Buka ya Bibele ya Bu 33—Mika

Muñoli: Mika

Ko Ne I Ñolezwi: Juda

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: Pili 717 B.C.E. i si ka fita kale

Nako ye Nyakisisizwe: c. 777–717 B.C.E.

1. Mika n’a li munna ya cwañi?

MU NAHANE ka za munna ya hulile, ya sebelelize Jehova ka busepahali ka lilimo ze ñata. Mu nahane ka za munna ya bundume, ya n’a kona ku bulelela babusi ba sicaba sa habo kuli, “Mina mu toile bunde, mu lata bumaswe; [ba] ba ca nama ya sicaba sa ka, [ba] ba buwa mibili ya bona.” Mu nahane ka za munna ya ikokobeza, ya talusa kuli z’e m’ata kaufela za bulela li zwa ku Jehova, mi n’a bulela ka moya wa Hae. Kana ne mu si ke mwa ikola ku zibana ni munna ya cwalo? N’a ka fa litaba ni kelezo ye nde ye ñata hakalo! Mupolofita Mika n’a li mutu ya cwalo. Lu sa kona ku bala kelezo ya hae ye nde hahulu mwa buka ye zibwa ka libizo la hae.—Mi. 3:2, 3, 8.

2. Ku zibwañi ka za Mika ni nako ya ku polofita kwa hae?

² Sina ka mo ku inezi kwa bapolofita ba bañata, ki ze nyinyani hahulu ze bulezwi ka za Mika yena ka sibili mwa buka ya hae; lushango ki lona lo ne lu li lwa butokwa. Libizo la Mika ki ku pumela libizo la Mikaele (ye talusa kuli, “Ki Mañi Ya Swana Sina Mulimu?”) kamba la Mikaya (ye talusa kuli, “Ki Mañi Ya Swana Sina Jehova”). N’a polofitile mwahal’a lipuso za bo Jotami, Akazi, ni Ezekiasi (777-717 B.C.E.), ili nto ye ne mu bisize ya n’a pila mwa linako ze ne ba pila teñi bapolofita bo Isaya ni Hosea. (Is. 1:1; Hos. 1:1) Nako tenyene ye ne ku tandile ku polofita kwa hae ha i zibwi hande, kono i kona ku fita fa lilimo ze 60. Ku lukela ku ba kuli bupolofita bwa hae ka za ku sinyeha kwa Samaria ne bu filwe munzi w’o u si ka shandaulwa kale ka 740 B.C.E., mi ku lukela ku ba kuli ku ñolwa kwa buka yeo kamukana ne ku felile puso ya Ezekiasi ha i t’o fela, ka 717 B.C.E. (Mi. 1:1) Mika n’a li mupolofita wa mwa matakanyani ya n’a zwa mwa munzi wa Morasheti mwa kalulo ye nunile hahulu ya Shefela, kwa mboela-wiko wa Jerusalema. Ku ziba hande bupilo bwa mwa matakanyani kwa hae ku bonahala mwa mifuta ya liswanisezo za n’a itusisize mwa ku koñomeka lisupo za litaba za n’a fa.—2:12; 4:12, 13; 6:15; 7:1, 4, 14.

3. Mika n’a sebelize mwa linako ze ipitezi cwañi, mi ki kabakalañi Jehova ha n’a mu bisize mupolofita?

³ Mika n’a pila mwa linako ze lubeta ili ze ipitezi. Likezahalo ze n’e ezahala ka bubebe ne li bonisa sinyeho ye kwapili ya Isilaele ni Juda. Silafalo ya muzamao ni ku lapela milimu ne se li atile hahulu mwa Isilaele, mi seo ne si tisize kuli sicaba si shandaulwe ki Asirya, ku bonahala kuli ili mwa nako ya n’a pila teñi Mika. Juda n’a kwendauka ka ku eza hande mwahal’a puso ya Jotami ni ku likanyisa bumaswe bwa Isilaele mwahal’a puso ya bukwenuheli ya Akazi mi cwale ni ku eza hande mwahal’a puso ya Ezekiasi. Jehova n’a tahisize Mika kuli a lemuse ka ku tiya sicaba sa Hae ka za sa N’a ba tiseza. Bupolofita bwa Mika ne li bwa ku pakela bwa Isaya ni Hosea.—2 Mal. 15:32–20:21; 2 Makol. likauha. 27-32; Is. 7:17; Hos. 8:8; 2 Makor. 13:1.

4. Ki sifi se si bonisa buniti bwa buka ya Mika?

⁴ Ku na ni bupaki bo buñata bo bu bonisa buniti bwa buka ya Mika. Se i amuhezwi kamita ki Majuda kuli ki ya mañolo a Siheberu. Jeremia 26:18, 19  i ama ka ku nonga kwa manzwi a Mika, kuli: “Sione u ka limiwa sina simu, Jerusalema ibe mabunda a macwe.” (Mi. 3:12) Bupolofita b’o ne bu talelelizwe ka ku nepahala ka 607 B.C.E. mulena wa Babilona ha n’a tubile Jerusalema, “kuli ba sinyeleze.” (2 Makol. 36:19, NW) Bupolofita bo bu swana ka za Samaria, bwa kuli ikaba “tutuma ya macwe ye mwahali a simu,” ni bona ne bu talelelizwe ka mukwa o swana. (Mi. 1:6, 7) Samaria ne i sinyizwe ki Maasirya ka 740 B.C.E. ha ne ba isize mubuso wa Isilaele wa kwa mutulo mwa buhapiwa. (2 Mal. 17:5, 6) Hamulaho ne u hapilwe ki Alexandere yo Mutuna mwa lilimo za mwanda wa bune B.C.E. mi hape mwa lilimo za mwanda wa bubeli B.C.E. ne u shandauzwi ki Majuda ba ne ba li mwatas’a John Hyrcanus I. Ka za ku sinyiwa kwa mafelelezo k’o kwa Samaria, The New Westminster Dictionary of the Bible, 1970, likepe 822, i li: “Mutuli n’a u sinyize, ili ku lika ku feza bupaki kaufela bwa kuli fa lizulu f’o ne ku kile kwa ba munzi o silelelizwe.”

5. Tuto ya bapumbuli i pakela cwañi talelezo ya bupolofita bwa Mika?

⁵ Bupaki bwa ze pumbuzwi ni bona bu ekeza kwa ku yemela litalelezo za bupolofita bwa Mika. Ku sinyiwa kwa Samaria ki Maasirya ku amilwe mwa litaba za Maasirya. Sina ka mutala, mulena Sarigoni wa Asirya n’a itundumuzi kuli: “Ne ni ambekile ni ku tula Samaria (Sa-me-ri-na).” * Nihakulicwalo, ku kana kwa ba kuli ya n’a felelelize tulo yeo ne li Shalimanezeri V, ya n’a yolile Sarigoni. Ka za Shalimanezeri, litaba ze ñwi za Sibabilona li li: “N’a tatauzi Samaria.” * Ku tasezwa kwa Juda mwa puso ya Ezekiasi, sina ka mo ku bulelezwi cimo ki Mika, ne ku ñozwi hande ki Senakeribi. (Mi. 1:6, 9; 2 Mal. 18:13) N’a ezisize siswaniso se situna sa ku cakula ili sa mabala a mane fa limota la muleneñi wa hae kwa Ninive, se si bonisa ku hapiwa kwa Lakishi. Ku ze ñozwi fa licwe la hae, u li: “Na ambeka minzi ya hae ye tiile ye 46 . . . Na zwisa (teñi) batu ba 200,150 . . . Yena na mu tahiseza ku ikwalela mwa Jerusalema, muleneñi wa hae, inge nyunywani ye mwa sitantwe.” Hape u kolokisa ñamba ya n’a lifiwa ki Ezekiasi, nihaike u ekeza hahulu kwa buñata bwa yona. Ha buleli se siñwi ka za likayamana le ne li tezi masole ba hae. *—2 Mal. 18:14-16; 19:35.

6. Ki sifi se si feza ku honona kaufela ka za ku buyelelwa kwa Mika?

⁶ Se si feza ku honona kaufela ka za buka ye ki bupolofita bo bu zwile mubano bwa Mika 5:2, bo bu bulela cimo ka za sibaka kwa ka pepelwa Mesiya. (Mat. 2:4-6) Hape ku na ni litaba ze zamaelela ni lipulelo ze mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste.—Mi. 7:6, 20; Mat. 10:35, 36; Lu. 1:72, 73.

7. Ki sifi se si kana sa bulelwa ka za buikoneli bwa Mika bwa ku bulela?

⁷ Hailif’o ku kana kwa ba kuli Mika n’a zwa mwa matakanyani a Juda, ka buniti fela n’a kona ku ipulelela. Ze ñwi za lipulelo ze nde ka ku fitisisa mwa Linzwi la Mulimu li fumanwa mwa buka ya hae. Kauhanyo 6 i ñozwi ka ku ambolisana ko ku lemuseha hahulu. Ku cinca kwa ka sipundumukela ku swala mamelelo ya mubali Mika ha nze a shatuka ka bubebe mwahal’a lisupo, ku zwa kwa ku kuta ku ya kwa ku fuyola ni ku kuta hape. (Mi. 2:10, 12; 3:1, 12; 4:1) Lipulelo ze swaniseza li atile: Jehova ha zwa mwa sibaka sa hae, “mwatas’a hae, malundu a bulumuka, ni misindi ya pazuha, sina bulota ha bu shengunuka fapil’a mulilo, ni sina mezi h’a kukuluha fa njetumuko.”—1:4; hape mu bone 7:17.

8. Ki lifi ze ku ye ñwi ni ye ñwi ya likalulo ze talu za Mika?

⁸ Buka yeo neikana ya abiwa likalulo ze talu, kalulo ni kalulo i kala ka ku bulela kuli “A mu utwe” mi i na ni likomanyo, litemuso za koto, ni lisepiso za mbuyoti.

ZE MWA MIKA

9. Ki likoto lifi ze atulelwa Samaria ni Juda?

⁹ Kalulo 1 (1:1–2:13). Jehova u zwa mwa tempele ya hae ku t’o ota Samaria kabakala ku lapela maswaniso. U ka mu bisa “tutuma ya macwe” ni ku “nepela macwe a ona mwa musindi,” a nze a pyata maswaniso a hae a bulapeli. Ha ku na se si ka mu tusa. Juda ni yena u na ni mulatu mi u ka tasezwa “mwa munyako wa Jerusalema.” Ba milelo ye maswe ba atulwa mi ba ka lila kuli: “Ku felile, lu shandaukile ku feleleza”!—1:6, 12; 2:4.

10. Makeke a Jehova a boniswa cwañi?

¹⁰ Ka sipundumukela makeke a Jehova a boniswa mupolofita ha zibahaza, ka libizo la Jehova, kuli: “Ni ka ku kopanyeleza wena Jakobo! . . . Ni ka ba kopanya hamoho sina lingu ze mwa sakana; sina mutapi o fula mwa mafulisezo, ba ka eza lilata le lituna, kabakala buñata bwa batu.”—2:12.

11. (a) Ki nyazo ifi ye tuna yeo cwale i fitiswa kwa babusi ba Jakobo ni Isilaele? (b) Mika u bonisa cwañi simbule sa bundume bwa hae?

¹¹ Kalulo 2 (3:1–5:15). Mika cwale u zwelapili kuli: “A mu utwe mina litoho za Jakobo, ni mina malen’a ba ndu ya Isilaele.” Nyazo ye tuna i fitiswa ku bona bao ‘ba ba toile bunde, ba lata bumaswe’ ili ba ba hatelela sicaba. Ba ‘ba lobile masapo.’ (3:1-3) Hamoho ni bona ku bulelwa bapolofita ba buhata ba ba sa fi ketelelo ya niti, ili ku tiseza sicaba sa Mulimu ku yembana. Ku tokwahala nto ye fita m’ata a butu fela mwa ku shaela lona lushango lo! Kono Mika u bulela ka buikolwiso kuli: “Na, ni tezi mata a moya wa [Jehova, NW], ni tezi likatulo, ni bundume bwa ku bulelela Jakobo bukwenuhi bwa hae, ni  ku zibisa Isilaele sibi sa hae.” (3:8) Nyazo ya hae ye tuna kwa babusi ba ba na ni mulatu wa mali i fita fa masetela a’ buhali, kuli: “Bazamaisi ba bona ba atula ka ku sepa mupuzo, baprisita ba bona ba luta batu ka bubeleki, mi bapolofita ba bona ba laula ka ku sepa mali.” (3:11) Kacwalo Sione u ka limiwa inge simu, mi Jerusalema u ka ba fela sina tutuma ya macwe.

12. Ki bupolofita bufi bo butuna bo bu fiwa kwa neku la “mazazi a kwapili”?

¹² Hape ka ku cinca ka sipundumukela, bupolofita bu sikuluhela kwa “mazazi a kwapili” ili ku fa tolongosho ye makaza, ili ye ama maikuto a ku kutiswa kwa bulapeli bwa Jehova fa lilundu la hae. (4:1) Macaba a mañata a ka kambama ku y’o ituta linzila za Jehova, kakuli mulao ni linzwi la hae li ka zwa mwa Sione ni mwa Jerusalema. Ha ba sa na ku ituta ndwa, kono yo muñwi ni yo muñwi u ka ina mwatas’a kota ya hae ya veine ni ya feiga. Ha ba na ku saba. Sicaba ni sicaba si latelela mulimu wa sona, kono balapeli ba niti ba ka zamaya ka libizo la Jehova Mulimu wa bona, mi u ka ba busa ka ku ba Mulena ku ya ku ile. Nihakulicwalo, pili Sione u lukela ku hapiwa ki Babilona. Jehova u ka pyata lila za hae fa ku kutiswa kwa Sione fela.

13. Ki mubusi ya cwañi ya ka zwa mwa Betelehema, mi “bomasialeti ba Jakobo” ba ka ba sinañi?

¹³ Mika cwale u bulela cimo kuli mubusi mwa Isilaele “yena ya n’a li teñi kwa simuluho” u ka zwa mwa Betelehema-Efrata. U ka busa ka ku ‘lisa ka m’ata a [Jehova, NW]’ mi u ka ba yo mutuna, isiñi mwa Isilaele fela, kono “ku isa kwa mafelelezo a lifasi.” (5:2, 4) Muasirya ya to ba lwanisa u ka kondisa ka nakonyana fela, kakuli u ka kwenulwa mi naha ya hae i shandaulwe. “Bomasialeti ba Jakobo” ba ka ba sina “puka ye zwa ku [Jehova, NW]” mwahal’a sicaba ni sina tau kwa bundume mwahal’a macaba. (5:7) Jehova u ka feza bulapeli bwa buhata ni ku tahisa silomboti fahalimu a macaba a sa ipeyi ku utwa.

14. (a) Kalulo 3 ya Mika i kala ka ku itusisa liswanisezo lifi? (b) Ki lifi z’a tokwa Jehova zeo sicaba sa Isilaele si palezwi ku kwanisa?

¹⁴ Kalulo 3 (6:1–7:20). Cwale pono ye hoha mamelelo ya mwa kuta ya tahiswa ka ku ambolisana. Jehova u ‘zeka’ ni Isilaele, mi u biza malundunyana ni malundu kuli a pake taba. (6:1) U shemaeta Isilaele kuli a fe bupaki bwa ku mu tama taba, mi u talusa likezo za hae ze lukile za n’a ba ezelize. Jehova u tokwañi ku mutu? Haki matabelo a lifolofolo ze ñata, kono, ka ku fapahana, ki ‘kuli a eze ze lukile, a late sishemo, mi a zamaye ka buikokobezo ni Mulimu wa hae.’ (6:8) Seo ki sona se si siyo mwa Isilaele. Mwa sibaka sa ku luka ni sishemo ku na ni “likala ze fosahezi,” mifilifili, buhata, ni bupumi. (6:11) Mwa sibaka sa ku zamaya ka buikokobezo ni Mulimu, ba zamaya ka kelezo ye maswe ni bulapeli bwa maswaniso bwa Omri ni Akabe, ba ne ba busize mwa Samaria.

15. (a) Mupolofita u nyaza hahulu nto mañi? (b) Buka ya Mika i na ni mafelelezo afi a’ swanela?

¹⁵ Mupolofita u nyaza hahulu ku silafala mwa muzamao kwa sicaba sa habo. Ee, mane “ya ba fita kwa ku luka, u fita lukwakwa lwa mikakani kwa bumaswe.” (7:4) Ku na ni ku pumana mwahal’a balikani ba batuna ni mwa malapa. Mika ha zwafi. “Haili na, ni ka talima ku [Jehova, NW], ni libelele Mulimu ya ni pilisa; Mulimu wa ka u ka ni utwa.” (7:7) U lemusa ba bañwi kuli ba si ke ba nyakalaliswa ki ku ota sicaba sa Hae kwa Jehova, kakuli tukuluho i ka taha. Jehova u ka lisa ni ku fepa sicaba sa hae ni ku si bonisa “limakazo,” ili ku sabisa macaba. (7:15) Ha feza buka ya hae, Mika u fa litaba ze utwahaza taluso ya libizo la hae ka ku lumbeka Jehova kabakala sishemo sa Hae se si tabisa. Ee, ‘Ki ufi Mulimu ya swana sina Jehova?’—7:18.

MABAKA HA I LI YE TUSA

16. (a) Bupolofita bwa Mika ne bu bonahezi cwañi ku ba bo bu tusa mwa lizazi la Ezekiasi? (b) Ki litemuso mañi ze m’ata zeo bu na ni zona kwa neku la lizazi la kacenu?

¹⁶ Lilimo ze bat’o ba ze 2,700 kwamulaho, ku polofita kwa Mika ne ku bonahezi ku ba ‘ko ku tusa kwa ku kolisa,’ kakuli Mulena Ezekiasi wa Juda n’a ngile muhato ka lushango lwa hae mi a libisa sicaba kwa ku baka ni cinceho mwa bulapeli. (Mi. 3:9-12; Jer. 26:18, 19; mu bapanye 2 Malena 18:1-4.) Kacenu bona bupolofita bo bu buyelezwi bo ki bo bu tusa ni ku fita. A mu utwe, mina kaufela ba ba ipala ku lapela Mulimu, litemuso za Mika ze ikutwahaza hande za ku hanisa bulapeli bwa buhata, bulapeli bwa maswaniso, bupumi, ni mifilifili! (Mi. 1:2; 3:1; 6:1) Paulusi u pakela zona litemuso zeo kwa 1 Makorinte 6:9-11, k’o a bulela kuli Bakreste ba niti ba kenisizwe ni kuli ha ku na ya ikenya mwa likezo ze cwalo ya ka ca sanda sa Mubuso wa Mulimu. Ka bunolo fela ni ka ku utwahala hande, Mika 6:8 i bulela kuli zeo a tokwa Jehova ki za kuli mutu a zamaye ni Yena ka ku luka, sishemo, ni buikokobezo.

17. Ki susuezo ifi yeo Mika a fa ku ba ba sebeleza Mulimu mwatas’a nyandiso ni butata?

¹⁷ Mika n’a fitisize lushango lwa hae kwa batu ba ne ba fapahani hahulu kuli ‘ba ndu ya mutu ne li bona lila za hae.’ Bakreste ba niti hañata ba kutaza mwa miinelo ye swana, mi ba bañwi mane ba betekiwa ni ku nyandiswa hahulu mwahal’a bahabo bona. Ba tokwa ku talima kamita ili ka pilu-telele ku Jehova, yena ‘Mulimu ya ba pilisa.’ (Mi. 7:6, 7; Mat. 10:21, 35-39) Mwa nyandiso kamba ha ba talimani ni kalulo ye t’ata, ba ba itinga ka bundume ku Jehova, ka ku swana sina Mika, ba ka ‘tala m’ata a moya wa [Jehova, NW],’ mwa ku talusa lushango lwa Hae. Mika n’a polofitile kuli bundume bo bu  cwalo sihulu ne bu ka iponahaza ku “bomasialeti ba Jakobo.” Bona bao ne ba ka ba sina ‘tau mwahal’a macaba a mañata,’ mi ka nako ye swana sina puka ye wetulusa ni lufafazani lo lu zwa ku Jehova. Tona tulemeno t’o ka buniti fela ne tu bonahezi ku ‘bomasialeti ba Isilaele (Jakobo)’ ba ne ba bile lilama za puteho ya Sikreste ya mwa lilimo za mwanda wa pili.—Mi. 3:8; 5:7, 8; Maro. 9:27; 11:5, 26.

18. Ki bupolofita bufi bwa Mika bo bu swalisana ni puso ya Mubuso wa Mulimu ka Kreste Jesu?

¹⁸ Ku pepwa kwa Jesu mwa Betelehema, ka talelezo ya bupolofita bwa Mika, ha ku pakeli fela ku buyelelwa ka bumulimu kwa buka ye, kono ku monyehela litaba ze mwa timana yeo kuli li polofita ku taha kwa Mubuso wa Mulimu mwatas’a Kreste Jesu. Jesu ki yena ya zwa mwa Betelehema (Ndu ya Sinkwa) a na ni lituso ze fa bupilo ku bote ba ba lumela sitabelo sa hae. Ki yena ya ‘lisa ka m’ata a [Jehova, NW]’ mi ili ya ba yo mutuna ni ya tisa kozo ku isa kwa mafelelezo a lifasi mwahal’a mutapi wa Mulimu o kutisizwe, o swalisanisizwe.—Mi. 5:2, 4; 2:12; Joa. 6:33-40.

19. (a) Ki susuezo ifi ye tiisa tumelo ye fiwa ku ba ba pila mwa “mazazi a kwapili”? (b) Mika u lumbaeta cwañi bubusi bwa Jehova?

¹⁹ Susuezo ye tuna ya fumanwa mwa bupolofita bwa Mika bo bu ama “mazazi a kwapili,” f’o “macaba a mañata” a bata ku laelwa ki Jehova. “Ka mikwale ya bona ba ka tula mihuma, mi ka malumo a bona ba ka tula licekesi; sicaba se siñwi ha si sa na ku lwanisa se siñwi ka lilumo, mi ha ba sa na ku ituta ndwa. Kono ba ka ina, mutu ni mutu mwa kota ya hae ya veine ni mwa kota ya hae ya feiga, ku si na ya ba sabisa; kakuli ki s’o bulezi mulomo wa [Jehova, NW] wa limpi.” Ka ku siya bulapeli bwa buhata kaufela, ba kopana ni Mika mwa ku tiisa kuli: “Luna, lu ka zamaya ka Libizo la [Jehova, NW] Mulimu wa luna, kamita ni ku ya ku ile.” Ka buniti fela bupolofita bwa Mika ki bo bu tiisa tumelo mwa ku boniseza cimo zona likezahalo ze tuna zeo. Hape bu zwile mubano mwa ku lumbaeta Jehova kuli ki yena Mubusi wa kamita ili Mulena. Ki a’ nyangumuna hakalo manzwi a’ li: “[Jehova, NW] u ka busa fa lilundu la Sione ku ya ku ile.”—Mi. 4:1-7; 1 Tim. 1:17.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]