Buka ya Bibele ya Bu 30—Amosi

Muñoli: Amosi

Ko Ne I Ñolezwi: Juda

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 804 B.C.E.

1. Amosi ne li mañi?

NA SI mupolofita kamba mwan’a mupolofita kono n’a li mulisana wa lingu ni mulimi wa likota za sikomora—yo ne li Amosi Jehova ha n’a mu bizize ni ku mu luma ku yo polofita isi fela kwa sicaba sa hae tota sa Juda kono sihulu kwa mubuso wa kwa mutulo wa Isilaele. N’a li yo muñwi wa bapolofita be ne ba amilwe kwa 2 Malena 17:13, 22, 23. N’a zwa kwa Tekoa mwa Juda, ibata iba likilomita ze 16 mboela wa Jerusalema ni musipili o bat’o ba wa lizazi li li liñwi ku zwa kwa mululwani wa kwa mboela wa mubuso wa masika a’ lishumi wa Isilaele.—Am. 1:1; 7:14, 15.

2. Nako ya bupolofita bwa Amosi i kona ku fumanwa cwañi?

² Timana ya pili ya bupolofita bwa hae i bonisa kuli ne li mwa mazazi a Oziasi mulena wa Juda ni Jeroboami II mwan’a Joasi, mulena wa Isilaele, fa n’a kalezi musebezi wa hae wa bupolofita, lilimo ze peli pili ku si ka taha kale zikinyeho ye n’e ipitezi. Seo si ezisa bupolofita b’o ku ba bo ne bu bile mwahal’a nako ya lilimo ze 26 ku zwa 829 ku isa ibata iba ka 804 B.C.E., ili f’o lipuso za bona malena ba babeli bao ne li zamaelezi. Mupolofita Zakaria u bulela ka za zikinyeho ye maswe ye n’e bile teñi mwa mazazi a Oziasi, ili ka nako yeo batu ne ba balehile ka sabo. (Zak. 14:5) Josephus muituti wa Sijuda wa litaba ze ezahezi u bonisa kuli ne ku bile ni zikinyeho Oziasi ka buikuhumusi ha n’a likile ku cisa insense mwa tempele. Nihakulicwalo, ku bonahala kuli zikinyeho yeo Amosi a ambola ka za yona ne i bile teñi kwa makalelo-kalelo a puso ya Oziasi.

3. (a) Ki kabakalañi lushango lwa Amosi lwa bumaswe ha ne lu li lwa ka nako ye swanela? (b) N’a tunafalize cwañi bubusi bwa Jehova?

³ Libizo la Amosi li talusa “Ku Ba Mulwalo” kamba “Ku Lwala Mulwalo.” Niha n’a lwezi lushango lo ne lu tezi bumaswe kwa Isilaele ni Juda (hamohocwalo ni kwa macaba a’ sikai a sihedeni), n’a fitisa hape lushango lo lu omba-omba lwa ku kutiswa sinca kwa batu ba Jehova. Ne ku na ni mabaka a tiile a ku zibahaza bumaswe bo bu taha mwa Isilaele. Muinelo wa ku kondisa lika, ku ca kobe ka mutwa, ni ku ikezeza n’e li bona bupilo. Batu ne ba libezi Mulao wa Jehova. Bufumu bwa bona ne bu ba fofalize mi ne ba sa boni kuli sina litolwana ze buzwize hahulu, ne se ba kalile kale ku bola ni ku liba kwa sinyeho. Amosi n’a polofitile kuli hamulaho wa lilimonyana fela, mubuso wa masika a lishumi ne u ka ya kwa butanga kwa buse bwa Damaseka. Ka seo n’a tunafalize ku luka ni bubusi bwa Jehova, ili y’o a ama ku yena h’a 21 sina “Mulena.”—Am. 1:8.

4. Ki talelezo ya bupolofita mañi ye fa bupaki kwa buniti bwa Amosi?

⁴ Talelezo ya bona bupolofita bo ni bo buñwi li fa bupaki kwa buniti bwa Amosi. Mupolofita hape n’a  bulezi cimo kuli macaba a’ li lila a n’a potolohile Isilaele—Masiria, Mafilisita, ba kwa Tire, Maedomo, Maamoni, ni Mamoabi—kaufela ne ba ka tanyelwa ki mulilo wa sinyeho. Litaba ze ezahezi li bonisa kuli o muñwi ni o muñwi wa yona minzi ye tiile ye li lila yeo ne u shandauzwi nako ha i nze i ya. Linzila za Juda ni Isilaele ne li nyazahala ni ku fita kakuli ne ba siile Jehova ni ku kala ku eza bulapeli bwa buhata. Munzi o tiile wa mafelelezo wa Isilaele, ili munzi wa makwakwa wa Samaria, hamulaho wa ku tasezwa ki mpi ya Siria ye n’e zamaiswa ki Shalimanezeri V, ne u wile ka 740 B.C.E. (2 Mal. 17:1-6) Juda n’a si ka ituta ku se ne si ezahezi kwa sicaba sa habo yena, mi kacwalo n’a sinyizwe ka 607 B.C.E.

5. Za bupumbuli li tiiseza cwañi ze ñozwi za Amosi?

⁵ Amosi n’a nyazize Isilaele kabakala ku pila ka mbombolelwa kwa yona, kakuli ba ba fumile ne ba nyandisa ba ba shebile kuli ba ba yahele “mandu a’ kabisizwe ka lisapo la tou,” ili mo ne ba cela ni ku nwela. (Am. 3:15; 5:11, 12; 6:4-7) Bapumbuli ba fumani bupaki bwa bona bumbombo b’o. Lika ze ñata ze pangilwe fa manaka a litou ne li fumanwi ku ze pumbuzwi mwa Samaria. Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land i bulela kuli: “Ku kona ku fumanwa likwata ze peli: 1. Matapa a’ betilwe ka mukwa wa ku tunumeka, . . . 2. Matapa a’ betilwe ka mukwa wa ku sa tunumeka, ni ku kabiswa ka ku beya teñi macwe a butokwa, magilasi a na ni mubala, gauda ye nyinyani, ni ze ñwi cwalo. . . . Lika ze pangilwe fa manaka a litou l’i ngiwa ku ba ze n’e li za bumapanga-panga bwa kwa Fenisia, mi ku kana kwa ba kuli ne li kokotezwi mwa libyana ze betilwe za mwa ndu ya malen’a Isilaele. Bibele i bulela ka za ‘ndu ya manaka a litou’ ya n’a yahile Akabe (1 Mal. 22:39) ni “malobalo a kabisizwe ka lisapo la tou,” ili ze yemela bupilo bwa mbombolelwa bo ne bu piliwa mwa Samaria mwa manzwi a Amosi a ku nyaza (6:4).” *

6. Ki lifi ze tiiseza buniti bwa Amosi?

⁶ Ha ku na kakanyo ya kuli buka ya Amosi ki kalulo ya Bibele. Se si tiiseza buniti bwa yona ki nolofazo ya Setefani ya litimana ze talu kwa Likezo 7:42, 43 ni ku ama kwa Jakobo kwa manzwi a mwa buka yeo kwa Likezo 15:15-18.—Am. 5:25-27; 9:11, 12.

ZE MWA AMOSI

7. Amosi u lemusa ka za likatulo za Jehova fahalimu a macaba afi?

⁷ Likatulo fahalimu a macaba (1:1–2:3). “[Jehova, NW] u ka lumisa linzwi la hae a li mwa Sione.” (1:2) Amosi u lemusa ka za likatulo za hae ze buhali fahalimu a macaba. Damaseka (Siria) u pulile Giliadi ka sipuliso sa sipi. Gaza (naha ya Mafilisita) ni Tire ba file bahapiwa ba Maisilaele ku Edomo. Ku Edomo yena ka sibili ha ku na muhau ni lilato la sizwale. Amoni u keni ku lwanisa Giliadi. Moabi u cisize masapo a mulena wa Edomo mwa kalaka. Lizoho la Jehova li lwanisa ona macaba a kaufela, mi u bulela kuli: “Ha ni na ku kelusa koto ya hae.”—1:3, 6, 8, 9, 11, 13; 2:1.

8. Katulo ya Jehova i zibahalezwañi hape fahalimu a Juda ni Isilaele?

⁸ Katulo fahalimu a Juda ni Isilaele (2:4-16). Mi Jehova h’a na ku kelusa buhali bwa hae fahalimu a Juda. Ba ezize sibi ka ku ‘fulalela mulao wa Jehova.’ (2:4) Isilaele yena bo? Jehova n’a ba yundiselize Maamori ba ne ba tiile ni ku ba fa naha ye nde. N’a zusize Banazareni ni bapolofita mwahal’a bona, kono ne ba ezisize Banazareni ku loba buitamo bwa bona ni ku laela bapolofita kuli: “Mu si ke mwa polofita.” (2:12) Kacwalo Jehova u ezisa mitomo ya bona ku pyateha sina koloi ye tezi mañata. Linata za bona li ka baleha li si ka tina.

9. Ki sifi se si fa bupaki bwa kuli Jehova u bulezi, mi Amosi u polofita sihulu ka za bomañi?

⁹ Ku ikalabela kwa Isilaele (3:1–6:14). Ka ku itusisa liswanisezo ze swanela luli, Amosi u koñomeka kuli, ku polofita kwa hae, ka sibili, ki bupaki bwa kuli Jehova u bulezi. “Luli, Mulena [Jehova, NW] h’a na ku eza se siñwi, a si ka sebela mulelo wa hae kwa batanga ba hae ba bapolofita. . . . Mulena [Jehova, NW] u bulezi, ya ka hana ku polofita ki mañi?” (3:7, 8) Amosi u polofita sihulu ka za lisinyi ba ba li balati ba sifumu ba ba pila mwa Samaria. Jehova u ka ba yangwela fa bulobalo bo bu yalilwe misamo ya siliki, mi mandu a bona a manaka a litou a ka fela.

10. Jehova u hupulisa Isilaele lika mañi, mi ki lizazi mañi la bumaswe le li na ni ku taha?

¹⁰ Jehova u kutela likoto ni lisikululo za hae za Isilaele. H’a ketalizoho u ba hupulisa kuli: “Ha mu si ka kutela ku Na.” Kacwalo, mawe Isilaele, “u itukiseze ku katana Mulimu wa hao.” (4:6-12) Amosi u kala pina ya malilo ye li bupolofita: “Mwalyanjo wa Isilaele u wile, mi h’a sa na ku zuha; u wiselizwe fafasi; mi ha ku na ya mu zusa.” (5:2) Nihakulicwalo, Jehova, Yena ya ezize lika ze nde mwa lihalimu ni lifasi, u zwelapili ku biza Isilaele kuli a mu bate kuli a zwelepili ku pila. Ee, “mu bate bunde isi bumaswe, kuli mu pile.” (5:4, 6, 14) Kono lizazi la Jehova li ka talusañi ku bona? Li ka ba lizazi la bumaswe. Sina nuka ye sa pumuli ku buba li ka ba isa mwa butanga kwa buse bwa Damaseka, mi mandu e ba kabisize ka manaka a litou mo ba ezeza mikiti ya bona a ka fetuha ku ba bungululwa ni manyalala.

11. Ki ka m’ata afi ao Amosi a tundamena ku polofitela Isilaele bumaswe?

¹¹ Amosi u polofita ku si na taba ni ku lwaniswa (7:1-17). Jehova u bonisa mupolofita wa hae muhala o na ni loto o’ beilwe mwahal’a Isilaele. Ha ku sa na ku ba ni swalelo ye ñwi. U ka felisa mabaka  a’ kenile a Isilaele ni ku zuha ku lwanisa ndu ya Jeroboami II ka mukwale. Amazia muprisita wa mwa Betele u lumela manzwi ku Jeroboami, ku bulela kuli: “Amosi u ku fetuhezi.” (7:10) Amazia u bulelela Amosi kuli a ye kwa Juda a yo polofitela kwateñi. Amosi u bonisa fo ku sweu mayemo a hae ka ku bulela kuli: “[Jehova, NW] u ni sweli ku ni zwisa kwa bulisana; mi [Jehova, NW] a li ku na: Zamaya, u polofitele sicaba sa ka sa Isilaele.” (7:15) Amosi kiha bulela cimo bumaswe bo bu ka tela Amazia ni ba ndu ya hae.

12. Ki tala mañi ye bulelwa cimo ye ka ba mwa Isilaele, kono bona bupolofita bo bu fela ka sepiso mañi ye nde?

¹² Nyandiso, koto, ni ku kutiswa sinca (8:1–9:15). Jehova u bonisa Amosi sizuma sa miselo ye buzwa matabula. U nyaza ku nyandisa kwa Isilaele babotana mi u konka “ka kanya ya Jakobo” kuli ba ka itila kabakala misebezi ya bona ye maswe. “A mu bone he, lizazi la ta, ku bulela [Jehova, NW], le ni ka lumela tala mwa lifasi, isi tala ya buhobe nihaili linyolwa la mezi; kono tala ni linyolwa la ku utwa manzwi a [Jehova, NW].” (8:7, 11) Ba ka wa mi ha ba na ku zuha hape. Niha ba ka yepa ku yo fita ko ku ina ba ba shwile kamba ku kambamela kwa lihalimu, lizoho la Jehova li ka b’a nga. Baezalibi ba batu ba hae ba ka shwa ka mukwale. Mi ku ba ni sepiso ye nde! “Mwa lizazi leo, ni ka zusa Tabernakele ya Davida ye wile, ni tibe masuba a yona; . . . ni i yahe mo n’e yahezwi kwa kale.” (9:11) Bahapiwa ba ba kubukanyizwe sinca ba ka kondisa lika hande hahulu kuli mulimi u ka latelela ya kutula pili a si ka feza kale kutulo ya hae ye tuna. Limbuyoti za Jehova zeo li ka ba ze inelela!

MABAKA HA I LI YE TUSA

13. Kacenu lu kona cwañi ku fumana tuso kwa litemuso za Amosi?

¹³ Babali ba Bibele kacenu ba kona ku fumana tuso ka ku lemuha libaka Amosi ha n’a file litemuso kwa Isilaele, Juda, ni be ne ba yahile bukaufi. Ba ba hana mulao wa Jehova, ba ba puma ni ku nyandisa babotana, ba ba na ni mukwañuli ni mizamao ye maswe, ni ku lapela maswaniso ha ba koni ku ba ni tumelezo ya Jehova. Kono Jehova u swalela ba ba fulalela lika ze cwalo ni ku baka, mi wa ba shemuba. Lu ba ba butali haiba lu ikauhanya kwa liswalisano ze silafaza ku lona lifasi le li maswe le ni ku utwa temuso ya Jehova ye li: “Mu ni bate, mi mu ka pila.”—5:4, 6, 14.

14. Kana Majuda ba mwa nako ya Setefani ne ba fumani tuso kwa likupuliso za Amosi?

¹⁴ Ka nako ya n’a bulaiwa kabakala tumelo ya hae, Setefani n’a bulezi manzwi a Amosi. N’a hupulisize Majuda kuli ne li ku lapela milimu i sili kwa Isilaele, ye cwale ka Muloke ni Remfani, ko ne ku tisize ku hapiwa. Kana bona Majuda bao ne ba fumani tuso ka ku utwa manzwi a Amosi h’a kutelwa? Kutokwa! Ka ku halifa, ne ba pobauzi Setefani ni ku mu bulaya kacwalo ni ku itiseza bumaswe bo butuna fa sinyeho ya Jerusalema ka 70 C.E.—Am. 5:25-27; Lik. 7:42, 43.

15. Ki bupolofita mañi bwa ku kutiswa sinca bo bu na ni tuso ku bu nyakisisa?

¹⁵ Ki ko ku tusa ku nyakisisa talelezo ya buñata bwa bupolofita bwa Amosi, isi fela bo ne bu talelelizwe ka koto ya Isilaele, Juda, ni macaba a mañwi kono hape ni bupolofita bwa ku kutiswa sinca. Ka buniti bwa linzwi la Jehova ka Amosi, lihapwa za sicaba sa Isilaele ne ba kutile ka 537 B.C.E. ku yo zusa ni ku yaha minzi ya bona ye n’e sinyehile ni ku lima masimu a likota za veine ni mimbita.—Am. 9:14; Ezi. 3:1.

16. Jakobo n’a bonisize cwañi talelezo ya Amosi 9:11, 12 ka ku swalisana ni puteho ya Sikreste?

¹⁶ Nihakulicwalo, ne ku bile ni talelezo ye kanya ni ye yahisa ya bupolofita bwa Amosi mwa mazazi a baapositola. Mwa ku ambola ka za ku kubukanywa kwa ba ne ba si Maisilaele mwa puteho ya Sikreste, Jakobo, ka ku buyelelwa, u bonisa kuli nto yeo ne i bulezwi cimo ka bupolofita kwa Amosi 9:11, 12. U bonisa kuli ‘ku zusa Tabernakele ya Davida ye wile’ ku talelezwa ka puteho ya Sikreste, “kuli batu ba ba siyezi ba bate [Jehova, NW], hamoho ni macaba kaufela e Libizo la ka li lapelwa fahalimw’a ona, ku bulela [Jehova, NW].” Kaniti, ki ye kemelo ya ka Mañolo ya nto ye nca ye ezahala, sina mo i boniselizwe ki Simoni Pitrosi—kuli Mulimu n’a ipatela mwa macaba “sicaba se si sumekelwa Libizo la hae.”—Lik. 15:13-19.

17. Ki ku pila hande kufi ni muinelo wa ku ya ku ile wo Amosi a bulela cimo ka ku swalisana ni Mubuso wa Mulimu?

¹⁷ Jesu Kreste, yena Toho ya yona puteho ya Sikreste yeo, ko kuñwi u bonisizwe ku ba “mwan’a Davida” ya yola “situlo sa bulena sa Davida, ndat’ahe” ni ku busa ku ya ku ile. (Lu. 1:32, 33; 3:31) Kacwalo bupolofita bwa Amosi bu supa kwa talelezo ya bulikani ni Davida bwa mubuso. Manzwi a mafelelezo a Amosi h’a fi fela pono ye nde ya ku pila hande ka nako ya ku zusa “Tabernakele ya Davida” kono hape a bonahaza ka butuna ku ba teñi kwa kamita kwa Mubuso wa Mulimu: “Ni ka ba cala mwa naha ya bona; mi ha ba sa na ku kumulwa mwa naha ya bona ye ni ba file, ku bulela [Jehova, NW] Mulimu wa hao.” Lifasi li ka tala limbuyoti za ku ya ku ile Jehova h’a ka kutisa ka ku tala “Tabernakele ya Davida”!—Am. 9:13-15.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]