Buka ya Bibele ya Bu 35—Habakuki

Muñoli: Habakuki

Ko Ne I Ñolezwi: Juda

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 628 B.C.E.(?)

1. Bupolofita bwa Habakuki bu koñomeka liniti lifi ze tuna?

HABAKUKI ki ye ñwi ya bo bu twi ki bupolofita bo bunyinyani bwa Mañolo a Siheberu. Nihakulicwalo, pono ni lushango lwa hae lo lu buyelezwi ki Mulimu ki za butokwa hahulu kwa batu ba Mulimu. Bupolofita bwa hae bo bu susueza ili bo bu tiisa bu yamunwenanga batanga ba Mulimu mwa nako ya maswabi. Buka ye i koñomeka liniti ze tuna ze peli, kuli: Jehova Mulimu ki yena Mubusi wa Pupo kamukana, mi ba ba lukile ba pila ka tumelo. Buka ye hape i sebeza sina temuso kwa bahanyezi ba batanga ba Mulimu ni bao ka buipi ba ipala ku ba batu ba hae. I fa mutala wa tumelo ye tiile ku Jehova, yena ya swanelwa ki milumbeko kaufela.

2. Ku bulezwiñi ka za muñoli, yena Habakuki?

² Buka ya Habakuki i kala cwana: “Ki ze litaba ze patululezwi mupolofita Habakuki.” (Hab. 1:1) Kana ne li mañi yena mupolofita y’o Habakuki (Chavaq·quqʹ mwa Siheberu), ili y’o libizo la hae li talusa kuli “Ku Kumbatwa Ko Ku Mufutumala”? Ha ku na ze bulezwi ka za situhulu, lusika, miinelo ya mwa bupilo, kamba lifu la Habakuki. Ha ku zibwi hande kamba n’a li Mulivi wa muopeli wa mwa tempele, nihaike kuli seo sa akalezwa ka bupaki bo bu kwa mafelelezo a buka, bo bu li: “KU MUTABELEZI. KA LIOPELISO ZA KA, ZA MIHALA.”

3. Ki miinelo ifi ye ama Juda ye tusa ku bonisa nako ye ne ñozwi Habakuki?

³ Habakuki n’a bulezi lili bupolofita bwa hae? Bupaki bo se bu bulezwi ni manzwi a’ li “[Jehova, NW] u mwa Tempele ya hae ye kenile” li bonisa kuli tempele ya mwa Jerusalema ne i sa yemi. (2:20) Seo, hamohocwalo ni lushango lwa bupolofita, si akaleza kuli ne bu bulezwi lilimo li sikai fela Jerusalema i si ka sinyiwa kale ka 607 B.C.E. Kono lilimo zeo ki ze kai? Ku lukela ku ba kuli ne li hamulaho wa puso ya Mulena Josiasi ya n’a saba Mulimu, ka 659-629 B.C.E. Bupolofita ka sibili bu fa bupaki ha bu bulela ka za musebezi wo batu mwa Juda ba si ke ba kolwa niha u ka bulelwa. Ki ufi ona wo? Ki wa za Mulimu ha ka biza Makalade (Mababilona) kuli ba to fa Juda ya sa lumeli koto. (1:5, 6) Seo ne si ka swanela makalelo a puso ya Mulena Jojakimi ya n’a lapela maswaniso, ili mwa nako yeo ku sa lumela ni ku sa luka ne ku atile mwa Juda. Jojakimi n’a yolisizwe ki Faro Neko, mi naha ne i li ye ñwi ya ze mwatas’a Egepita. Mwa miinelo ye cwalo batu ne ba ka ikutwa kuli ba kona ku honona kuli Babilona ya kona ku ba taseza. Kono Nebukadenezare n’a tuzi Faro Neko mwa ndwa ya Karakemishi ya ka 625 B.C.E., mi ka nzila yeo a ngandumuna Egepita. Kacwalo bupolofita b’o ne bu ka be bu filwe seo si si ka ezahala kale. Kacwalo liakalezo li supa kwa makalelo a puso ya Jojakimi (ye ne kalile ka 628 B.C.E.), ili ku bonisa kuli Habakuki n’a pila mwa nako ya Jeremia.

4. Ki lika mañi ze bonisa kuli buka ya Habakuki i buyelezwi ki Mulimu?

⁴ Lu kona ku ziba cwañi kuli buka ye i buyelezwi ki Mulimu? Miputo ya kwaikale ya Mañolo a Siheberu i paka kuli Habakuki ki kalulo ya Bibele. Niha i sa buleli buka ye fa libizo, miputo yeo ka bupaki ne i kopanyeleza buka ye ha ne i ama ‘libuka ze 12 za Bupolofita bo Bunyinyani,’ kakuli ha ku sa balelwi Habakuki ne ku si ke kwa ba ze 12. Muapositola Paulusi n’a ngile kuli bupolofita b’o ki kalulo ya Mañolo a buyelezwi mi u ama Habakuki 1:5 ka ku nonga, ili ku i biza sina “se si bulezwi ki bapolofita.” (Lik. 13:40, 41) Yona buka ye u i amile hañatanyana mwa mañolo a hae. Kaniti luli talelezo ya manzwi a Habakuki ka za Juda ni Babilona i bonisa kuli n’a li mupolofita wa niti wa Jehova, ili ya n’a bulezi ka libizo la hae ni kabakala kanya ya hae.

5. Mu kandeke ka bukuswani ze mwa Habakuki.

⁵ Buka ya Habakuki i na ni likauhanyo ze talu. Likauhanyo za pili ze peli ki ngambolo mwahal’a muñoli ni Jehova. Li kandeka ka za m’ata a Makalade, ni sinyeho ye ka tahela naha ya Babilona ye ikubukanyeza z’e si za yona, ye fumisa ndu ya yona ka bumaswe, ye yaha muleneñi ka ku sulula mali, mi ili ye lapela maswaniso a ku beta. Kauhanyo ya bulalu i kandeka ka za kanya ya Jehova fa lizazi la ndwa, mi muñolelo wa yona o nyangumuna ha u si ka teulwa kwa m’ata ni ku susumeza kwa ona. Yona kauhanyo yeo ki tapelo ya ka lipina za malilo mi i se i bulezwi ku ba “ye ñwi ya litoko ze nde  hahulu ili ze tabisa hahulu mwahal’a litoko kaufela za Siheberu.” *

ZE MWA HABAKUKI

6. Ku ezahalañi mwa Juda, mi kacwalo Jehova u ka eza musebezi ufi o komokisa?

⁶ Mupolofita wa itilelela ku Jehova (1:1–2:1). Ku sa lumela mwa Juda ku cabuzi lipuzo mwa munahano wa Habakuki. U buza kuli, “Mawe [Jehova, NW], ni ka biza ku Wena hakai u sa ni utwi? . . . Fapil’a ka ki lisinyehelo ni nalu.” (1:2, 3) Mulao u fela mata, ya maswe u koma ya lukile, mi likatulo li kopami. Kabakala seo, Jehova u ka eza musebezi o komokisa, ili wo ba “ka palelwa ku kolwa kuli n’o ka ezwa.” Taba kikuli u “biza Makalade”! Pono yeo Jehova a fa ka za sicaba seo se si sabisa ili se si kanyanyu i tahisa luwewe luli. Si ineezi ku sinya, mi si kubukanya bahapiwa inge se si “ñwata mushabati.” (1:5, 6, 9) Ha ku na ya ka si tibela, nihaiba malena ni manduna, kakuli sa ba seha kaufela bona. Si hapa libaka ze tiile kaufela. Zeo kaufela ki katulo ni nyazo ya Jehova, yena “Ya-Kenile.” (1:12) Habakuki wa kuza tuu kuli Mulimu a bulele.

7. Jehova u omba-omba cwañi Habakuki?

⁷ Pono ya bumai bo bu ketalizoho (2:2-20). Jehova wa alaba, u li: “U ñole pono, u i ñole hande fa matapa.” Niha i bonahala ku liyeha, i tamehile ku talelezwa. Jehova u omba-omba Habakuki ka manzwi a’ li: “Ya lukile u ka pila ka tumelo ya hae.” (2:2, 4) Sila se si inuneka ha si na ku peta milelo ya sona, niha si ikubukanyeza macaba ni mishobo. Mi mane, bona bao ki bona ba ba ka mu soma ka linguli za bumai bo bu ketalizoho:

8, 9. Bumai bo bu ketalizoho bwa pono bu ka tahela batu ba ba cwañi?

⁸ “Bumai ki bwa hae ya ikubukanyeza s’e si sa hae!” Yena ka sibili u ka lobelwa. U ka bukulwa “kakuli u suluzi mali a batu, u sinyize.” (2:6, 8) “Bumai ki bwa ya batela ndu ya hae bufumu bo [bu] maswe.” Ku felisa macaba a mañata kwa hae ku ka huwisa macwe ni musilo za ndu ya hae. (2:9) “Bumai ki bwa mutu ya yaha munzi ka ku sulula mali.” Jehova u bulela kuli macaba a hae a ka ikataleza ze ka ciswa ki mulilo ni ze si na tuso. “Kakuli lifasi li ka tala zibo ya kanya ya [Jehova, NW], sina mo ku talezi mezi mwa liwate.”—2:12, 14.

⁹ ‘Bumai ki bwa ya kolisa wahabo ka bunyemi kuli a mu bone h’a tubuzi.’ Jehova u ka mu nwisa mwa komoki ye mwa lizoho la Hae la bulyo, ili ku mu shubula mwa sibaka sa ku mu bubeka “kabakala mali a batu a’ suluzwi, ni kabakala ze maswe ze ezizwe mwa naha.” Siswaniso sa ku beta si na ni tuso mañi ku y’a si betile—kana milimu ye si na tuso yeo ya bulela? (2:15, 17) “Bumai ki bwa ya bulelela kota kuli: Zuha! Mi kwa licwe le li sa buleli, u li: Yema! Kikuli siswaniso si ka kona ku talifisa?” Ka ku fapana ni yona milimu ye sa pili yeo, “[Jehova, NW] u mwa Tempele ya hae ye kenile: Lifasi kaufela li kuze fapil’a hae”!—2:19, 20.

10. Ki musebezi ufi o sabisa o ka ezahala hamoho ni ku bonahala kwa Jehova fa lizazi la ndwa?

¹⁰ Jehova fa lizazi la ndwa (3:1-19). Ha lapela ka ku liloka, Habakuki u hupula hande-nde musebezi wo sabisa hahulu wa Jehova. Jehova ha n’a bonahezi “kanya ya hae [ya] kopanya lihalimu, lifasi [la tala] milumbeko ya hae.” (3:3) Liseli la hae ne li inge la lizazi, mi n’a zamaiwa kwapili ki butuku bo bu yambukela. A yema, a nyanganyisa lifasi, a tahisa kuli macaba a lundulwe ni kuli malundu a kale a tubehe. Jehova n’a taha a totomokile sina muhali y’a m’ata ya na ni buta bo bu tatuluzwi ni makoloi a punyuso. Malundu ni mezi a mwa libuba a ngangama. Lizazi ni kweli za yema, mi kwa bonahala liseli la masho a hae ni ku benya-benya kwa lilumo la hae yena ha n’a nze a pazula lifasi, ili ku hatikela macaba ka ku a bifela. A yo lamulela sicaba sa hae ni mutoziwa wa hae ni ku yo shitula mitomo ya ya maswe, “ku i tubelela.”—3:13.

11. Habakuki u amiwa cwañi ki pono, kono yena u ikatulela cwañi?

¹¹ Mupolofita u eshulwa ki pono ya m’ata a musebezi wa kale wa Jehova hamohocwalo ni musebezi o mutuna hahulu o sa taha. “Ni utwile . . . Mi mubili wa ka wa sisimuha; ha ni utwa linzwi leo, milomo ya ka ya mwemweta, masapo a ka a njanja, mañwele a ka a ngungaulana; ni swanezi ku talimela lizazi la ñalelwa inze ni kuzize, sila ha si ka kena ka limpi ku t’o hapa sicaba sa hesu.” (3:16) Niteñi, Habakuki u ikatulela kuli ku si na taba ni linako ze t’ata ze lukela ku taha—likota za feiga ha li na ku tubula, za veine ha li na ku beya, mitapi i ka fela mwa milaka—yena u ka tabela Jehova ni ku wabelelwa Mulimu ya mu pilisize. U feleleza pina ya hae ya nyakalalo ka manzwi a’ li: “Mata a ka, ki Yena Mulena [Jehova, NW], u fa mautu a ka ku swana sina a lipala, u ni zamaisa mwa mabaka a ka a’ lumbile.”—3:19.

MABAKA HA I LI YE TUSA

12. Paulusi n’a sebelisize cwañi Habakuki 2:4 ka nzila ye tusa?

¹² Ka ku lemuha kuli bupolofita bwa Habakuki bwa tusa kwa ku luta, muapositola Paulusi n’a amile kauhanyo 2, timana 4, fa linako ze talu ze fitana. Ha n’a koñomeka kuli taba ye nde ki ona m’ata a Mulimu a ku pilisa ka ona ba ba na ni tumelo kaufela, Paulusi n’a ñolezi Bakreste kwa Roma kuli: “Kakuli, mwateñi, ku patuluzwi Ku Luka kwa Mulimu, ku zwa kwa tumelo, ku isa kwa tumelo; sina ha ku ñozwi kuli: Ya lukile u ka pila ka tumelo.” Ha n’a ñolezi ba kwa Galatia, Paulusi n’a koñomekile  sisupo sa kuli mbuyoti i taha ka tumelo, kuli: “Ka za kuli ha ku na mutu ya beiwa ya lukile fapil’a Mulimu ka Mulao, ki taba ye utwahala ka linzwi le: Ya lukile u ka pila ka tumelo.” Paulusi hape n’a ñozi mwa liñolo la hae kwa Maheberu kuli Bakreste ba lukela ku bonisa tumelo ye pila, ili ye punyusa bupilo, mi hape n’a amile manzwi a Jehova ku Habakuki. Niteñi, h’a ami fela manzwi a Habakuki a’ li , “ya lukile u ka pila ka tumelo,” kono hape ni manzwi a hae a ekezehile ka ku ya ka Septuagint ya Sigerike a’ li: “Mutu ya kutela mwamulaho, moya wa ka ha u mu katelwi.” Cwale u feleleza ka ku bulela kuli: “Luna lu ku ba ba tiiseza mwa tumelo, ku pilisa mioya ya luna.”—Maro. 1:17; Magal. 3:11; Maheb. 10:38, 39.

13. Talelezo ye si ka busha ya bupolofita bwa Habakuki ka za Juda ni Babilona i koñomekañi ka za likatulo za Mulimu?

¹³ Bupolofita bwa Habakuki bu tusa hahulu Bakreste kacenu, ili bao ba tokwa m’ata. Bu luta ku itinga ku Mulimu. Hape bu tusa ku lemusa ba bañwi ka za likatulo za Mulimu. Temuso yeo ki ye m’ata: Mu si ke mwa li likatulo za Mulimu li liyehile hahulu; li “ka bonahala” luli. (Hab. 2:3) Ka ku sa busha bupolofita bwa za ku sinya Juda kwa Babilona ne bu talelelizwe, mi Babilona yona ka sibili ne i hapilwe, muta Mamede ni Maperesia ne b’a ngile muleneñi wo ka 539 B.C.E. Ki tuto hakalo ya kuli lu lumele manzwi a Mulimu! Kabakaleo, muapositola Paulusi n’a boni tuso ya ku ama Habakuki ha n’a lemusa Majuda ba mwa lizazi la hae kuli ba lumele, kuli: “Mu tokomele kihona, mu ka swana mu tahelwa ki se si bulezwi ki bapolofita kuli: A mu bone, mina bokamashungu, mu komoke he, mi mu yunde; kakuli ni ka eza musebezi mwa mazazi a mina, ili musebezi o mu si ke mwa lumela kuli wa koneha, mutu nih’a mi taluseza ona.” (Lik. 13:40, 41; Hab. 1:5, LXX) Majuda ba ba sa lumeli ne ba si ka utwa Paulusi, sina mo ne ba hanezi temuso ya Jesu ya za ku sinyiwa kwa Jerusalema; ne ba tahezwi ki ze maswe kabakala ku sa lumela kwa bona limpi za Maroma ha ne li taluzi Jerusalema ka 70 C.E.—Lu. 19:41-44.

14. (a) Bupolofita bwa Habakuki bu susueza cwañi Bakreste kacenu kuli ba be ni tumelo ye tiile? (b) Sina ha ku bulezwi mwa bupolofita, ki sepo ifi ye tabisa yeo ba ba lata ze lukile ba kana ba ba ni yona?

¹⁴ Ka ku swana, bupolofita bwa Habakuki ni kacenu bu susueza Bakreste ku ba ni tumelo ye tiile, ha ba nze ba pila mwa lifasi le li tezi mifilifili. Bu ba tusa ku luta ba bañwi ni ku alaba puzo yeo batu mwa lifasi kamukana ba se ba buzize, kuli, Kana Mulimu u ka atula ba bamaswe? Mu lemuhe hape manzwi a bupolofita a’ li: “Ha i ka liyeha, u i talimele, kakuli i ka bonahala; mi ha i na ku liyeha.” (Hab. 2:3) Ku si na taba ni misunga ye ezahala mwa lifasi, bomasiyaleti ba ba tozizwe ba bacalifa ba Mubuso ba hupula manzwi a Habakuki a za likezo za kwamulaho za silomboti sa Jehova, a’ li: “U zwezi ku t’o lamulela sicaba sa hao! Ku t’o pilisa mutoziwa wa hao!” (3:13) Jehova kaniti ki yena “Ya-Kenile” wa bona, ku zwa kwamulaho k’o, mi ki “Licwe” ili ya ka nyaza ba bamaswe ni ku fa bao a lata bupilo. Bote ba ba lata ze lukile ba kana ba wabelelwa Mubuso ni bubusi bwa hae, ka ku bulela kuli: “Ni ka tabela [Jehova, NW], ni wabelelwe Mulimu ya ni pilisa. Mata a ka, ki Yena Mulena [Jehova, NW].”—1:12; 3:18, 19.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]