Buka ya Bibele ya Bu 29—Joele

Muñoli: Joele

Ko Ne I Ñolezwi: Juda

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 820 B.C.E. (?)

1. Ki likezahalo lifi ze tuna ze tunumeka bupolofita bwa Joele?

KA KU kuta-kutela, sikutu sa likokwani si talula naha. Mulilo fapil’a zona ni malimi a mulilo kwamulaho wa zona a feleleza sinyeho. Lukupwe lu kai ni kai. Lizazi la fifala mi kweli i fetuha mali, kakuli lizazi la Jehova le lituna ili le li sabisa hahulu li sutelezi. U laela kuli cekesi i swalwe ili ku puta macaba ku a sinya. Nihakulicwalo, ba bañwi ba “ka piliswa.” (Joe. 2:32) Nyakisiso ya likezahalo ze tuna zeo i tahiseza bupolofita bwa Joele ku ba bo bu tabisa luli ili bo bu lu tusa hahulu.

2. Lu zibañi ka za Joele ni miinelo ya ku polofita kwa hae?

² Buka i tahiswa sina “linzwi la [Jehova, NW] le ne li tile ku Joele mwan’a Petuele.” Bibele ha i lu buleleli se siñwi ka za Joele ka sibili kwand’a zona zeo fela. Bupolofita ki bona bo bu koñomekwa isiñi muñoli wa bona. Libizo la “Joele” (Yoh·ʼelʹ mwa Siheberu) li utwisiswa ku talusa kuli “Jehova Ki Mulimu.” Ku tekelela kwa Joele Jerusalema, tempele ya yona, ni litaba ze tungile za sebelezo ya mwa tempele ku kana kwa bonisa kuli n’a ñolezi buka ya hae mwa Jerusalema kamba Juda.—Joe. 1:1, 9, 13, 14; 2:1, 15, 16, 32.

3. Ki ka mabaka afi ha ku akalezwa kuli bupolofita bwa Joele ne bu felizwe ibat’o ba ka 820 B.C.E.?

³ Buka ya Joele ne i ñozwi lili? Ha ku zibwi hande. Bocaziba ba litaba zeo ka ku fitana-fitana ba i fa lilimo ze kala pili 800 B.C.E. isi ka fita kale ku fitela ibat’o ba 400 B.C.E. Tolongosho ya katulo ya Jehova fahalimw’a macaba mwa musindi wa Josafati i akaleza kuli Joele n’a ñozi bupolofita bwa hae nako ye ñwi hamulaho wa tulo ye tuna ya Jehova ka Mulena Josafati wa Juda, mi kacwalo hamulaho wa coliso ya Josafati ka 936 B.C.E. (Joe. 3:2, 12; 2 Makol. 20:22-26) Mupolofita Amosi n’a kana a amile kwa manzwi a Joele. Kacwalo he, seo ne si ka talusa kuli bupolofita bwa Joele ne bu ñozwi pili bupolofita bwa Amosi bu si ka ezwa kale, ili yo n’a kalisize ku polofita mwahal’a 829 ni 804 B.C.E. (Joe. 3:16; Am. 1:2) Bukale bwa yona hape bu kana bwa boniswa ki sibaka se i filwe buka yeo mwa mañolo a Siheberu ili mwahal’a Hosea ni Amosi. Kacwalo ku akalezwa kuli bupolofita bwa Joele ne bu ñozwi ibat’o ba ka 820 B.C.E.

4. Ki bupaki bufi bo bu bonisa buniti bwa Joele?

⁴ Buniti bwa bupolofita b’o bu boniswa ki ku amiwa teñi ni ku bulelwa kwa bona mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste. Fa lizazi la Pentekonta, Pitrosi n’a bulezi ka za “mupolofita Joele” ni ku bonisa mo bu sebeleza bo buñwi bwa bupolofita bwa hae. Paulusi n’a amile kwa bupolofita bo bu swana ni ku bonisa talelezo ya bona kwa Majuda ni ba ba si Majuda. (Joe. 2:28-32; Lik. 2:16-21; Maro. 10:13) Bupolofita bwa Joele kwa macaba a potolohile ne bu talelelizwe kaufela. Muleneñi o mutuna wa Tire ne u ambekilwe ki Nebukadenezare, mi hamulaho muleneñi o fa soli ne u pyatilwe ki Alexandere yo Mutuna. Naha ya Mafilisita ni yona ne i shandauzwi. Edomo ne i fetuhile lihalaupa. (Joe. 3:4, 19) Majuda ni kamuta ne ba si ka honona ku ba kalulo ya Bibele kwa Joele, mi ne ba i beile ya bubeli mwahal’a bupolofita bo bu twi ki bo bunyinyani.

5. Bupolofita bwa Joele bu lemuseha hahulu ka nzila ifi?

⁵ Muñolelo wa Joele ki o nyangumuna ili o lemuseha. U londoloza litaba mwa ku li koñomeka mi u itusisa liswanisezo ze hoha mamelelo. Linziye li bizwa sicaba, batu, ni mpi. Meno a zona a swana sina a litau, ponahalo ya zona sina ya lipizi, mi mulumo wa zona inge likoloi za mpi ye itukiseza ndwa. The Interpreter’s Bible i ama kwa hatiso ye ñwi ya za ku tibela businyi bwa linziye, kuli: “Tolongosho ya Joele ya tasezo ya linziye ni kamuta ha i si ka teulwa kwa ku nepahala kwa yona mwa ku bonisa litaba ka butungi.” * Ha mu teeleze cwale Joele ha polofita ka za lizazi la Jehova le li sabisa hahulu.

ZE MWA JOELE

6. Joele pili u bona pono ifi ye sabisa hahulu?

⁶ Linziye li feza matali mwa naha; lizazi la Jehova li fakaufi (1:1–2:11). Ki pono kwa ku sabisa ya likayama leo Joele a bona! Ki tasezo ye sinya ya sishenyi, nziye, nziye ye fubelu, ni mafele. Likota za veine ni za feiga li bukuzwi, mi lukupwe lu ukumezi naha. Linubu za bupi ni za veine ha li sa tiswa mwa ndu ya Jehova. Joele u lemusa baprisita ni batanga ba Mulimu kuli ba bake. Wa kalumuka, u li , “Mawe! lizazi lani! Kakuli li fakaufi lizazi la Mulimu; li taha sina koto ye zwa ku Ya-Mata-Kaufela”!  (1:15) Limunanu li icambaelela fela. Malimi a mulilo a cisize mafulisezo ni likota, mi mulilo u cisize lihalaupa.

7. Mpi ya Jehova ya tasezo i taluswa cwañi?

⁷ Mu tabe mukosi! “Mu lize litolombita mwa Sione, mu tabe mukosi fa lilundu la ka le li kenile.” (2:1) Lizazi la Jehova li fakaufi, mi ki la lififi ili la mbundu ye nsu. A mu bone! Sicaba se situna ili se si m’ata. Si fetula naha ye swana inge Edeni ku ba lihalaupa le li si na se siñwi. Ha ku na se si banduka. Si mata sina lipizi ili ka mulumo o swana ni wa likoloi ze mata fa malundu. Si hasanela mwa munzi sina batu ba ba itukiseza ndwa, ili ku pahama fa makwakwa ni mandu ni ku kena ka mahaulo. Lifasi la ngangama mi mahalimu a zikinyeha. Jehova u zamaisa yona mpi yeo ye tuna hahulu. “Lizazi la [Jehova, NW] ki le lituna, le li sabisa hahulu; ya ka li mamela ki mañi?”—2:11.

8. (a) Tasezo ya likokwani i konwa fela ku yemiswa cwañi? (b) Jehova u sepisa ku yolisa nto mañi?

⁸ Mu kutele ku Jehova; moya u ka sululwa (2:12-32). Kono yona tasezo yeo ya konwa ku yemiswa. Jehova u eleza kuli: “A mu kutele ku Na ka pilu ya mina kaufela, . . . mu pazule lipilu za mina isi liapalo, mi mu kutele ku [Jehova, NW] Mulimu wa mina.” (2:12, 13) Mulumo wa tolombita u bizeza sicaba kwa mukopano o mutuna. Haiba ba kutela ku yena, ‘[Jehova, NW] u ka utwela naha ya hae butuku, mi u ka shemuba sicaba sa hae.’ (2:18) Ku ka ba ni limbuyoti ni swalelo, mi sila si ka lundulwa. Mwa sibaka sa ku ba nako ya sabo, ki nako ya ku nyakalala ni ku wabelwa, kakuli ku ka ba ni miselo ni buloto ni veine ni oli ze nca. Jehova u ka yolisa myaha ye ne cilwe ki mpi ya hae ye tuna ya linziye. Sepiso ya hae i li: “Mu ka ca, mane mu kule; mu ka lumba Libizo la [Jehova, NW] Mulimu wa mina, ya mi ezelize ze komokisa.” (2:26) Ba ka ziba kuli Jehova ki yena Mulimu wa bona a nosi ya inzi mwa Isilaele.

9. Bupolofita bo bu nyangumuna pilu bo bu latelela ki bufi?

⁹ Jehova u li , “Mi mwa linako ze kwapili, ni ka sululela batu kaufela Moya wa ka; mi bana ba mina ba bashimani ni ba basizana ba ka polofita, banna-bahulu ba mina ba lole litolo, mi micaha ba mina ba bone lipono. Mi ni batanga ba ka ba banna ni ba basali, ni ka ba sululela Moya wa ka, mwa mazazi ao.” Ku ka ba ni limakazo ze sabisa fa lizazi ni kweli pili lizazi la Jehova li si ka taha kale. Niteñi ba bañwi ba ka piliswa. “Mihe, mutu ni mutu ya ka lapela Libizo la [Jehova, NW] u ka piliswa.”—2:28-32.

10. Ku ka ezahalañi mwa musindi wa Josafati?

¹⁰ Macaba a ka atulelwa mwa “musindi wa Josafati” (3:1-21). Jehova u ka kutisa bahapiwa ba Juda ni Jerusalema. Macaba a ka putwa; Tire, Sidoni, ni naha ya Mafilisita a ka fiwa koto ye tuna kabakala ku nenauna ni ku hapa sicaba sa Jehova. Ha mu teeleze Jehova ha shemaeta macaba: “Mu itukiseze ndwa, mu zuse lindume. A ba atumele, a ba tahe banna kaufela ba ndwa!” (3:9) Ha ba tule mikwale ka mihuma mi ba shetumukele kwa musindi wa Josafati (ye talusa kuli “Jehova ki Muatuli”). Taelo ya Jehova ya utwahala, i li: “Mu swale cekesi kakuli lukau lu buzwize. . . . Libyana mane za yuboka; kakuli bumaswe bwa bona ki bo butuna. Ki buñata, ki buñata mwa musindi wa katulo! Kakuli lizazi la [Jehova, NW] li fakaufi.” (3:13, 14) Lizazi ni kweli za fifala. Jehova wa luma mwa Sione, ili ku nyanganyisa lihalimu ni lifasi, kono u ba sisabelo ni mapilelo a sicaba sa hae. Ba na ni ku ziba kuli ki yena Jehova Mulimu wa bona.

11. Joele cwale u talusa cwañi limbuyoti ze zwa ku Jehova ze ka latelela?

¹¹ Ki ku atelwa hakalo kwa mwa paradaisi ko ku ka bonahala “ka mwaha wo”! (3:18) Malundu a ka sulula veine, tulundu tu sulule mabisi, mi milapo ikaba ni mezi a mañata a’ buba. Liweluwelu le li katulusa li ka zwa mwa ndu ya Jehova. Egepita ni Edomo, ili zeo li suluzi mali a’ si na mulatu mwa Juda, li ka ba matota, kono Juda ni Jerusalema li ka yahiwa ku ya ku ile, mi “[Jehova, NW] u ka yaha mwa Sione.”—3:21.

MABAKA HA I LI YE TUSA

12. Ki taluso ifi ya bupolofita bwa Joele ya n’a koñomekile Pitrosi fa Pentekonta?

¹² Bafi ba maikuto ba bañwi ba talusize Joele sina mupolofita wa ze zwafisa. Niteñi, kwa batu ba Mulimu, u ngiwa sina mushaeli wa litaba ze tabisa za puluso. Muapositola Paulusi u koñomeka ona mubonelo wo kwa Maroma 10:13, ha li: “Kakuli mutu ni mutu ya biza Libizo la Mulena u ka piliswa.” (Joe. 2:32) Bupolofita bwa Joele ne bu talelelizwe ka ku lemuseha fa lizazi la Pentekonta ka 33 C.E. Fa lizazi leo Pitrosi n’a buyelezwi ku talusa kuli ku sululelwa moya wa Mulimu kwa balutiwa ba Kreste ne ku taleleza bupolofita bwa Joele. (Lik. 2:1-21; Joe. 2:28, 29, 32) Pitrosi n’a koñomekile hahulu taluso ya bupolofita ya manzwi a Joele, ha n’a ize: “Mi mutu ni mutu ya ka lapela Libizo la Mulena u ka pila.”—Lik. 2:21, 39, 40.

13. (a) Ki miinelo ifi ye swana hahulu ye konwa ku bonwa mwahal’a Joele ni Sinulo? (b) Ki litaluso lifi ze swana ni za Joele ze fumanwa mwa bupolofita bo buñwi?

¹³ Miinelo ye swana hahulu ya konwa ku bonwa mwahal’a koto ya linziye ye talusizwe ki Joele ni koto ye polofitilwe mwa Sinulo kauhanyo 9. Ni mona lizazi la fifala. Linziye li swana sina lipizi ze lukiselizwe ndwa, li taza lilata le li swana ni la makoloi, mi meno a zona a swana sina a litau. (Joe. 2:4, 5, 10; 1:6; Sin. 9:2, 7-9) Bupolofita bwa Joele kwa Joele 2:31, bo bu bulela za ku fifala kwa lizazi, bu boniswa ku ba bwa niti ki manzwi a’ kwa Isaya 13:9, 10 ni Sinulo 6:12-17, mi hape ni kwa  Mateu 24:29, 30, ili k’o Jesu u bonisa kuli bupolofita bu ama kwa nako yeo a ka taha sina Mwan’a mutu ka m’ata ili ka kanya ye tuna. Manzwi a Joele 2:11, a’ li , “lizazi la [Jehova, NW] ki le lituna, le li sabisa hahulu,” a bonahala ku amiwa ki Malaki 4:5. Litaluso ze swana za ‘lizazi le la lififi ni la mbundu ye nsu’ hape li fumanwa kwa Joele 2:2 ni Zefania 1:14, 15.

14. Ki lipulelo lifi mwa Joele ze bubaza bubusi bwa Jehova ni lilato la hae?

¹⁴ Bupolofita bwa Sinulo bu toma mamelelo kwapili kwa “lizazi le lituna” la buhali bwa Mulimu. (Sin. 6:17) Joele ni yena u polofita ka za yona nako yeo, ili ku bonisa kuli “lizazi la [Jehova, NW]” le lituna ha li ka tahela macaba, ba ba biza fa libizo la hae kwa neku la silelezo ni puluso ba “ka piliswa.” “[Jehova, NW] u ka ba sisabelo sa sicaba sa hae.” Miinelo ye minde ya Edeni i ka kutiswa: “Ka mwaha wo, malundu a ka sulula veine ye nca; tulundu tu sulule mabisi; milapo kaufela ya Juda i ka ba ni mezi a’ buba, mi liweluwelu li ka zwa mwa Ndu ya [Jehova, NW].” Ha fa zona lisepiso ze nde hahulu zeo za ku kutiswa sinca, Joele hape u bubaza bubusi bwa Jehova Mulimu mi u mema ba lipilu ze sepahala ka mutomo wa sishemo sa Hae se situna, kuli: “Mu kutele ku [Jehova, NW] Mulimu wa mina; kakuli u na ni musa, u tezi sishemo, u liyeha ku halifa, u na ni mukekecima o mutuna.” Bote ba ba amuhela yona memo ye buyelezwi yeo ba ka ipumanela lituso za kamita.—Joe. 2:1, 32; 3:16, 18; 2:13.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]