lwa Peresia ni ku lwana kwa lona ni Magerike ko ku taha. Ku ka taha mulena wa ndume ya ka busa ka m’ata a matuna, kono mubuso wa hae u ka abiwa ku eza mibuso ye mine. Kwa nalulelule ku ka ba ni minganda ye mibeli ye nga nako ye telele ya malena, mulena wa kwa mboela a lwanisana ni mulena wa kwa mutulo. Ndwa ya ku lwanela m’ata i kana i hula ni ku kutelanga mwamulaho. Bona malena ba ba maswe ba ba sa koni ku sikululwa bao ba ka pumana ba nze ba inzi fa tafule i liñwi. “Ka nako ye bulezwi,” ndwa i ka kala hape. Ku ka ba ni ku silafaza Ndu ya Mulimu ye kenile, mi “ze masila ze sinya” li ka ba teñi. (11:29-31) Mulena wa kwa mutulo u ka nyefula Mulimu wa milimu ka linyefulo ze komokisa mi u ka kuteka mulimu wa minzi ye tiile ya makwakwa. “Ka linako za maungulo” mulena wa kwa mboela h’a ka kubana ni mulena wa kwa mutulo, mulena wa kwa mutulo u ka wela mwa linaha ze ñata, ku kena cwalo ni “mwa naha ye kateleha.” Ka ku ba ya ka sabiswa ki mulumo o ka zwa kwa upa ni kwa mutulo, u ka halifa hahulu ni ku beya “litende za hae za bulena, mwahal’a mawate ni lilundu le li tumile, le li kenile.” Kacwalo “u ka fita fa lizazi la hae la ku shwa, a sa fumani tuso ku mutu.”—11:40, 41, 45.

18. Ki lika mañi ze ezahala ka nako yeo Mikaele a yemela ‘sicaba sa Mulimu?’

¹⁸ Ponotuna yeo ya zwelapili: Mikaele u bonwa a yemela ‘sicaba sa Mulimu.’ Ku ka ba ni “linako za ñalelwa” ze sa li ku ba li sa bonwi mwa litaba ze ezahezi za mufuta wa mutu, kono ba ba ka fumanwa ba ñozwi mwa buka ba ka piliswa. Ba bañata ba ka zuha ku zwa mwa liluli ba zuhele bupilo bo bu sa feli, “ba ba butali ba ka benya inge liseli la lihalimu.” Ba ka sikululela ba bañata kwa ku luka. Daniele u na ni ku tiisa buka ka liswayo “ku isa mane fa nako ya maungulo.” “Kuli litaba ze komokisa zeo li ezahale, ku ka nga nako ye kuma kai?” Lingeloi li bulela linako ze talu ni licika, mazazi a’ 1,290, ni mazazi a’ 1,335 mi li bulela kuli ‘ba ba butali ki bona ba ba ka utwiseza.’ Tabo ki ya ba ba cwalo! Kwa mafelelezo, lingeloi li fa Daniele sepiso ye kolwisa ya kuli u ka fiwa pumulo mi u ka zuha ku amuhela sanda sa hae “kwa mafelelezo a mazazi.”—12:1, 3, 4, 6, 10, 13.

MABAKA HA I LI YE TUSA

19. Ki mitala ifi ya busepahali ni ku itinga ku Jehova ka tapelo ye kona ku fumanwa mwa buka ya Daniele?

¹⁹ Kaufela ba ba cisehezi ku buluka busepahali mwa lifasi le le li sienyi ba eza hande ku nyakisisa  mutala o munde wa Daniele ni balikani ba hae ba balalu. Ku si na taba ni butuna bwa likozi ze ne ba talimana ni zona, bona bao ne ba zwezipili ku pila ka likuka za bumulimu. Bupilo bwa bona ha ne bu li mwa kozi, Daniele n’a ezize lika “ka ngana ni ka butali” ni ka ku kuteka m’ata a pahami a mulena. (2:14-16) Taba ha ne i tundamezwi, Maheberu ba balalu ne ba itakalelize ku ya mwa liyekuyeku la mulilo o buhali ku fita ku lapela siswaniso, mi Daniele n’a itakalelize ku latelwa mwa musima wa litau ku fita ku latehelwa ki tohonolo ya hae ya ku lapela ku Jehova. Ku zona litaba zeo kaufela Jehova n’a file silelezo. (3:4-6, 16-18, 27; 6:10, 11, 23) Daniele ka sibili u fa mutala o munde luli wa ku itinga ku Jehova Mulimu ka tapelo.—2:19-23; 9:3-23; 10:12.

20. Ki lipono mañi z’e ne ze ñozwi ze ama mibuso ya lifasi, mi ki kabakalañi ha ku li ko ku tiisa tumelo ku li nyakisisa kacenu?

²⁰ Ku lundulula lipono za Daniele ki ko ku nyangumuna mi ku tiisa tumelo. Pili mu nyakisise lipono z’e ne za mibuso ya lifasi: (1) Ku na ni pono ya siswaniso se si sabisa, ili seo toho ya sona ya gauda i yemela lusika lwa malen’a Babilona ku kala ka Nebukadenezare, ili hamulaho wa f’o mibuso ye miñwi ye milalu ya zuha, ye yemelwa ki likalulo ze ñwi za siswaniso. Yeo ki yona mibuso ye tubiwa ki “licwe,” le li ba “mubuso o sina ku sinyeha ku ya ku ile,” ili Mubuso wa Mulimu. (2:31-45) (2) Ku latelela lipono za Daniele za kwa mukunda, ya pili ili ya libatana z’e ne, ili ze yemela “malena a mane.” Zeo li swana sina tau, bere, ngwe ya litoho zene, ni sibatana se si na ni meno a matuna a sipi, manaka a’ lishumi, mi hamulaho ni lunaka lo lu nyinyani. (7:1-8, 17-28) (3) Ku zwa f’o, ku na ni pono ya totolo (Mamede ni Maperesia), sicembwe (Magerike), ni lunaka lo lu nyinyani. (8:1-27) (4) Kwa mafelelezo, lu na ni pono ya mulena wa kwa mboela ni mulena wa kwa mutulo. Daniele 11:5-19 i talusa ka ku nepahala sitoyo se ne si li mwahal’a mibusonyana ya Siegepita ni Selusia ye n’e zwile mwa Mubuso wa Sigerike wa Alexandere hamulaho wa lifu la hae ka 323 B.C.E. Ku zwa mwa timana ya bu 20 bupolofita bu zwelapili ku latelela nzila ya macaba a kwa mboela ni a kwa mutulo a n’a yolile. Ku ama kwa Jesu kwa “ze masila ze sinya” (11:31), mwa bupolofita bwa hae bwa sisupo sa ku ba teñi kwa hae, ku bonisa kuli kona ku lwanela m’ata kwa malena a mabeli bao ku zwelapili ku yo fita kwa “ku fela kwa lifasi.” (Mat. 24:3) Tiisezo ya bupolofita ki ye omba-omba luli ye li mwa “linako za ñalelwa, ze ka eza kuli, samba ku ba, ha ku si ka bonwa nako ye cwalo mwa macaba,” Mikaele yena ka sibili u ka yema ni ku zwisa macaba a’ sa lumeli ni ku tisa kozo kwa mufuta wa mutu o ipeya ku utwa!—Dan. 11:20–12:1.

21. Bupolofita bwa Daniele bwa “lisunda ze 70” ne bu bile cwañi ni talelezo ye lemuseha?

²¹ Ku zwa f’o ku na ni bupolofita bwa Daniele bwa “lisunda ze 70.” Hamulaho wa lisunda ze 69, “Ya tozizwe, Mulena” n’a ka taha. Ka ku lemuseha, lilimo ze 483 (69 ha i taimiswa ka lilimo ze 7) hamulaho wa “ku tuha kwa taelo” ya ku yaha sinca Jerusalema, ka mo ne ku lumelelizwe ki Aritazerisi mwa silimo sa hae sa bu 20 ni ku sebeliswa ki Nehemia mwa Jerusalema, Jesu wa kwa Nazareta n’a kolobelizwe mwa nuka ya Jordani ni ku tozwa ka moya o kenile, ili ku ba Kreste, kamba Mesiya (fo ki kuli, Ya Tozizwe). * F’o ne li ka 29 C.E. Ku zwa f’o, sina ni mwa n’a bulelezi cimo Daniele, ne ku bile ni ku “shandaula” Jerusalema ha n’a sinyizwe ka 70 C.E.—Dan. 9:24-27; Lu. 3:21-23; 21:20.

22. Ki tuto mañi ye lu ituta mwa ku kokobezwa kwa Nebukadenezare?

²² Mwa tolo ya Nebukadenezare ye ama kota ye lemilwe, sina ka mo i ñolezwi ki Daniele mwa kauhanyo 4, ku talusizwe kuli mulena, ya n’a ikuhumusa ka z’a konile ku peta mi n’a na ni buikolwiso ka za m’ata a hae, n’a kokobelizwe ki Jehova Mulimu. N’a ezisizwe ku pila sina folofolo ya mwa naheñi ku fitela a lemuha “kuli Muambakani-ya Pahami ki Yena ya na ni mubuso fahalimu a bulena bwa batu, ni kuli u bu fa y’a lata ku mu fa bona.” (Dan. 4:32) Kana luna kacenu lu ka ba sina Nebukadenezare, ku ikuhumusa ka ze lu peta ni ku beya buikolwiso bwa luna mwa m’ata a batu, kuli mane Mulimu a lu fe koto, kamba ka butali lu ka lumela kuli ki Yena ya na ni mubuso fahalimu a bulena bwa batu ni ku beya buikolwiso bwa luna mwa Mubuso wa hae?

23. (a) Sepo ya Mubuso i koñomekilwe cwañi mwa Daniele kaufela? (b) Yona buka ya bupolofita ye i swanela ku lu susueza ku ezañi?

²³ Sepo ya Mubuso i koñomekwa mwa buka ya Daniele kaufela ka nzila ye tiisa tumelo! Jehova Mulimu u boniswa ku ba Muambakani-ya-Pahami ya tahisa Mubuso o’ si na ku sinyeha ku ya ku ile ili o ka feza mibuso kaufela. (2:19-23, 44; 4:25) Nihaiba malena ba sihedeni bo Nebukadenezare ni Dariusi ne ba hapelelizwe ku lumela kuli Jehova ki ya pahami. (3:28, 29; 4:2, 3, 37; 6:25-27) Jehova u bubahazwa ni ku kanyiswa sina Yo Muhulu wa Mazazi ya atula taba ya Mubuso ni ku fa “ya swana sina mwan’a mutu” “bulena, kanya, ni mubuso” wa ku ya ku ile, “kuli ba mishobo kaufela ni ba macaba ni ba lipuo kaufela ba t’o mu sebeleza.” Ki “ba ba kenile ba Muambakani-ya Pahami” ba ba abana ni Kreste Jesu, “Mwan’a mutu,” mwa Mubuso. (Dan. 7:13, 14, 18, 22; Mat. 24:30; Sin. 14:14) Ki yena Mikaele, nduna yo mutuna, ya itusisa m’ata a hae a Mubuso kwa ku ketula ni ku feza mibuso kaufela ya lifasi le. (Dan. 12:1; 2:44; Mat. 24:3, 21; Sin. 12:7-10) Kutwisiso ya bupolofita ni lipono zeo i lukela ku susueza balati ba ku luka ku nyangumuka ni ku talima mwa makepe a Linzwi la Mulimu kuli ba fumane “litaba ze komokisa” luli za milelo ya Mubuso wa Mulimu ze lu zibisizwe ka buka ya Daniele ye buyelezwi ili ye tusa.—Dan. 12:2, 3, 6.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]