Buka ya Bibele ya Bu 3—Livitike

Muñoli: Mushe

Ko Ne I Ñolezwi: Lihalaupa

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: 1512 B.C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: Kweli i liñwi (1512 B.C.E.)

1. (a) Ki kabakalañi libizo la Livitike ha li swanela? (b) Ki afi mabizo a mañwi ao Livitike i filwe?

LIBIZO le li zibahala hahulu la buka ya bulalu ya Bibele ki Livitike, ili le li zwa fa Leu·i·ti·konʹ ya Septuagint ya Sigerike ka “Leviticus” ya Vulgate ya si-Latin. Libizo leo ki le li swanela, nihaike kuli Malivi ba bulelwa fela hanyinyani (kwa 25:32, 33), kakuli buka yeo ka butuna i na ni milao ya buprisita bwa Malivi, bo ne bu ketilwe mwa lusika lwa Livi, ni milao yeo baprisita ne ba lutile batu: “Kakuli milomo ya muprisita i swanezi ku buluka zibo, kuli mulao u batiwe mwa mulomo wa hae.” (Mala. 2:7) Mwa litaba za Siheberu, buka yeo i bizwa ka pulelo ya yona ya makalelo, Wai·yiq·raʼʹ, yeo ka mo i inezi luli i talusa, “Mi a biza.” Mwahal’a Majuda ba hamulaho, buka yeo hape ne i bizwa Mulao wa Baprisita ni Mulao wa Matabelo.—Liv. 1:1, NW, litaluso za kwatasi.

2. Ki bupaki bufi bo bu yemela ku ñolwa kwa yona ki Mushe?

² Ha ku na kakanyo ka za kuli Mushe ki yena ya n’a ñozi Livitike. Mafelelezo a yona a li: “Ki yona milao ya [Jehova, NW], y’a file . . . ka Mushe.” (27:34) Pulelo ye bat’o swana ya fumaneha kwa Livitike 26:46. Bupaki bo se bu bulezwi kwamulaho bo bu bonisa kuli Mushe n’a ñozi Genese ni Exoda hape bu yemela ku ñolwa ki yena kwa Livitike, kakuli libuka ze ketalizoho ze bizwa Pentateuch ka bupaki ne li li muputo u li muñwi kwa makalelo. Fahalimu a zeo, Livitike i nungahanyizwe kwa buka ye tatamiwa ki yona ka pulelo ye ngungahanya litaba ya “mi.” Bupaki bo bu tiile ka ku fitisisa ki bwa kuli Jesu Kreste ni batanga ba Jehova ba bañwi ba ba buyelezwi ba ama hañata kwa milao ni likuka za Livitike mi ba bulela kuli ne liñozwi ki Mushe.—Liv. 23:34, 40-43—Neh. 8:14, 15; Liv. 14:1-32—Mat. 8:2-4; Liv. 12:2—Lu. 2:22; Liv. 12:3—Joa. 7:22; Liv. 18:5—Maro. 10:5.

3. Ki nako ye kuma kai ye ne i tandilwe ki ze mwa Livitike?

³ Litaba ze nyakisiswa mwa Livitike ne li tandile nako ye kuma kai? Buka ya Exoda i fela ka ku tomiwa kwa tabernakele “ka kweli ya pili ya mwaha wa bubeli, ka lizazi la pili kwa kweli.” Buka ya Numere (ka ku latelela kapili taba ya Livitike) i kala ka ku bulela ku Mushe kwa Jehova “ka lizazi la pili kwa kweli ya bubeli, mi mwaha ki wa bubeli isamba ba zwa kwa naha ya Egepita.” Kacwalo, kwa iponelwa hande kuli likezahalo ze sikai ze mwa Livitike ne li si ke za tanda nako ye fitelela kweli i liñwi, mi buñata bwa buka yeo bu ama milao ni litaelo.—Ex. 40:17; Num. 1:1; Liv. 8:1–10:7; 24:10-23.

4. Livitike ne i ñozwi lili?

⁴ Mushe n’a ñozi lili Livitike? Ki ko ku utwahala ku lumela kuli n’a ñola litaba ha ne li nze li ezahala ni ku ñola litaelo za Mulimu ha n’a nze a li amuhela. Seo si akalelizwe ka taelo ya Mulimu ku Mushe ya kuli a ñole ku yundiswa kwa Amaleke hamulaho fela wa ku tulwa kwa bona ki Isilaele mwa ndwa. Litaba ze ñwi ze mwa buka yeo ni zona li akaleza ku ñolwa kwa yona ka ku itahanela. Sina ka mutala, Maisilaele ne ba laelezwi ku tisa lifolofolo ze ne ba bata ku ca kwa tende ya kopano ku t’o li bulaela teñi. Taelo yeo ne i ka fiwa ni ku ñolwa hamulahonyana wa ku tomiwa kwa buprisita. Litaelo ze ñata za fiwa za ku zamaisa Maisilaele mwahal’a musipili wa bona wa mwa lihalaupa. Zeo kaufela li supa kwa ku ñolwa ki Mushe kwa Livitike mwahal’a 1512 B.C.E.—Ex. 17:14; Liv. 17:3, 4; 26:46.

5. Ki milelo mañi ye ne i petilwe ki milao ye ama matabelo ni za ku ikenisa?

 ⁵ Ki kabakalañi Livitike ha ne i ñozwi? Jehova n’a lelile ku ba ni sicaba se si kenile, se si halalehisizwe, se si beezwi ku mu sebeleza. Ku zwa ka linako za Abele, batu ba Mulimu ba ne ba sepahala ne ba fanga matabelo ku Jehova, kono ne li kwa sicaba sa Isilaele k’o Jehova n’a kalisize ku fa litaelo ze utwahala hande ka za matabelo a sibi ni matabelo a mañwi. Zona zeo, sina ka mo li taluselizwe ka butungi mwa Livitike, ne li lemusize Maisilaele ka za bubi bwa sibi bo bu fitelezi ni ku koñomeka mwa minahano ya bona ka mo ne si ba biseza ba ba sa katelwi ki Jehova. Litaelo zeo, ka ku ba kalulo ya Mulao, ne li sebelize sina muhulisi ya isa Majuda ku Kreste, ili ku ba bonisa kuli ba tokwa Mupilisi mi ka nako ye swana ne u ba kauhanya kwa lifasi kaufela. Sihulu milao ya Mulimu ye ama bukeni ka bulapeli ne i peta hahulu mulelo wa bubeli w’o.—Liv. 11:44; Magal. 3:19-25.

6. Ki kabakalañi ketelelo ye tungile ye zwa ku Jehova ha i tokwahala ka ku ipitela cwale?

⁶ Ka ku ba sicaba se sinca se ne si liba kwa naha ye nca, Isilaele n’a tokwa ketelelo ye swanela. Ne ku si ka fita kale silimo ku zwa fo ba fundukela, mi mipilelo ya mwa Egepita hamohocwalo ni bulapeli bwa yona ne li sa hupulwa hande. Ku nyalana kwa mutu ni kaizel’a hae ne ku eziwa mwa Egepita. Bulapeli bwa buhata ne bu eziwa ka ku kuteka milimu ye miñata, mi ye miñwi ya yona ne li milimu ya lifolofolo. Cwale putehotuna yeo ne i libile kwa Kanana, k’o bupilo ni likezo za bulapeli ne li silafezi ni ku fita. Kono ha mu talime hape kwa mafulo a Isilaele. Mwa sicaba ne ku tezi ba bañata ba ne ba li Maegepita ka ku tala kamba ka licika, ili silundwamanje se si kopani-kopani ba ne ba pila mwahal’a Maisilaele luli mi ili ba ne ba pepilwe ki bashemi ba Maegepita mi ne ba hulile ni ku lutiwa linzila, bulapeli, ni ku lata sicaba sa Egepita. Buñata bwa bona bao ku si na kakanyo ne ba ikenyize mwa likezo ze nyenyisa mwa naha ya habo bona kwamulahonyana fela. Ki ko ku tokwahala hakalo kuli cwale ba amuhele ketelelo ye tungile ku zwelela ku Jehova!

7. Milao ya Livitike i bonisa cwañi kuli buka yeo i simuluha ku Mulimu?

⁷ Livitike i na ni lisupo za ku buyelelwa ki Mulimu mwahal’a yona kaufela. Batu fela ne ba si ke ba kona ku panga milao ni litaelo za yona ze butali ili ze lukile. Litaelo za yona ze ama lico, matuku, sasana, ni mwa ku ezeza litupu li bonisa zibo ya litaba ze ne li si ka zibwa ki baalafi ba silifasi konji hamulaho wa lilimo ze likiti-kiti. Mulao wa Mulimu o ama lifolofolo ze si ka kena mwa ku ba sico ne u ka sileleza Maisilaele ha ne ba li mwa lieto. Ne u ka ba bukeleza kwa butuku bwa trichinosis bo bu zwa kwa likulube, typhoid ni paratyphoid ye zwa kwa litapi ze ñwi, ni kwa ku yambukelwa ki matuku a lifolofolo ze fumanwa li nze li shwile. Yona milao yeo ye sebeza ne li ya ku zamaisa bulapeli ni bupilo bwa bona kuli ba zwelepili ku ba sicaba se si kenile ni ku y’o fita ni ku y’o yaha Naha ya Sepiso. Litaba ze ezahezi li bonisa kuli milao ye ne filwe ki Jehova ne i tusize Majuda ka ku ba fa buikangulo bo ne bu siyo ku ba ne ba si na milao yeo.

8. Za bupolofita ze mwa Livitike li paka cwañi hape ku buyelelwa kwa yona?

⁸ Talelezo ya bupolofita ni liswanisezo za Livitike li ekeza ku paka ku buyelelwa kwa yona. Litaba ze kenile hamoho ni za silifasi li bonisa talelezo ya litemuso za Livitike ka za ze ka zwa mwa ku sa utwa. Mwahal’a lika ze ñwi, ne i bulezi cimo kuli bome ne ba ka ca bana ba bona kabakala lukupwe. Jeremia u bonisa kuli manzwi ao ne a talelelizwe fa ku sinyiwa kwa Jerusalema ka 607 B.C.E., mi Josephus u kandeka kuli ne ku bile cwalo fa ku sinyiwa kwa muleneñi w’o, ka 70 C.E. Sepiso ya ka bupolofita ya kuli Jehova n’a ka ba hupula ha ne ba ka baka, ne i talelelizwe ha ne ba holohile kwa Babilona ka 537 B.C.E. (Liv. 26:29, 41-45; Mali. 2:20; 4:10; Ezi. 1:1-6) Ze ñwi ze paka ku buyelelwa kwa Livitike ki ku ama ku yona sina Mañolo a’ buyelezwi ko ba eza bañoli ba bañwi ba Bibele. Fahalimu a mañolo a s’a itusisizwe kale mwa ku bonisa kuli Mushe ki yena muñoli, shangwe mu bone Mateu 5:38; 12:4; 2 Makorinte 6:16; ni 1 Pitrosi 1:16.

9. Livitike i hulisa cwañi libizo ni bukeni bwa Jehova?

⁹ Buka ya Livitike i tunafaza libizo ni bubusi bwa Jehova ka ku sa biuka. Ha 36 kamba ku fitelela, milao ya yona i taluswa kuli ki ya Jehova. Libizo la Jehova lona ka sibili, ka avareji, li fumaneha ha lishumi mwa kauhanyo ni kauhanyo, mi ku utwa mulao wa Mulimu ku koñomekwa ka ku kuta-kutela ka kupuliso ye li , “Ki Na [Jehova, NW].” Bukeni bwa kanatelwa teñi mwahal’a Livitike kamukana, mi i bulela yona tokwahalo yeo hañata ku fita buka ifi kamba ifi ye ñwi ya Bibele. Maisilaele ne ba na ni ku kena kakuli Jehova ki ya kenile. Batu, libaka, lika, ni linako ze ñwi ne li kauhanyizwe kuli ki ze kenile. Sina ka mutala, Lizazi la Swalelo ya Libi ni silimo sa Jubile ne li kauhanyizwe sina linako ze ipitezi mwa bulapeli bwa Jehova.

10. Ki sifi se si koñomekwa ka za matabelo, mi ki likoto lifi kwa neku la sibi ze taluswa?

¹⁰ Ka ku lumelelana ni ku koñomeka bukeni kwa yona, buka ya Livitike i koñomeka kalulo yeo ku sulula mali, f’o kikuli, ku tabiwa kwa bupilo, ne ku peta mwa swalelo ya libi. Matabelo a lifolofolo ne a eziwa fela ka limunanu ze kenile. Kwa libi ze ñwi, ku ipulela, ku kutiswa, ni ku lifiwa kwa koto ne li batahala fahalimu a sitabelo. Kwa libi ze ñwi hape, koto ne i li lifu.

ZE MWA LIVITIKE

11. Livitike neikana ya taluswa kuli i tomahanyizwe cwañi?

¹¹ Buñata bwa ze mwa Livitike ki milao, yeo buñata bwa yona hape i li ya bupolofita. Ka nañungelele buka yeo i ñozwi ka ku tatamana kwa litaba ze  ambolwa mi neikana ya abiwa mwa likalulo ze 8, ze latelelana ka ku utwahala hande.

12. Ki mifuta mañi ya matabelo a za mali ye li teñi, mi li lukelwa ku fiwa cwañi?

¹² Litaelo ka za matabelo (1:1–7:38). Matabelo a fitana-fitana a mwa likalulo ze tuna ze peli: za mali, ze ama likomu, lingu, lipuli, ni linyunywani; ni ze si za mali, ze ama bubeke. Matabelo a za mali a ka fiwa sina a (1) ku cisa, (2) buitumelo, (3) bakeñisa sibi, kamba (4) bakeñisa mulatu. Bune bwa ona kaufela a na ni miinelo ye milalu ye swana ye: Mufi ka sibili wa sitabelo u lukela ku si tisa kwa munyako wa tende ya kopano, u lukela ku beya mazoho a hae ku sona, mi cwale folofolo yeo ya bulaiwa. Hamulaho wa ku sasiwa kwa mali, mubili wa yona u lukelwa ku eziwa ka ku ya ka mufuta wa sitabelo. Cwale ha lu nyakisiseñi matabelo a za mali ka ku tatamana.

13-16. (a) Mu taluse ze tokwahala kwa neku la (1) matabelo a ku cisa, (2) matabelo a buitumelo, (3) matabelo bakeñisa sibi, ni (4) matabelo bakeñisa mulatu. (b) Ka ku ama kwa matabelo a za mali, ki sifi se si hanisizwe ka ku kuta-kutelwa?

¹³ (1) Matabelo a ku cisa a ama pohwana, ngu ya munna, puli, kamba nkwilimba kamba liiba, ka ku ya ka buipumaneli bwa mufi. I na ni ku pumakiwa mi, kwand’a litalo, i na ni ku ciswa mutumbi fa aletare. Haili ka za liiba kamba nkwilimba, toho i lukelwa u kayulwa ka linala kono isi ku pumelelwa, mi suyelo ni mafufa li lukelwa ku zwiswa.—1:1-17; 6:8-13; 5:8.

¹⁴ (2) Sitabelo sa buitumelo ne si kana sa ba sa munna kamba se si sihali, ili sa komu kamba sa mitapi. Ki masuzo a sona fela a ka ciswa fa aletare, mi kalulo ye ñwi i ka ya ku muprisita mi ye siyezi i ciwa ki mufi. Ki se si swanelwa ku bizwa sitabelo sa buitumelo, kakuli ka sona mufi u abana sico, kamba u abana ka buitumelo, ni Jehova ni muprisita, ka mubulelelo o muñwi.—3:1-17; 7:11-36.

¹⁵ (3) Sitabelo bakeñisa sibi sa tokwahala kwa neku la sibi se si si ka lelwa, kamba sibi se si ezizwe ka mafosisa. Mufuta wa folofolo ye fiwa u itingile fa mayemo a muezalibi ya bata swalelo—wa muprisita, sicaba kamukana, nduna, kamba mutu-tu fela. Ka ku fapahana ni matabelo a ku itatela a ku cisa ni a buitumelo a batu ka buñwi, sitabelo bakeñisa sibi si na ni ku eziwa.—4:1-35; 6:24-30.

¹⁶ (4) Matabelo bakeñisa mulatu a tokwahala kwa neku la ku lifela mulatu wa ka butu o tisizwe ki ku sa sepahala, bupumi, kamba busholi. Mwa miinelo ye miñwi mulatu u tokwa buipulelo ni sitabelo se si ya ka buipumaneli bwa mutu. Ku ye miñwi, tifo ye likana ni se si sinyizwe ku beya fateñi ni kalulo ye eza 20 pesenti ni sitabelo sa ngu ya munna za tokwahala. Mwa kalulo ye ya Livitike ye talima za matabelo, ku ca mali kwa haniswa ka ku koñomekwa mi ili ka ku kuta-kutelwa.—5:1–6:7; 7:1-7, 26, 27; 3:17.

17. Matabelo a ze si za mali a ka fiwa cwañi?

¹⁷ Matabelo a ze si za mali ki a bubeke mi a na ni ku fiwa a beselelizwe, mañende, kamba sina bupi bo bu nekile; mi a na ni ku lukiswa ka linzila ze fitana-fitana, ze cwale ka ku apeiwa mwa ovene, ku halikiwa fa pani, kamba ku halikiwa ka mafula. A na ni ku fiwa ni lizwai ni oli mi ka linako ze ñwi ni insense, kono a swanela ku ba a’ si na mumela kamba linosi. Kwa matabelo a mañwi kalulo ye ñwi ikaba ya muprisita.—2:1-16.

18. Ku tomwa kwa buprisita ku fita fa masetela ka kezahalo ifi ye tiisa tumelo?

¹⁸ Ku tomwa kwa buprisita (8:1–10:20). Cwale se li nako ya kezahalo ye tuna mwa Isilaele, ku tomwa kwa buprisita. Mushe wa i zamaisa ka butungi bwa yona kaufela, sina ka mw’a laelezwi ki Jehova. “Aruni ni bana ba hae ba eza kaufela ze ne laezwi ki [Jehova, NW] ka Mushe.” (8:36) Hamulaho wa mazazi a supile a ku tomwa k’o, ku ba ni kezahalo ya ka makazo ili ye tiisa tumelo. Kopano kaufela i teñi. Baprisita kihona ba sa z’o fa matabelo. Aruni ni Mushe ba fuyauzi batu. Cwale, a mu bone! “Kanya ya [Jehova, NW] ya iponahalisa kwa sicaba kaufela. Kwa zwa mulilo fapil’a [Jehova, NW], wa cisa sitabelo ni mafula ze ne li fa aletare, sicaba kaufela si nze si iponela; batu kiha ba huwa ka mihuwo ya tabo, mi ba wela fafasi ka lipata.” (9:23, 24) Ee luli, Jehova u swanelwa ku utwiwa ni ku lapelwa ki bona!

19. Ki foso ifi ye ezahala, i latelelwa kiñi?

¹⁹ Niteñi ku na ni ba ba loba Mulao. Sina ka mutala, bana ba Aruni bo Nadabi ni Abihu ba fa mulilo u sili fapil’a Jehova. “Cwale mulilo wa zwa ku [Jehova, NW], wa ba cisa; mi ba shwa fapil’a [Jehova, NW].” (10:2) Kuli ba fe matabelo a swanela ni ku ikola tumelezo ya Jehova, batu hamohocwalo ni baprisita ba lukela ku latelela litaelo za Jehova. Hamulaho fela wa se, Mulimu u fa taelo ya kuli baprisita ha ba lukeli ku nwa bucwala ha ba nze ba sebeza kwa tabernakele, ili ku akaleza kuli ku kolwa ne ku kana ku petile se siñwi mwa bufosi bwa bana ba Aruni ba babeli.

20, 21. Ki litaelo lifi ze nyakisisa bukeni ni makete a swanela?

²⁰ Milao ka za bukeni (11:1–15:33). Kalulo ye i talima za bukeni bwa bulapeli ni bwa za makete. Lifolofolo ze ñwi, za mwa hae hamohocwalo ni za mwa naheñi, li masila. Litupu kaufela li masila mi ba ba li swala ba silafala. Ku pepwa kwa mwana ni kona kwa silafaza mi ku tokwa ku beiwa mwa siyopu ni ku fa matabelo a’ ipitezi.

²¹ Matuku a mañwi a litalo, a cwale ka mbingwa, ni ona a tisa ku silafala, mi ku keniswa ha ku eziwi kwa batu fela kono ni kwa liapalo ni mandu. Sasana ya tokwahala. Ku keluha ni ku zwa kwa lupepo lwa sinna ni kona kwa silafaza, sina mo i silafaleza mizwetela. Ku beiwa mwa sasana kwa tokwahala mwa miinelo ye, mi mutu ha fola, ka ku ekeza, u tokwiwa  ku tapa fa mubili kamba ku fa matabelo kamba ku eza bubeli bwa zona lika zeo.

22. (a) Ki kabakalañi kauhanyo 16 ha i zwile mubano? (b) Ku eziwa cwañi fa Lizazi la Swalelo ya Libi?

²² Lizazi la Swalelo ya Libi (16:1-34). Ye ki kauhanyo ye zwile mubano, kakuli i na ni litaelo ka za lizazi la butokwa ka ku fitisisa ku Isilaele, ili Lizazi la Swalelo ya Libi, le li banga la bulishumi la kweli ya busupa. Ki lizazi la ku swaba mwa lipilu (mwendi ka ku itima lico), mi ha ku na musebezi wa kwa mubili o ka eziwa ku lona. Li kala ka sitabelo sa pohwana ye tabelwa libi za Aruni ni ba ndu ya hae, lusika lwa Livi, ko ku latelelwa ki ku tabelwa puli kwa sicaba kamukana. Hasamulaho wa ku cisiwa kwa insense, a mañwi a mali a folofolo ye ñwi ni ye ñwi, ka ku tatamana, a ka tisiwa mwa Sibaka se si Kenile Hahulu sa tabernakele, kuli a t’o sasiwa fapil’a sikwahezo sa Aleka. Hasamulaho mibili ya lifolofolo i lukelwa ku isiwa kwande a mafulo ni ku y’o cisiwa. Ku lona lizazi leo puli ye pila hape i na ni ku tahiswa fapil’a Jehova, mi libi za sicaba kaufela li bulelwa fahalimw’a yona, mi hamulaho wa f’o i lelekisezwa mwa lihalaupa. Lingu ze peli li na ni ku fiwa sina sitabelo sa ku cisa, i liñwi kabakala Aruni ni ba ndu ya hae mi ye ñwi kabakala sicaba kamukana.

23. (a) Ki kai ko lu fumana ye ñwi ya lipulelo za ngambu ka ku fitisisa mwa Bibele ka za mali? (b) Ku latelela litaelo mañi ze ñwi?

²³ Litaelo ka za mali ni litaba ze ñwi (17:1–20:27). Kalulo ye i fa sicaba litaelo ze ñata. Hape mali a haniswa ka pulelo ya ngambu ku fita ze fumaneha kai kamba kai mwa Mañolo ka za mali. (17:10-14) Mali ne a kana a itusiswa ka swanelo fa aletare, kono a si ke a ciwa. Likezo ze swabisa, ze cwale ka sindoye, busodoma, ni ku somana ni folofolo, za haniswa. Ku na ni milao ya ku sileleza babotana, ba ba shebile, ni bazwahule, mi taelo ya fiwa ye li , “U late wahenu m’o itatela. Ki Na [Jehova, NW].” (19:18) Buiketo bwa sicaba ku za mipilelo ya nyangela ni za sifumu za silelezwa, mi lubeta lwa kwa moya, lo lu cwale ka ku lapela Muloke ni balimu, za haniswa, ka ku tahisa lifu ku ba ba ka li eza. Hape Mulimu u koñomeka ku ikemela kwa batu ba hae: “Mu ikeniseze Na, kakuli Na [Jehova, NW], ni Ya Kenile, mi ni mi kauhanyize ni macaba, kuli mu be ba ka.”—20:26.

24. Livitike i fa litaba lifi ka za ze tokwahala kwa baprisita ni za mikiti ya ka linako?

²⁴ Buprisita ni mikiti (21:1–25:55). Likauhanyo ze talu ze latelela ka butuna li ama za bulapeli bwa Isilaele: litaelo ze zamaisa baprisita, ze tokwahala kwa mubili, basali be ne ba kana ba nyala, ba ne ba kana ba ca ze kenile, ni tokwahalo ya kuli lifolofolo ze iketile li itusiswe mwa matabelo. Ku laelwa mikiti ye milalu ya sicaba mwahal’a linako, ili ye fa linako za ku “ina mwa tabo fapil’a [Jehova, NW] Mulimu wa mina.” (23:40) Ka ku swana inge mutu a li muñwi, sicaba ka yona nzila yeo si ka sikululela mamelelo, tumbo, ni bulapeli ku Jehova, ili ku tiisa swalisano ya sona ni yena. Yeo ki mikiti ye ezezwa Jehova, mikopano ye kenile ya ka silimo. Paseka, hamohocwalo ni Mukiti wa Mahobe A Si Na Mumela, i ezwa kwa makalelo a maliha a mbumbi; Pentekonta, kamba Mukiti wa Lisunda, wa latelela kwa mafelelezo a nako yeo; mi Lizazi la Swalelo ya Libi ni Mukiti wa Minganda, kamba wa Kutulo, ili wa mazazi a’ 8, i ezwa mwa mbumbi ya maliha. *

25. (a) Ku boniswa cwañi kuli “Libizo” li swanelwa ku kutekiwa? (b) Ki litaelo mañi ze ama “7”?

²⁵ Mwa kauhanyo 24, taelo ya fiwa ka za linkwa ni oli ze ka itusiswa mwa sebelezo ya tabernakele. Ku latelela kezahalo m’o Jehova a atula kuli ufi kamba ufi ya nyefula “Libizo”—ee, libizo tenyene la Jehova—u lukelwa ku bulaiwa ka ku pobaulwa macwe. Ku zwa f’o u fa mulao wa ku fa koto ye likana ni foso, “liito ka liito, liino ka liino.” (24:11-16, 20) Mwa kauhanyo 25, milao ya fumaneha ka za Sabata ya silimo mukatumbi, kamba silimo sa pumulo, ye ka biwanga ni yona ka silimo sa bu 7 kaufela ni Jubile ye ka biwanga ni yona ka silimo sa bu 50. Mwa silimo sa bu 50, tukuluho i lukelwa ku shaelwa mwa naha kamukana, mi lifa le ne li lekisizwe kamba ku fanwa mwahal’a lilimo ze felile ze 49 li lukelwa ku kutiswa. Milao ye sileleza litukelo za babotana ni batanga ya fiwa. Mwa kalulo mo “7” i bonahala teñi hahulu—lizazi la bu 7, silimo sa bu 7, mikiti ya mazazi a 7, nako ya liviki ze 7, ni Jubile, ye taha hamulaho wa lilimo ze 7 ha i taimiswa ka 7.

26. Livitike i fita fa masetela a yona ka nto mañi?

²⁶ Ze zwa mwa ku utwa ni mwa ku sa utwa (26:1-46). Buka ya Livitike i fita fa masetela a yona mwa kauhanyo ye. Jehova teñi mo u talusa mipuzo ya ku utwa ni likoto za ku sa utwa. Ka nako ye swana, u fa sepo kwa Maisilaele haiba ba ka ikokobeza, ili ku bulela kuli: “Ni ka hupula bulikani bwa ka, bo ni isweli ni bokukululu ba bona, bona be ni zwisize mwa naha ya Egepita fa meto a macaba, kuli ni be Mulimu wa bona. Ki Na [Jehova, NW].”—26:45.

27. Livitike i fela cwañi?

²⁷ Litaelo ze ñwi (27:1-34). Livitike i fela ka litaelo za mwa ku talimela matabelo a buitamo, za ku ba za Jehova kwa za maizibulo, ni za kuli za bulishumi li beezwi Jehova. Cwale ki ha ku taha mafelelezo a makuswani, a’ li: “Ki yona milao ya [Jehova, NW], y’a file bana ba Isilaele, ka Mushe, fa lilundu la Sinai.”—27:34.

MABAKA HA I LI YE TUSA

28. Livitike i na ni tuso mañi kwa Bakreste kacenu?

²⁸ Ka ku ba ye ñwi ya Mañolo a buyelezwi, buka ya Livitike i tusa hahulu Bakreste kacenu. Ki ye tusa hakalo mwa ku itebuha Jehova, tulemeno twa hae, ni linzila za hae mwa ku sebelisana ni libupiwa za hae, sina ka mwa n’a boniselize hande ku Isilaele  mwatas’a bulikani bwa Mulao. Livitike i fa likuka ze ñata ze mutomo ili ze ka sebeza kamita, mi i na ni mitala ye miñata ya bupolofita, hamohocwalo ni bupolofita luli, bo bu tiisa tumelo ha bu nyakisiswa. Buñata bwa likuka za yona li bulezwi hape mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste, mi ze ñwi za zona li amilwe ka ku nonga luli. Lisupo ze 7 ze zwile mubano li nyakisisizwe mwatasi.

29-31. Livitike i koñomeka cwañi likute kwa (a) bubusi, (b) libizo, ni (c) bukeni bwa Jehova?

²⁹ (1) Bubusi bwa Jehova. Ki yena Mufi wa Mulao, mi luna ka ku ba libupiwa za hae lu na ni ku ikalabela ku yena. Ka swanelo u lu laela ku mu saba. Ka ku ba Mubusi wa Pupo Kamukana, ha lumelezi ku kangisana ni yena, ibe ka bulapeli bwa maswaniso, balimu, kamba miinelo ye miñwi ya ku lapela badimona.—Liv. 18:4; 25:17; 26:1; Mat. 10:28; Lik. 4:24.

³⁰ (2) Libizo la Jehova. Libizo la hae li swanelwa k’u ngiwa ka bukeni, mi lu si ke lwa lika ku li shwaulisa ka manzwi kamba ka likezo.—Liv. 22:32; 24:10-16; Mat. 6:9.

³¹ (3) Bukeni bwa Jehova. Bakeñisa kuli u kenile, batu ba hae ni bona ba swanela ku kena, f’o kikuli, ku halaleha, kamba ku beelwa sebelezo ya hae. Seo si kopanyeleza ku ikauhanya kwa lifasi le li sa lumeli le li lu potolohile.—Liv. 11:44; 20:26; Jak. 1:27; 1 Pit. 1:15, 16.

32-34. Ki likuka lifi ze filwe ka za (a) sibi, (b) mali, ni (c) ku itinga kwa buima bwa mulatu?

³² (4) Bubi bwa sibi bo bu fitelezi. Ki Mulimu ya atula se si li sibi, mi lu lukela ku satalala ku si tokolomoha. Sibi kamita si tokwa sitabelo sa ku si lifa. Fahalimu a seo, hape si tokwa kuli lu ipulele sona, lu bake, ni ku lukisa linzila ka mo ku konahalela kaufela. Libi ze ñwi ha li swalelwi.—Liv. 4:2; 5:5; 20:2, 10; 1 Joa. 1:9; Maheb. 10:26-29.

³³ (5) Bukeni bwa mali. Bakeñisa kuli mali a kenile, ha lumelelwi ku kenyiwa mwa mubili ka muinelo ufi kamba ufi. Muitusisezo fela wa mali o lumelezwa ki ku lifela libi.—Liv. 17:10-14; Lik. 15:29; Maheb. 9:22.

³⁴ (6) Ku zamaelela kwa mulatu ni koto. Haki libi ni baezalibi kamukana ba ne ba ngiwa ka mubonelo o swana. Butuna bwa mulatu ni koto ya sibi li zamaelela ni situlo sa mutu. Sibi sa ka ku lata ne si fiwa koto ye tuna ku fita ya sibi sa ku sa lela. Likoto hañata ne li likanyezwa ka ku ya ka buikoneli bwa ku lifa. Sikuka seo sa ku likanyeza hape ne si sebeza mwa likalulo li sili ze si sibi ni koto, ze cwale ka sebelezo ya ku keniswa.—Liv. 4:3, 22-28; 5:7-11; 6:2-7; 12:8; 21:1-15; Lu. 12:47, 48; Jak. 3:1; 1 Joa. 5:16.

35. Livitike i puma cwañi taba ka za misebezi ya luna kwa batu sina luna?

³⁵ (7) Katulo ye lukile ni lilato. Ka ku puma taba ka za misebezi ya luna kwa batu sina luna, Livitike 19:18 i li: “U late wahenu m’o itatela.” Seo si ama lika kamukana. Si hanisa sobozi, busholi, buhata, kamba busawani, mi si tokwa ku utwela butuku liyanga, babotana, libofu, ni bosusu.—Liv. 19:9-18; Mat. 22:39; Maro. 13:8-13.

36. Ki sifi se si bonisa kuli Livitike i na ni tuso kwa puteho ya Sikreste?

³⁶ Nto ye ñwi ye bonisa kuli Livitike ki ye “na ni tuso kwa ku luta, ni ku kolisa, ni ku nyaza, ni ku hulisa ka ku luka” ili ka mukwa o zwile mubano mwa puteho ya Sikreste ki ku amiwa kwa yona ka ku kuta-kutela ki Jesu ni baapositola ba hae, sihulu Paulusi ni Pitrosi. Bona bao ne ba hohezi mamelelo kwa mitala ye miñata ya bupolofita ni miluti ya lika ze kwapili. Sina ka mwa n’a taluselize Paulusi, “Mulao, . . . u na ni muluti fela wa ze ne ka taha.” U toma “siswaniso ni muluti wa linto ze kwa lihalimu.”—2 Tim. 3:16; Maheb. 10:1; 8:5.

37. Ki litalelezo lifi za lika za swanisezo ze talusizwe mwa Maheberu?

³⁷ Tabernakele, buprisita, matabelo, mi sihulu Lizazi la Swalelo ya Libi la ka silimo ne li na ni butokwa bwa swanisezo. Paulusi, mwa liñolo la hae kwa Maheberu, u lu tusa ku lemuha lika za kwa moya ze ne yemelwa ki zeo mwa “Tabernakele ya niti” ya bulapeli bwa Jehova. (Maheb. 8:2) Aruni muprisita yo muhulu u yemela Kreste Jesu “muprisita yo mutuna wa ze nde ze sa ta; u fitile fahali a Tabernakele ye fita yani kwa butuna ni kwa ku petahala.” (Maheb. 9:11; Liv. 21:10) Mali a matabelo a lifolofolo a yemela mali a Jesu, a’ “lu fumanela ku liulula ko ku sa feli.” (Maheb. 9:12) Muzuzu wa mwahali wa tabernakele, Sibaka se si Kenile Hahulu, mwa n’a kenanga fela muprisita yo muhulu fa Lizazi la Swalelo ya Libi la ka silimo ku y’o fa mali a sitabelo, ki “siswaniso fela sa Sa niti,” “lihalimu luli,” kwa n’a nyuluhezi Jesu “kuli, cwale a tahe fapil’a Mulimu ka luna.”—Maheb. 9:24; Liv. 16:14, 15.

38. Matabelo a swanisezo ne a talelelizwe cwañi ku Jesu?

³⁸ Ze ne fiwa sina sitabelo—lifolofolo ze iketile, ze si na koli ze ne fiwa sina sitabelo sa ku cisa kamba sitabelo bakeñisa sibi—li yemela sitabelo se si si na koli ili se si petehile sa mubili wa butu wa Jesu Kreste. (Maheb. 9:13, 14; 10:1-10; Liv. 1:3) Ka ku hoha mamelelo, Paulusi hape u nyakisisa muinelo wa Lizazi la Swalelo ya Libi wa ku isa mubili wa folofolo ya sitabelo bakeñisa sibi kwande a mafulo ni ku y’o ciswa. (Liv. 16:27) “Kabakaleo, Jesu ni yena,” ki mwa ñolela Paulusi, “u utwile butuku kwand’a munyako wa munzi. Hakulicwalo, lu zwele ku yena kwand’a mafulo, lu nze lu lwezi ku shubulwa kwa hae.” (Maheb. 13:12, 13) Ka litaluso ze cwalo ze buyelezwi, miezezo ye ñozwi mwa Livitike i ba ni butokwa bo bu ekezehile, mi lwa kona luli ku kalisa ku utwisisa ka m’o Jehova teñi k’o n’a ezelize miluti ye makaza ili ye supa kwa lika luli ze ne li ka konwa ku zibahazwa fela ka moya o kenile. (Maheb. 9:8) Kutwisiso ye cwalo ye swanela ki ya butokwa hahulu ku bao ba ba ka tuseha ka tukiso ya bupilo yeo Jehova a eza ka Kreste Jesu, yena “muprisita yo mutuna  ya beilwe ku busa Ndu ya Mulimu.”—Maheb. 10:19-25.

39. Livitike i swalisana hande cwañi ni “Liñolo kamukana” mwa ku zibahaza milelo ya Jehova ka za Mubuso?

³⁹ Ka ku swana ni ndu ya Aruni ya buprisita, Jesu Kreste ka ku ba Muprisita yo Mutuna u na ni baprisita ba ba mwatas’a hae. Bona bao ba bulelwa kuli ki “buprisita bwa silena.” (1 Pit. 2:9) Livitike i supa ni ku talusa hande musebezi wa ku felisa sibi wa Muprisita yo Mutuna ni Mulena wa Jehova ni ze tokwiwa ku ba ndu ya Hae, ba ba bulelwa kuli “ba na ni mbuyoti, mi ki ba ba kenile” mi ni kuli ki ‘baprisita ba Mulimu ni ba Kreste, mi ba busa ni yena myaha ye 1,000.’ Ona musebezi wo wa buprisita u ka peta limbuyoti ze tuna mwa ku cimbulela mufuta wa mutu kwa bupetehi, mi Mubuso wo wa kwa lihalimu u ka tisa tabo ye tuna ka ku kutisa kozo ni ku luka fa lifasi-mubu! Ka buniti fela, kaufel’a luna lu lukela ku itumela ku Mulimu ya kenile, Jehova, ka ku lukisa kwa hae Muprisita yo Mutuna ya li Mulena ni buprisita bwa silena kuli bu shaele kwahule bunde bwa Hae ka ku kenisa libizo la Hae! Ka niti, Livitike i swalisana hande hahulu ni “Liñolo kamukana” mwa ku zibahaza milelo ya Jehova ka za Mubuso.—Sin. 20:6.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]