Buka ya Bibele ya Bu 32—Jonasi

Muñoli: Jonasi

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 844 B.C.E.

1. Ki lipuzo mañi ze alabiwa mwa buka ya Jonasi, mi i bonisañi ka za muhau wa Jehova?

JONASI—mulumiwa ya zwa kwa sibaka si sili mwa lilimo za mwanda wa bu 9 B.C.E.! N’a ngile cwañi musebezi wa hae o zwa ku Jehova? Yona nto yeo ne i mu kenyize mwa miinelo mañi ye minca? Kana batu ba ne ba li mwa kalulo ya musebezi wa hae ne ba li ba ba utwa? Ku kutaza kwa hae ne ku kondisize cwañi lika? Ze ñozwi ze nyangumuna ze mwa buka ya Jonasi li alaba zona lipuzo zeo. Ka ku ba ye ñozwi ka nako yeo sicaba sa Jehova se si ketilwe ne si lobile bulikani ni yena ni ku wela mwa bulapeli bwa maswaniso bwa sihedeni, ze ñozwi za bupolofita li bonisa kuli sishemo sa Mulimu ha si feleli fela kwa sicaba si li siñwi, mane nihaiba kwa Isilaele. Fahalimu a seo, li zibahaza muhau wa Jehova o mutuna ni lilato la hae le li sishemo, ka ku fapana ni ku sa ba ni muhau, pilu-telele, ni tumelo ko ku bonwa hañata ku mutu ya si ka petahala.

2. Ze zibahala ka za Jonasi ki lifi, mi ibata iba ka silimo mañi fa n’a polofitezi?

² Libizo la Jonasi (Yoh·nahʹ, ka Siheberu) li talusa “Liiba.” N’a li mwan’a mupolofita Amitai wa kwa Gati-Heferi mwa Galilea mwa silalo sa Zebuloni. Kwa 2 Malena 14:23-25 lu bala kuli Jeroboami mulena wa Isilaele n’a ekelize mululwani wa naha ka ku ya ka linzwi la Jehova la n’a bulezi ka Jonasi. Seo ne si ka tisa nako ya ku polofita bwa Jonasi ibata iba ka 844 B.C.E., silimo sa ku ba mulena kwa Jeroboami II wa Isilaele ni lilimo ze ñata pili Asirya, ye n’e na ni muleneñi wa yona kwa Ninive, i si ka kala kale ku busa Isilaele.

3. Ki lifi ze paka buniti bwa taba ya Jonasi?

³ Ha ku na kakanyo ya kuli taba ya Jonasi kaufela ki ye buniti. “Jesu, yena . . . mufelelezi wa tumelo,” n’a amile ku Jonasi sina mutu wa luli mi n’a file litaluso za likezahalo za bupolofita ze peli ze n’e ezahezi ku Jonasi, kacwalo ili ku bonisa kuli buka yeo i na ni bupolofita bwa niti. (Maheb. 12:2; Mat. 12:39-41; 16:4; Lu. 11:29-32) Majuda kamita ba beile Jonasi mwahal’a libuka za bona ze eza kalulo ya Bibele mi ba i nga ku ba ya litaba ze ezahezi. Ku talusa kwa Jonasi bufosi ni bufokoli bwa hae ka busepahali, a sa liki ni hanyinyani ku li pata-pata, ni kona ku bonisa buniti bwa taba.

4. I kana ya ba tapi ya mufuta mañi ye n’e mizize Jonasi? Niteñi ki lifi ze likani ze lu tokwa ku ziba?

⁴ Ku cwañi ka za “tapi ye tuna” ye n’e mizize Jonasi? Ku bile ni linahanisezo ze ñata ka za kuli yona tapi yeo ne li ya mufuta mañi. Tapi ye bizwa sperm whale i kona ku miza mutu mutumbi. White shark ni yona i kona ku eza cwalo. Niteñi, Bibele ka bunolo i bulela kuli: “[Jehova, NW] a lumela tapi ye tuna ku t’o miza Jonasi.” (Jon. 1:17) Mufuta wa tapi ha u si ka tungunyunwa. Ha ku konwi ku zibahala ka ku ikolwisa kuli ne li sperm whale, white shark ye tuna, kamba sibupiwa se siñwi se si si ka taluswa sa mwa liwate. * Taba ya Bibele ya kuli ne li “tapi ye tuna” i na ni ze lu tokwa ku ziba.

ZE MWA JONASI

5. Jonasi u’ nga cwañi musebezi w’a filwe, mi ze zwa mwateñi ki lifi?

⁵ Jonasi u lumelwa kwa Ninive kono wa baleha (1:1-16). “Linzwi la [Jehova, NW] le ne li tile ku Jonasi, mwan’a Amitai, la li: Nanuha, u ye kwa munzi o mutuna wa Ninive, u y’o tabela mwateñi mukosi; kakuli bumaswe bwa ona bu kambamezi ku Na.” (1:1, 2) Kana Jonasi wa tabela ona musebezi wo? Kutokwa ni hanyinyani! U sabela kwa sibaka si sili, ku kwela sisepe se si ya kwa Tareshishi, ye kana ya ba kwa Spain. Sisepe sa Jonasi si fumana liñungwa. Ka sabo bañi ba sisepe ba kupa tuso, “yo muñwi ni yo muñwi a huweleza ku mulimu wa hae,” Jonasi yena a nze a lobezi mwahal’a sisepe. (1:5) Ha se ba zusize Jonasi mwa buloko, ba laula kuli ba zibe kuli ziyezi yeo i ba tahezi ka libaka la  mañi. Taula i swala Jonasi. Cwale u ba zibisa kuli ki Muheberu, mulapeli wa Jehova, ni kuli u saba ku eza musebezi w’a filwe ki Mulimu. U ba bulelela kuli ba mu nepele mwa liwate. Hamulaho wa ku lika ka mo ba konela kaufela kuli ba kutiseze sisepe fa likamba, kwa nalulelule ba nepela Jonasi mwa liwate. Liwate la ombela.

6. Jonasi u ipumana mwa muinelo mañi ni “tapi ye tuna”?

⁶ Ku miziwa ki “tapi ye tuna” (1:17–2:10). “Cwale [Jehova, NW] a lumela tapi ye tuna ku t’o miza Jonasi; Jonasi a y’o ina mwa mba ya tapi mazazi a malalu ni masihu a malalu.” (1:17) U lapela ka t’ata ku Jehova h’a li mwa mba ya tapi. Ku zwelela “mwahal’a sibaka sa ba ba shwile” u huweleza ku kupa tuso ni ku zibahaza kuli u ka lifa z’a itamile, kakuli “ku pilisa, ki kwa [Jehova, NW].” (2:2, 9) Ka taelo ya Jehova, tapi i tazeza Jonasi fa likamba.

7. Ku kutaza kwa Jonasi ku sebeza cwañi mwa Ninive?

⁷ Ku kutaza mwa Ninive (3:1–4:11). Jehova u laela Jonasi sinca. Jonasi h’a sa saba musebezi wa hae, kono u ya kwa Ninive. Teñi k’o u yo kena makululu a munzi ni ku huweleza kuli: “Ku sa na ni mazazi a mashumi a mane, mi Ninive u ka feliswa!” (3:4) Ku kutaza kwa hae ku ba ko ku sebeza. Moya wa ku baka u kena mwa Ninive, mi batu ba mwateñi ba kala ku lumela ku Mulimu. Mulena u zibahaza kuli batu ni limunanu ba itime lico ni ku apala masila a masaka. Ka sishemo Jehova h’a sinyi munzi.

8. Jonasi u’ nga cwañi ku bonisa sishemo kwa Jehova kwa munzi, mi Jehova u beya cwañi fa ngandaleza matomo a mupolofita?

⁸ Nto yeo ha i tabisi Jonasi ni hanyinyani. U bulelela Jehova kuli n’a ziba ni kale kuli N’a ka bonisa sishemo mi ki lona libaka ha n’a matezi kwa Tareshishi. U lakaza kuli kambe n’a ka shwa. Ka ku ba ni ñoñoleho ye tuna, Jonasi u ikahela munganda kwa upa wa munzi ni ku libelela kuli a bone ze ka ezahala. Jehova u melisa libonobono kuli li ezeze mupolofita wa hae ya na ni nonge muluti. Tabo ya Jonasi kabakala seo ha i ngi nako ye telele. Habusa kakusasana Jehova u tahisa sibuku kuli si punye libonobono ni ku li omelelisa, mi silelezo ya lona ye nde i yoliwa ki ku lengiwa ki moya o cisa wa kwa upa ni lizazi le li cisa. Jonasi hape u lakaza kuli kabe a ka shwa. Ka ku ikunga ku ba ya lukile u yemela buhali bwa hae. Jehova u bonisa matomo a hae: Jonasi n’a katezwi libonobono kono wa halifa kabakala kuli Jehova u shemuba munzi o mutuna wa Ninive.

MABAKA HA I LI YE TUSA

9. Ki mubonelo ni nzila mañi ya Jonasi ye lukela ku ba temuso ku luna?

⁹ Nzila ya muhato wa Jonasi ni ze n’e zwile mwateñi li lukela ku ba temuso ku luna. N’a matile musebezi wa n’a filwe ki Mulimu; n’a lukela ku eza musebezi ni ku sepa kuli Mulimu u ka mu yemela. (Jon. 1:3; Lu. 9:62; Liprov. 14:26; Is. 6:8) Ha n’a kalile ku ya mwa nzila ye fosahezi, n’a bonisize mubonelo o sa yahisi ka ku palelwa ku izibahaza ka tukuluho kwa bañi ba sisepe sina mulapeli wa “[Jehova, NW] Mulimu wa kwa lihalimu.” N’a latehezwi ki bundume bwa hae. (Jon. 1:7-9; Maef. 6:19, 20) Buitati bwa Jonasi ne bu mu ezisize k’u nga ku shemuba Ninive kwa Jehova sina kashwau ku yena; n’a likile ku ipakela ka ku bulelela Jehova kuli n’a ziba ni kale kuli ne ku ka ba cwalo—cwale n’a lumezwiñi sina mupolofita? N’a nyazelizwe ona mubonelo wo wa ku sa ba ni likute ni ku bilaela, kacwalo lu lukela ku fumana tuso ku za n’a ipumani ku zona ni ku tuhela ku batanga milatu mwa sishemo s’a bonisa Jehova kamba mwa mukwa wo a ezanga lika ka ona.—Jon. 4:1-4 7-9; Mafil. 2:13, 14; 1 Makor. 10:10.

10. Sishemo se si lilato ni muhau wa Jehova li bonisizwe cwañi mwa buka ya Jonasi?

¹⁰ Nto ye tunumani ka ku fitisisa mwa buka ya Jonasi ki ku bonisa kwa yona tulemeno twa Jehova to tunde ili lilato le li sishemo ni muhau. Jehova n’a bonisize lilato le li sishemo kwa Ninive ka ku luma mupolofita ku yo fa temuso ka za sinyeho ye taha, mi n’a bonisize sishemo munzi ha ne u bakile—sishemo se ne si lumelelize Ninive ku pila lilimo ze fitelela 200 ku fitela fo ne u til’o sinyezwa ki Mamede ni Mababilona ibata i ba ka 632 B.C.E. N’a bonisize sishemo ku Jonasi ka ku mu lukulula kwa liwate le ne li tezi mandinda ni ka ku tisa libonobono ilikuli li mu “omba-ombe kwa maswabi a hae.” Ka ku tahisa libonobono la silelezo ni ku li zwisa hamulaho, Jehova n’a zibisize Jonasi kuli U ka bonisa muhau ni sishemo se si lilato ka ku ya ka Mw’a latela.—Jon. 1:2; 3:2-4, 10; 2:10; 4:6, 10, 11.

11. “Makazo ya Jonasi” ki nto mañi?

¹¹ Kwa Mateu 12:38-41, Jesu n’a bulelezi baeteleli ba bulapeli kuli ha ba na ku fiwa makazo konji “makazo ya mupolofita Jonasi.” Hamulaho wa mazazi a malalu ni masihu a malalu “mwahal’a sibaka sa ba ba shwile,” Jonasi n’a il’o kutaza kwa Ninive, ili ku ba “makazo” kwa batu ba Ninive. (Jon. 1:17; 2:2; 3:1-4) Ka nzila ye swana, Jesu n’a inzi likalulo za mazazi a malalu mwa libita mi n’a zusizwe kwa bafu. Balutiwa ba hae ha ne ba shaezi bupaki bwa yona kezahalo yeo, Jesu n’a bile sisupo ku lona lusika l’o. Ka ku ya ka mualulelo wa nako wa Sijuda ni liniti ze ama talelezo ya taba ya Jesu, yona nako ye ya “mazazi a malalu ni masihu a malalu” i eza nako ye sa kwaneleli mazazi a malalu a tezi. *

12. (a) Ki lifi ze ñwi z’a bulela Jesu ka za batu ba Ninive ni Majuda ba mwa lusika lwa hae? (b) “Yo mutuna ku Jonasi” n’a tile cwañi, ili ku ba ni swalisano mañi ni Mubuso wa Jehova ni puluso?

¹² Ku yona ngambolo ye swana yeo, ku baka kwa  batu ba Ninive Jesu u ku bapanya ni ku tiya lipilu ni ku latulwa kwa hae ki Majuda mwahal’a bukombwa bwa hae ka ku bulela kuli: “Banna ba munzi wa Ninive ba ka yema kwa katulo ni lusika lo lwa kacenu, ba lu atule; kakuli ne ba bakile ka mukosi wa Jonasi; mi, a mu bone, hona mo, ku na ni yo mutuna ku Jonasi.” (Mu bone hape Mateu 16:4 ni Luka 11:30, 32.) “Yo mutuna ku Jonasi”—Jesu n’a talusañi ka manzwi ao? N’a ama ku ili yena sina mupolofita yo mutuna ka ku fitisisa, Yena ya n’a lumilwe ki Jehova ku to kutaza kuli: “Mu bake, kakuli mubuso wa kwa lihalimu u sutelezi fakaufi.” (Mat. 4:17) Nihakulicwalo, buñata bwa Majuda mwa lusika l’o ne ba hanile “sisupo sa Jonasi.” Ku cwañi kacenu? Nihaike ba bañata ha ba utwi lushango lwa Jehova lwa temuso, likiti ze ñata lifasi kaufela ba ba ni tohonolo ye tuna ya ku utwa taba ye nde ya Mubuso wa Mulimu o ne u kutalizwe pili ki Jesu, “Mwan’a mutu.” Sina batu ba Ninive ba ne ba bakile, ili ba ne ba fuyauzwi kabakala ku kutaza kwa Jonasi, ni bona ba ba kana ba abana kwa litukiso za Jehova ze ñata ili ze sishemo za bupilo bo bu ekelizwe, kakuli ka niti luli “ku pilisa ki kwa [Jehova, NW].”—Jon. 2:9.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]