Buka ya Bibele ya Bu 28—Hosea

Muñoli: Hosea

Ko Ne I Ñolezwi: Samaria (Sikiliti)

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: Hamulaho wa 745 B.C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: Pili 804 i si ka fita kale–hamulaho wa 745 B.C.E.

1, 2. (a) Libuka za mafelelezo ze 12 za Mañolo a Siheberu li bizwanga cwañi ka linako ze ñwi? (b) Ki lika mañi ze zibwa ka za Hosea, mi bupolofita bwa hae bu ama bomañi?

LIBUKA ze 12 za mafelelezo za Mañolo a Siheberu hañata li bizwanga “bupolofita bo bunyinyani.” Pulelo ye itusiswa hahulu mwa Germany, ye li “bupolofita bwa makutelakaufi,” ne i ka bonahala ku ba ye swanela, kakuli libuka zeo kaniti haki ze nyinyani kwa butokwa, nihaike kuli butelele bwa zona ha li kopanyiwa bu sa fitiwa ki bwa Isaya kamba Jeremia. Mwa Bibele ya Siheberu, ne li ngiwa ku ba muputo u li muñwi o bizwa “Ze 12.” Ku beiwa hamoho kwa zona mwendi ne li ka mulelo wa ku li bukeleza, kakuli muputo o munyinyani u nosi ne u kana wa lateha ka bunolo. Sina ye ñwi ni ye ñwi ya libuka ze 12 zeo, ya pili i bizwa ka libizo la muñoli wa yona, Hosea, ili y’o libizo la hae li pumela la Hoshaya, le li talusa “Ya Pilisizwe ki Jah; Jah u Pilisize.”

² Mwa buka ye bizwa ka libizo la hae, ha ku na ze ñata ze bulezwi ka za Hosea kwand’a kuli n’a li mwan’a Beeri. Bupolofita bwa hae bu bat’o ama Isilaele a nosi fela, ka ku bulela ze nyinyani fela ka za Juda; mi hailif’o Jerusalema ha i bulelwi ki Hosea, lusika lo lutuna ka ku fitisisa lwa Isilaele, Efraimi, lu amilwe ha 37 mi muleneñi wa Isilaele, Samaria, u amilwe ha 6.

3. Hosea n’a polofitile ka nako ye kuma kai, mi ki bafi bapolofita ba bañwi ba ne ba li teñi ka nako yeo?

³ Timana ya pili ya buka ye i lu bulelela kuli Hosea n’a sebelize sina mupolofita wa Jehova ka nako ye telele hahulu, ku kala bukaufi ni mafelelezo a puso ya Mulena Jeroboami II wa Isilaele ku fitela puso ya Ezekiasi wa Juda. F’o ki ku zwa pili 804 B.C.E. i si ka fita kale ku fitela hamulaho wa 745 B.C.E., ili lilimo ze 59 kamba ku fitelela. Nako ya hae ya bupolofita ku si na kakanyo ne i yandulukezi mwa lilimo za lipuso za Jeroboami II ni Ezekiasi. Mwahal’a yona nako yeo, ne ku na ni bapolofita ba bañwi ba ba sepahala ba Jehova, ili bo Amosi, Isaya, Mika, ni Odedi.—Am. 1:1; Is. 1:1; Mi. 1:1; 2 Makol. 28:9.

4. Ki ku amiwa kufi mi ki litalelezo lifi ze polofitilwe ze tiisa buniti bwa Hosea?

⁴ Buniti bwa bupolofita b’o bu pakiwa ki ku amiwa hañata kwa bona mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste. Jesu yena ka sibili n’a amile kwa Hosea 10:8 mwa ku atula Jerusalema, kuli: “Batu kiha ba ka kala ku bulelela malundu, ba li: Mu lu wele fahalimu, ni kwa tulundu ba ka li: Mu lu kwahele.” (Lu. 23:30) Kalulo ya yona timana ye swana yeo i amilwe teñi kwa Sinulo 6:16. Mateu u ama kwa Hosea 11:1 mwa ku bonisa ku talelezwa kwa bupolofita bo bu li: “Ni bizize mwan’a ka ku zwa mwa Egepita.” (Mat. 2:15) Bupolofita bwa Hosea bwa ku kutiswa sinca kwa Isilaele mukatumbi ne bu talelelizwe kakuli buñata mwa mubuso wa masika a lishumi ne ba swalisani ni Juda a si ka hapiwa kale mi ba ba simuluhile ku bona ne li ba bañwi ba be ne ba kutile hamulaho wa buhapiwa. (Hos. 1:11; 2 Makol. 11:13-17; 30:6-12, 18, 25; Ezi. 2:70) Ku zwa ka nako ya Ezira, buka ye i se i bile ni kalulo ye swanela mwa libuka za Siheberu ka ku ba ‘ku bulela kwa [Jehova, NW] ka Hosea.’—Hos. 1:2.

5. Isilaele n’a filwe koto ki Jehova kabakala ku sa sepahala kufi?

⁵ Ki kabakalañi Jehova ha n’a lumile Hosea sina mupolofita wa hae ku Isilaele? Kakuli Isilaele n’a si ka sepahala mi n’a isilafalize ka bulapeli bwa Baale, ili ku booloka bulikani bwa Jehova. Mwa Naha ya Sepiso, Isilaele n’a fetuhile sicaba sa balimi, kono ka ku eza seo n’a ikwamekile mupilelo wa Makanana ni bulapeli bwa bona bwa Baale, mulimu ya swaniseza miinelo ya ka taho ya lupepo. Mwa lizazi la Hosea Isilaele n’a zwile ka ku tala mwa bulapeli bwa Jehova ili ku biukela kwa bulapeli bwa mikitituna ya siyongili, ili ya butakwa ye ne kopanyeleza liswalisano za tobali ni mahule ba mwa tempele. Isilaele n’a twi Baale ki yena ya mu fumisize. N’a si ka sepahala ku Jehova, ku silafala ku yena, mi kacwalo n’a na ni ku kalimelwa. Jehova n’a ka mu bonisa kuli bufumu bwa hae ne bu sa zwi ku Baale, mi kacwalo n’a lumile Hosea ku yo lemusa Isilaele ka za seo ku sa baka ne ku ka mu tahiseza. Hamulaho wa lifu la Jeroboami II, Isilaele n’a talimani ni nako ye swenya ka ku fitisisa. Miinelo ye situhu, yeo ku yona ba bañwi ba babusi ne ba bulailwe, ne i bile teñi ku fitela ba hapiwa ki Asirya ka 740 B.C.E. Mwahal’a nako yeo, likwata ze peli ne li itwanisize, se siñwi sa ku zona ne si bata ku  eza bulikani ni Egepita, mi se siñwi ni Asirya. Sibeli sa zona likwata zeo ne li si ka sepa Jehova.

6. Ki miinelo ifi ya muñolelo wa Hosea ye patulula litaba?

⁶ Muñolelo wa Hosea u tungunyuna litaba ze ñata. Lipulelo za hae ki ze lilato ili ze beya ba bañwi mwa munahano mi ka ku kuta-kutela li koñomeka sishemo ni makeke a Jehova. U londoloza ku baka ko ku nyinyani kaufela kwa bona. Lipulelo za hae ka linako ze ñwi ki za ngambu ili ze cinca ka sipundumukela. Muñolelo wa hae o sa zamaeleli u’ lukisa ka ku u bisa o susumeza ili o m’ata. U bonisa maikuto a tiile hahulu, mi u cinca muhupulo ka bubebe.

7. Ku sa sepahala ni ku kutiswa kwa Gomeri ku swanisezañi?

⁷ Kwa makalelo a musebezi wa hae wa bupolofita, Hosea n’a laezwi k’u nga “musali wa lihule.” (1:2) Kaniti Jehova n’a na ni mulelo ku seo. Ku Jehova Isilaele n’a bile sina musali y’a si ka sepahala, ili ya eza buhule. Niteñi n’a ka mu bonisa lilato la hae ni ku lika ku mu kutisa. Gomeri, musal’a Hosea n’a kona ku swaniseza seo ka ku nepahala. Ku utwisiswa kuli hamulaho wa ku pepa mwana wa pili, n’a si ka sepahala mi ku bonahala kuli n’a pepezi bana ba bañwi mwa bubuki. (2:5-7) Seo si boniswa ki taba ha i li ‘a mu [Hosea] pepela mwan’a mushimani’ kono ha i ami mupolofita ka za ku pepwa kwa bana ba bañwi bao ba babeli. (1:3, 6, 8, NW) Kauhanyo 3, litimana 1-3, i bonahala ku bulela ka za ku kutisa Gomeri kwa Hosea, ili ku mu leka sina mutanga, mi seo si lumelelana ni ku kutisa sicaba sa hae kwa Jehova ha se si bakezi bubuki bwa sona.

8. Ki mabizo mañi a itusiswa ka ku cincaniswa-cincaniswa mwa buka ye?

⁸ Mubuso wa Isilaele wa kwa mutulo wa masika a lishumi, wo bulelelwa manzwi a bupolofita bwa Hosea, hape ne u bizwa Efraimi, libizo la lusika lo lutuna ka ku fitisisa mwa mubuso. Ona mabizo ao, a Isilaele ni Efraimi, a itusiswa ka ku cincaniswa-cincaniswa mwa buka ye.

ZE MWA HOSEA

9. Mabizo a bana ba Gomeri a bonisañi ka za mo Jehova n’a ka sebelisanela ni Isilaele?

⁹ Bubuki bwa Isilaele bwa swanisezwa (1:1–3:5). “Musali wa lihule” wa Hosea u pepela mupolofita mwana wa mushimani, Jizireele. Hamulaho u ba ni bana ba bañwi ba babeli, wa musizana, ya bizwa Lo-Ruhama, ili ku talusa kuli “N’a Si Ka Shemubiwa,” ni wa mushimani, ya bizwa Lo-Ami, ili ku talusa kuli “Sicaba s’e si sicaba sa ka.” Jehova n’a file mabizo ao kuli a bonise kuli ha “sa na ku shemuba sicaba sa Isilaele” ni ku koñomeka ku ba hana kwa hae sina sicaba sa hae. (1:2, 6, 9) Niteñi, bana ba Juda ni ba Isilaele, ka ku ba “bana ba Mulimu Ya-Pila,” ba ka kopanyiwa hamoho mwatas’a mulena a li muñwi, “kakuli lizazi la Jizireele li ka ba le lituna.” (1:10, 11) Ha se ba twekisizwe kwa bulapeli bwa Baale bwa bubuki, sicaba sa Mulimu si ka kuta ku Jehova ili ku mu amuhela sina munn’a sona. (2:16) Jehova u ka fa Isilaele buiketo mi u ka mu sumekela kuli a be wa hae wa kamita ka ku mu eza ka ku luka, ka tukelo, ka sishemo, ka makeke, ni ka busepahali. Ka ku lumelelana ni libizo la Jizireele (le li talusa kuli ‘Mulimu U Ka Hasa Peu’), Jehova u sepisa kuli: “Ni ka icalela Isilaele mwa naha ye, . . . ni bulelele Lo-Ami, ni li: Ki wena sicaba sa ka; yena a ni alabe, a li: Ki Wena Mulimu wa ka.” (2:23) Sina musali ya bakezi bubuki bwa hae, “bana ba Isilaele ba ka kuta, ba bate [Jehova, NW] Mulimu wa bona, ni Davida mulen’a bona.”—3:5.

10. Ku hana zibo kwa sicaba ku ka tisañi?

¹⁰ Likatulo za bupolofita za Efraimi (ni Juda) (4:1–14:9). Timana ya pili ya kauhanyo 4 i fa muinelo wa litemuso za bupolofita ze latelela: “[Jehova, NW] u na ni muzeko ni ba ba yahile mwa naha; kabakala kuli niti, ni makeke, ni zibo ya Mulimu, ha li yo mwa naha.” Muinelo wo u ka tisañi? Jehova u li: “Wena sicaba, kakuli u hanile zibo, ni Na ni ka ku hana cwalo, mi ni ka ku tulula kwa buprisita bwa ka. Cwale ha u libezi mulao wa Mulimu wa hao, ni Na ni ka libala bana ba hao.” (4:1,6) Moya wo wa buhule u kelusize Isilaele. Isilaele ni Juda ba ba swana sina mahule ba ka ikalabela, kono ba ka bata Jehova ha ba ka yawekwa ki “maswenyeho.”—5:15.

11. Hosea u kupa cwañi sicaba, kono ki kabakalañi ha ku li bumai ku bona?

¹¹ Hosea u kupa sicaba kuli: “Lu kutele ku [Jehova, NW], kakuli . . . ki Yena ya ka lu folisa.” Jehova u lata sishemo ni zibo ya bumulimu isiñi matabelo ni linubu za ku cisa, kono lilato la Efraimi ni Juda li swana sina “puka ye oma isali kakusasana.” (6:1, 4) Efraimi “u swanile liiba le li bukuba, le li si na ngana.” Sicaba si matela kwa Egepita ni Asirya kwa neku la tuso mwa sibaka sa ku ya ku Jehova. (7:11) Bumai ki bwa bona. Kabakalañi? Ba kubukani hamoho ka ku bilaela, ku lela bumaswe, ku booloka bulikani bwa Jehova, ni ku tula mulao wa hae. “Bana ba Isilaele ba cezi moya, mi ba ka kutula liñungwa.” (8:7) Jehova u ka hupula sibi sa bona mi u ka ba nata ka libi za bona. “Ba ka ba linyambangeti mwahal’a macaba.” (9:17) Isilaele ki kota ya veine ye tiile ili y’a li wa lipilu ze peli. Mwa sibaka sa ku icalela lipeu za ku luka ni ku kutula ka sishemo, Isilaele u itimezi bumaswe mi u kutuzi bumaswe. Jehova wa mu hupuza kuli, “Ni bizize mwan’a ka ku zwa mwa Egepita.” (11:1) Ee, U latile Isilaele ku zwa kwa bucaha bwa hae, kono yena u Mu ambekile ka buhata ni bupumi. Jehova u eleza kuli: “U kutele ku Mulimu wa hao; u zamaye ka sishemo ni ka ku luka, mi u sepe Mulimu wa hao ka nako ni  nako.”—12:6.

12. (a) Hosea u kusufazañi mwa kauhanyo ya bu 13? (b) Ku kutiswa sinca ko ku sepisizwe ki kufi?

¹² Mwa kauhanyo ya bu 13, Hosea u kusufaza zote ze ezahalile ka za sepiso ya pili ya Isilaele ni pabalelo ye lilato ya Jehova, hamohocwalo ni buitibali bwa Isilaele ni ka za ku fulalela Jehova kwa sicaba kwa mafelelezo. Jehova u li: “Ni ku file mulena inze ni halifile; mi ni mu zwisize inze ni bifile.” (13:11) Kono, niteñi, ku ka ba ni ku kutiswa sinca, ha li: “Ni ka ba liulula kwa mata a libita; ni ka ba yangwela kwa lifu. Wena lifu, ku sinya kwa hao ku kakai? Wena libita ku bulaya kwa hao ku kakai?” (13:14) Nihakulicwalo, ze ka tahela Samaria wa mukwenuheli li ka ba ze sabisa luli.

13. Ki kupo ifi ye ungula buka ya Hosea, mi ki bomañi ba ba ka zamaya mwa linzila za Jehova?

¹³ Buka ye i fela ka kupo ye tomohisa pilu, ye li: ‘Mawe Isilaele! u kutele ku [Jehova, NW] Mulimu wa hao; kakuli se si ku wisize ki bumaswe bwa hao. U kupe swalelo, mi cwale u tise matabelo a manzwi a mwa milomo ya hao. [Jehova, NW] u ka ku shwela makeke ni ku ku lata luli. U ka ba sina puka ye wetulusa ku wena, mi wena u ka hula sina mayangayanga ni sina kota ya olive.’ Ba ba butali ni ba ba na ni kutwisiso ba ka utwisisa litaba zeo: “Kakuli linzila za [Jehova, NW] li lukile, mi ba ba lukile ba ka zamaya ka zona; kono bahanyezi ba ka welela mwateñi.”—14:1-6, 9.

MABAKA HA I LI YE TUSA

14. Ki litalelezo lifi ze si ka busha za bupolofita bwa Hosea ze lemuhiwa?

¹⁴ Buka ya Hosea i tiisa tumelo mwa bupolofita bo bu buyelezwi ki Jehova. Zote za n’a polofitile Hosea ka za Isilaele ni Juda ne li ezahalile. Isilaele n’a fulalezwi ki linyazi za hae mwahal’a macaba a n’a yahile ni ona a n’a lapela maswaniso mi n’a shandauzwi ki Asirya ka 740 B.C.E. (Hos. 8:7-10; 2 Mal. 15:20; 17:3-6, 18) Nihakulicwalo, Hosea n’a bulezi cimo kuli Jehova n’a ka shwela Juda makeke ili ku mu yangwela, kono isi ka mpi. Seo ne si talelelizwe lingeloi la Jehova ha ne li bulaile ba 185,000 ba Maasirya ba ne ba bemba Jerusalema. (Hos. 1:7; 2 Mal. 19:34, 35) Niteñi, Juda ni yena n’a amilwe mwa katulo ya Hosea 8:14, ye li: “Ni ka lumela mulilo mwa minzi ya hae, mi mulilo wo u ka cisa mandu a bona a bulena,” ili bupolofita bo ne bu bile ni talelezo ye sabisa hahulu Nebukadenezare ha n’a taluzi Juda ni Jerusalema, ka 609-607 B.C.E. (Jer. 34:6, 7; 2 Makol. 36:19) Bupolofita bo buñata bwa Hosea bwa ku kutiswa sinca ne bu talelelizwe Jehova ha n’a kopanyize hamoho Juda ni Isilaele, mi ka 537 B.C.E. ba ‘zwa mwa naha’ ko ne ba hapezwi.—Hos. 1:10, 11; 2:14-23; 3:5; 11:8-11; 13:14; 14:1-9; Ezi. 2:1; 3:1-3.

15. Bañoli ba Mañolo a Sigerike a Sikreste ba sebelisa cwañi manzwi e ba amile teñi a buka ya Hosea?

¹⁵ Ku amiwa kwa bupolofita bwa Hosea ki bañoli ba Mañolo a Sigerike a Sikreste ni kona kwa tusa hahulu ku ku nyakisisa kacenu. Sina ka mutala, Paulusi u bonisa mo i sebeleza hahulu Hosea 13:14 ha nyakisisa za zuho kuli: “Wena lifu, ku tula kwa hao ku kai? Wena lifu, sibulaiso sa hao si kai?” (1 Makor. 15:55) Ha koñomeka sishemo se si si ka libelelwa sa Jehova s’a bonisize kwa lipiza za makeke, Paulusi u ama kwa Hosea 1:10 ni 2:23: “Ki sona s’a bulela mwa buka ya Hosea kuli: Sicaba se nesi sa ka, ni ka si biza kuli ki sicaba sa ka; mi musali ya n’a sa latwi, ni ka mu biza kuli ki ya latwa. Mi mo ne ba bulelezwi kuli: Mina ha mu sicaba sa ka; honafo ba ka bizwa bana ba Mulimu-Ya-Pila.” (Maro. 9:25, 26) Pitrosi u talusa ka manzwi a sili ona litimana ze swana zeo za Hosea ka ku bulela kuli: “Sapili mina ne mu si sicaba, kono cwale mu sicaba sa Mulimu; ne mu si ka shemubiwa, kono cwale mu shemubilwe.”—1 Pit. 2:10.

16. Ki manzwi afi a Hosea ao Jesu n’a kutezi a bonisa z’a tokwa Jehova kwa neku la bulapeli?

¹⁶ Ka nzila yeo, bupolofita bwa Hosea bu boniwa ku talelezwa isiñi fela ka ku kuta kwa bomasiyaleti mwa lizazi la Zerubabele kono hape ni ka za Jehova ha kopanya hamoho ka mufelañeke bomasiyaleti ba kwa moya ba ba ba ‘bana ba ba latiwa ba Mulimu ya pila.’ Ka puyelelo Hosea n’a boni ze tokwahala ku bao. Haki bulapeli bwa ku iponahalisa ka ku latelela fela muezezo, kono ka manzwi a Hosea 6:6 (ao Jesu n’a kutezi kwa Mateu 9:13 ni 12:7), a’ li: “Ni lata sishemo isi sitabelo; ni tabela zibo ya Mulimu ku fita matabelo a ku cisa.”

17. (a) Ki nto mañi ye tokwahala ku ba ba wela mwa sibi sa bubuki bwa kwa moya? (b) Ki sepiso ifi ya Mubuso ye tabisa ye mwa Hosea?

¹⁷ Swanisezo ya musali ya buka ye bonisizwe hande mwa bupilo bwa Hosea i bonisa kuli Jehova u toile hahulu ba ba mu fulalela ni ku biukela kwa ku lapela maswaniso ni ku lapela kwa buhata, ili ku eza bubuki bwa kwa moya. Bafi kamba bafi ba ba sitatalile kabakala mafosisa ba lukela ku kutela ku Jehova ka ku baka ko ku buniti ni ku ‘tisa matabelo a manzwi a mwa milomo ya bona.’ (Hos. 14:2; Maheb. 13:15) Bao ba kana ba wabelwa ni bomasiyaleti ba bana ba Isilaele ba kwa moya mwa ku talelezwa kwa sepiso ya Mubuso ya Hosea 3:5, ye li: “Mi kwapili bana ba Isilaele ba ka kuta, ba bate [Jehova, NW] Mulimu wa bona, ni Davida mulen’a bona. Ba kutele ku [Jehova, NW] ni kwa sishemo sa hae, mwa mazazi a kwapili.”

[Lipuzo za Tuto]