Buka ya Bibele ya Bu 34—Nahumi

Muñoli: Nahumi

Ko Ne I Ñolezwi: Juda

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: 632 B.C.E. i si ka fita kale

1. Ki lifi ze zibahala ka za Ninive wa kwaikale?

“BUPOLOFITA fahalimu a Ninive.” (Nah. 1:1) Bupolofita bwa Nahumi bu kala ka manzwi a tiseza bumaswe ao. Kono ki kabakalañi ha n’a ezize yona zibahazo ya sinyeho yeo? Ki lifi ze zibahala ka za Ninive wa kwaikale? Litaba za hae ze ezahezi li beilwe ka bukuswani ki Nahumi mwa manzwi a malalu kuli: “munzi wa mali!” (3:1) Milunda ye mibeli ye fa likamba la kwa upa la nuka ya Tigris ku talimana ni muleneñi wa Mosul wa mwa lizazi la cwale, o’ mwa kalulo ya kwa mutulo ya Iraq, ki fona fo ne ku yemi Ninive wa kwaikale. Munzi wo ne u tiisizwe hahulu ka mamota ni mikokolombwa mi ne li ona muleneñi wa mubuso wa Asirya mwa litaba za ona za mafelelezo. Nihakulicwalo, simuluho ya munzi i kuta mwa mazazi a Nimrodi, “sizumi se si m’ata fapil’a [Jehova, NW]. . . . A ya kwa Asuri, mi a yaha Ninive.” (Gen. 10:9-11) Ninive kacwalo ne i bile ni makalelo a maswe. N’a til’o tuma sihulu mwahal’a lipuso za bo Sarigoni, Senakeribi, Ezaradoni, ni Ashubanipali, mwa linako za mafelelezo za mubuso wa Asirya. Ka lindwa ni litulo, n’a ifumisize mi n’a tumile ka mipilisezo ye situhu, ili ye si ya butu yeo babusi ba hae ne ba pilisa ka yona buñata bwa bahapiwa. * C. W. Ceram mwa buka ya hae ye bizwa Gods, Graves and Scholars (1954) fa likepe 266, u bulela kuli: “Ninive n’a hupulwa ki mufuta wa mutu sihulu ka bubulai, ku hapa, ku hatelela, ni nyandiso ya ba ba fokola; ka lindwa ni mifuta kaufela ya mifilifili; ka likezo za lusika lwa babusi ba libangoki be ne ba busa batu ka ku ba sabisa mi ili be ne ba fokoliswa hañata ki lila ze n’e na ni buhali ku ba fita.”

2. Bulapeli bwa Ninive ne li bwa mufuta mañi?

² Ku cwañi ka za bulapeli bwa Ninive? N’a lapela milimu ye miñata ye fapana-fapana, ili yeo buñata bwa yona ne i z’o ngiwa kwa Babilona. Babusi ba  hae ne ba lapelanga yona milimu yeo ha ba ya kwa ku sinya ni ku yundisa, mi baprisita ba hae ba mukwañuli ne ba zwelapili ku mu yemela kuli a tule, ni ku libelela ku fiwa tifo ye tuna ku ze hapilwe. W. B. Wright mwa buka ya hae ye bizwa Ancient Cities (1886, likepe 25), u bulela kuli: “Ne ba lapela m’ata, mi ne ba fitisanga litapelo za bona kwa maswaniso a macwe a matuna fela, litau ni mapulu ili zeo mautu a zona a matuna, mafufa a mbande, ni litoho za batu ne li yemela m’ata, bundume, ni tulo. Ku lwana ne li ona musebezi wa sicaba, mi baprisita ne li bona bafuzeleli ba lindwa ba kamita. Sihulu ne ba pila ka lika ze hapilwe, ili ku zeo kabelo ye tomilwe ne i fiwa ku bona pili ba bañwi ba si ka abelwa kale, kakuli ona mufuta wa lisinyi wo ne li wa balapeli luli.”

3. (a) Libizo la Nahumi ki le li swanela ka nzila ifi? (b) Bupolofita bwa Nahumi bu wela mwa nako ifi?

³ Mwa bupolofita bwa Nahumi, niha bu li bo bu kuswani, ku iputezi ze ñata. Ze lu ziba kaufela ka za yena mupolofita ka sibili li fumaneha mwa timana ya pili: “Buka ya pono ya Nahumi wa kwa Elikoshi.” Libizo la hae (Na·chumʹ, ka Siheberu) li talusa “Muomba-ombi.” Ka buniti fela lushango lwa hae ne lu si lo lu omba-omba ku Ninive, kono kwa batu ba Mulimu ba niti, ne lu tisa kimululo ye buniti ili ya kamita kwa sila se si sa koni ku kuyulwa ili se si m’ata. Ki ko ku omba-omba, hape, kuli Nahumi h’a buleli ka za libi za sicaba sa habo tota. Nihaike Elikoshi ha i zibahali hande ko ne i inezi, ku bonahala kuli bupolofita ne bu ñolezwi mwa Juda. (Nah. 1:15) Ku wa kwa Ninive, ko ne ku ezahezi ka 632 B.C.E., ne ku sa li kwapili Nahumi ha n’a ñola bupolofita bwa hae, mi u bapanya yona kezahalo yeo ni ku wa kwa No-Amoni (Thebes, mwa Egepita) ko ne ku itangetile hanyinyani fela. (3:8) Kacwalo, Nahumi u lukela ku ba ya n’a ñozi bupolofita bwa hae mwahal’a yona nako yeo.

4. Ki tulemeno mañi twa ku ñola to tu bonahala mwa buka ya Nahumi?

⁴ Muñolelo wa buka ki o ipitezi. Ha i na manzwi a mañata a sa tokwahali. M’ata ni ku ba kwa luli kwa yona ku zamaelela ni ku ba kwa yona kalulo ya ze ñozwi ze buyelezwi. Nahumi i na ni puo ye talusa, ya maikuto, ni ye nyangumuna, hamohocwalo ni lipulelo z’e likute, liswanisezo za munahano ze utwahala, ni muñolelo wa lipulelo o munde. (1:2-8, 12-14; 2:4, 12; 3:1-5, 13-15, 18, 19) Kalulo ye tuna ya kauhanyo ya pili i bonahala ku ba mwa muñolelo wa toko ya acrostic. (1:8, NW, litaluso za kwatasi) Muñolelo wa Nahumi u tiiswa ki ku ba ni toho ya taba i liñwi. U toile hahulu sila sa Isilaele se si maswe. Ha ku na s’a bona kwand’a sinyeho ya Ninive.

5. Ki sifi se si bonisa buniti bwa bupolofita bwa Nahumi?

⁵ Buniti bwa bupolofita bwa Nahumi bu boniswa ki talelezo ya bona ye nepahezi. Mwa lizazi la Nahumi, ki mañi kwand’a mupolofita wa Jehova ya n’a ka be a likile ku bulela cimo kuli muleneñi w’o ikuhumusa wa mubuso wa lifasi wa Asirya ne u ka punyiwa kwa “likwalo za nuka,” ndu ya mulen’a ona n’e ka wa, mi ona ka sibili ne u ka ‘hapiwa, ku sinyiwa, ni ku lobelwa.’? (2:6-10) Litaba ze n’e ezahezi hamulaho ne li bonisize kuli kaniti bupolofita ne bu buyelezwi ki Mulimu. Ze ñozwi za likezo za Nabopolassar mulena wa Babilona li talusa ka za ku hapiwa kwa Ninive ki Mamede ni Mababilona kuli: “[Ne ba fetuzi] munzi ku u eza milunda ye shandauzwi ni mabunda (a manyalala). . . ].” * Sinyeho ya Ninive ne li ye tezi luli kuli mane nihaiba fa n’a inzi ne ku libezwi ka mianda-nda ya lilimo. Banyazi ba bañwi ne ba hanyelize Bibele fa taba yeo, ili ku bulela kuli Ninive kwa li ku ba a sa bi teñi.

6. Ki lifi ze pumbuzwi fa sibaka fo ne ku inzi Ninive wa kwaikale ze yemela ku nepahala kwa Nahumi?

⁶ Nihakulicwalo, ka ku ekeza kwa bupaki bwa buniti bwa Nahumi, sibaka fo ne ku b’a nga Ninive ne si fumanwi, mi ne ku kalile ku pumbulwa teñi mwa lilimo za mwanda wa bu 19. Ne ku likanyelizwe kuli mubu o muñata o eza litani za bolule-lule ne u ka tokwa ku zwiswa kuli sibaka si pumbulwe ka ku tala. Ze pumbuzwi mwa Ninive ki lika mañi? Ki ze ñata ze yemela ku nepahala kwa bupolofita bwa Nahumi! Sina ka mutala, maswaniso ni ze cakuzwi za hae li fa bupaki bwa situhu sa hae, mi ku na ni ze fumanwi za mapulu ni litau za macwe ze na ni mafufa. Ha ku komokisi Nahumi ha n’a mu bulezi ku ba “musima wa litau”!—2:11. *

7. Ki lifi ze yemela ku ba kalulo ya Bibele kwa Nahumi?

⁷ Ku ba kalulo ya Bibele kwa Nahumi ku boniswa ka ku ba kwa yona ye amuhezwi ki Majuda sina kalulo ya Mañolo a buyelezwi. I lumelelana ka ku tala ni Bibele kaufela. Bupolofita bwa yona bu bulezwi ka libizo la Jehova, ili y’o i fa bupaki bo bu tiile ka za tulemeno ni butuna bwa hae.

ZE MWA NAHUMI

8. Ki sinyeho mañi ye zibahazwa ya Ninive, kono ki litaba mañi ze nde za Juda?

⁸ Bupolofita bwa Jehova fahalimu a Ninive (1:1-15). “[Jehova, NW] ki Mulimu ya fufaba, ya likanyisa mutu.” Ka ona manzwi ao mupolofita u tateka taba ya “bupolofita fahalimu a Ninive.” (1:1, 2) Nihaike Jehova u liyeha ku nyema, mu bone cwale h’a kutiseza bumaswe ka moya wa kakundukundu ni liñungwa. Malundu a’ zikinyeha, tulundu twa nyanganya, mi lifasi l’a tunduluka. Ki mañi ya ka tiyela buhali bwa hae? Niteñi, Jehova ki sisabelo se si tiile sa ba ba bata ku ipata ku yena. Kono Ninive u sinyehile. U ka yundiswa ka munda, mi “ñalelwa  i si ke ya mi swala habeli.” (1:9) Jehova u ka takula libizo la hae ni milimu ya hae. U ka mu pumbeka. Ka ku fapana ili ka ku katulusa, ku na ni litaba ze nde ku Juda! Ki lifi zona zeo? Mushaeli wa kozo u mu bulelela kuli a eze mikiti ya hae, a tahise za buitamo bwa hae, kakuli sila, yena “ya maswe,” u yundile. “U bulaelezwi, ku felile.”—1:15.

9. Ki mubonelo mañi wa bupolofita o lu ba ni ona wa ku tulwa kwa Ninive?

⁹ Ku bonela cimo ku sinyiwa kwa Ninive (2:1–3:19). Nahumi u shemaeta Ninive kuli a itiiseze sisinyi ya taha. Jehova u ka kubukanya sinca ba hae, ‘bulena bwa Jakobo ni bulena bwa Isilaele.’ Mu bone litebe ni ze ba apezi banna ba hae ba ba m’ata ze fubelu ni sipi ya lilwaniso ye benya ya “makoloi a ndwa, ka lizazi l’a itukiseza ku puma.”! Makoloi a ndwa “a zamaiswa ka buhali” mwa makululu, a mata sina mamonyi a pula. (2:2-4) Cwale lu ba ni mubonelo wa bupolofita wa ndwa. Batu ba Ninive ba sitatala mi ba akufela ku sileleza limota kono ha ku na tuso. Likwalo za nuka za tibululwa, ndu ya mulena ya wa, mi likalibe ba eza sililo mi ba inata fa lifuba. Banna ba ba baleha ba laelwa ku yema, kono ha ku na ya fetuha. Munzi wa lobelwa ni ku sinyiwa. Lipilu za tepelela. Musima wa litau wo u kai cwale? Tau i talelize bana ba yona misima ya siselo, kono Jehova u zibahaza kuli: “Bona! na ku lwanisa.” (2:13) Ee, Jehova u ka cisa silwaniso sa Ninive sa ndwa, ku lumela lilumo le li ka feza bana ba hae ba litau, ni ku zwisa siselo sa hae mwa lifasi.

10. Ninive u tompololwa kuli ki nto mañi, mi mafelelezo a hae a talusizwe cwañi ka ku ekeza?

¹⁰ “Bumai ki bwa munzi wa mali . . . o tezi buhata ni busholi.” Mu utwe lilata la sime ni lilata la mawili a likoloi. Mu bone ku likita kwa lipizi, ku tulaka kwa makoloi, ku pumba kwa mupahami, ku benya kwa mukwale, ni ku myamyata kwa lilumo—ni libunda-tuna la litupu. “Ha ku bonwi ko ku si na litupu.” (3:1, 3) Mi ki kabakalañi? Kakuli u lekisize macaba ka buhule bwa hae ni batu ba mishobo-shobo ka buloi bwa hae. Lwa bubeli Jehova u zibahaza kuli: “Bona, na ku lwanisa.” (3:5) Ninive u ka tompololwa kuli ki lihule mi u ka sinyiwa, mi bumai bwa hae ha bu na ku fita bwa No-Amoni (Thebes), ya n’a hapilwe ki Asirya. Libaka za hae za masabelo li swana sina lifeiga ze buzwize, ili zeo ha li nyungiwa, “li wele mwa mulomo wa ya li ca.” (3:12) Batabani ba hae ba swana sina basali. Ha ku na se si ka lamulela Ninive kwa mulilo ni lilumo. Bana ba malena ba hae ba ka baleha sina nziye lizazi ha li tutumukile, mi batu ba hae ba ka hasana. Mulena wa Asirya u ka ziba kuli ha ku na kimululo, mi ha ku na mulyani wa sitombo seo. Batu kaufela ba ba ka utwa ze ezahezi ba ka kandelela, kakuli kaufela ba utwisizwe butuku ki bumaswe bwa Asirya.

MABAKA HA I LI YE TUSA

11. Ki likuka za Bibele ze mutomo lifi ze tolongoshizwe mwa Nahumi?

¹¹ Bupolofita bwa Nahumi bu tolongosha likuka za Bibele ze ñwi ze mutomo. Manzwi a makalelo a pono a kutela ku bonisa libaka Mulimu ha n’a file wa bubeli kwa Milao ye Lishumi: “[Jehova, NW] ki Mulimu ya fufaba.” Hamulaho fela wa f’o, u zibahaza buniti bwa ku kutiseza kwa hae “ba ba mu lwanisa ze maswe za bona.” Muikuhumuso o’ situhu ni balimu ba sihedeni ba Asirya ne li palezwi ku mu lamulela kwa katulo ya Jehova. Lwa kona ku ba ni buikolwiso bwa kuli ka nako ye swanela Jehova ka nzila ye swana u ka tisa katulo ye lukile fahalimu a ba ba maswe kaufela. “[Jehova, NW] h’a halifi kapili, ki yo mutuna ka m’ata a hae; mi h’a latuli mulatu wa ya fosize.” Kacwalo katulo ya Jehova ye lukile ni butuna bwa hae li pahamisizwe kabakala ku yundisa kwa hae Asirya ya m’ata. Ninive ‘n’a hapilwe, n’a sinyizwe, mi a lobelwa.’—1:2, 3; 2:10.

12. Nahumi u zibahaza ku kutiswa sinca kufi, mi bupolofita bwa hae bu kona ku swalisaniswa cwañi ni sepo ya Mubuso?

¹² Ka ku fapana ni Ninive ya ‘bulaelelwa,’ Nahumi u zibahaza ku kutiswa sinca kwa ‘bulena bwa Jakobo ni Isilaele.’ Jehova hape u lumela batu ba hae litaba ze nde kuli: “A mu bone fa malundu mautu a ya tisa litaba ze nde, ya t’o shaela kozo!” Zona litaba za kozo zeo ki za Mubuso wa Mulimu. Lu ziba cwañi? Ku iponahaza kabakala ku itusisa kwa Isaya pulelo ye swana, kono ku yona pulelo yeo u ekeza manzwi a li: “Ya tisa litaba ze nde, ya shaela za ku pilisa, ya li ku Sione: Mulimu wa hao ki ya busa!” (Nah. 1:15; 2:2; Is. 52:7) Ka nzila ye swana, muapositola Paulusi kwa Maroma 10:15 u itusisa yona pulelo ye swana yeo ka ku ama ku bao Jehova a luma sina bakutazi ba Sikreste ba taba ye nde. Bona bao ba shaela “Evangeli . . . ya mubuso.” (Mat. 24:14) Ka ku lumelelana ni taluso ya libizo la hae, Nahumi u tahisa ku omba-ombiwa kwa bao kaufela ba ba bata kozo ni puluso ye tiswa ki Mubuso wa Mulimu. Bona bao kaufela kaniti ba ka lemuha kuli ‘[Jehova, NW] u na ni sishemo, ki sisabelo se si tiile ka nako ya ziyezi ku ba ba mu sepile.’—Nah. 1:7.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]