Buka ya Bibele ya Bu 36—Zefania

Muñoli: Zefania

Ko Ne I Ñolezwi: Juda

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: 648 B.C.E. i si ka fita kale

1. (a) Ki kabakalañi lushango lwa Zefania ha ne lu swanela mwa nako ya hae? (b) Taluso ya libizo la hae ne i swanezi cwañi muinelo?

KWA makalelo mwa puso ya Mulena Josiasi wa Juda (659-629 B.C.E.), ka nako yeo bulapeli bwa Baale ne bu atile hahulu mi “baprisita ba [milimu i sili]” ne ba etelela bona bulapeli bo bu si ka kena bo, ku kana kwa ba kuli lushango lo ne lu shaelwa ki mupolofita Zefania ne lu tilumuzi batu ba mwa Jerusalema. Nihaike kuli mwendi n’a li ya simuluha ku Mulena Ezekiasi wa lusika lwa silena lwa Juda, Zefania n’a nyaza hahulu miinelo mwa sicaba. (Zef. 1:1, 4) Lushango lwa hae ne li lwa sinyeho. Sicaba sa Mulimu ne si sa utwi, mi ki Jehova fela ya n’a kona ku si kutisa kwa bulapeli bwa niti ni ku si fuyola kuli si sebeze sina “libizo le lituna mwahal’a macaba kamukana a lifasi.” (3:20) Zefania n’a bonisize kuli mutu n’a ka “silelezwa mwa lizazi  la buhali bwa [Jehova, NW]” ka ku banduswa fela ki Mulimu. (2:3) Libizo la hae ki le li swanela hakalo la Tsephan·yahʹ (Siheberu), le li talusa kuli “Jehova U Patile (U Bulukile)”!

2. Buikatazo bwa Zefania ne bu tahisize cwañi siselo, kono ki kabakalañi seo ha ne si bile sa swalelele fela?

² Buikatazo bwa Zefania ne bu tahisize se siñwi. Mulena Josiasi, ya n’a yolile bulena a na ni lilimo za buhulu ze 8, n’a kalisize “ku kenisa Juda ni Jerusalema” mwa silimo sa bu 12 sa puso ya hae. N’a felisize bulapeli bwa buhata, a lukisa “Ndu ya [Jehova, NW],” mi a kutisa mukiti wa Paseka. (2 Makol., likauha. 34, 35) Nihakulicwalo, licinceho za n’a tisize Mulena Josiasi ne li za swalelele fela kakuli n’a yolilwe ki ba balalu ba bana ba hae ni a li muñwi kwa baikulyae, ili bao kaufela ne ba ezize “ze maswe fapil’a [Jehova, NW].” (2 Makol. 36:1-12) Zeo kaufela ne li ka ku taleleza manzwi a Zefania, a’ li: “Ni ka kalimela manduna ni bana ba malena, kamukana ni . . . ba ba taza ndu ya mulen’a bona ze hapilwe ka bulengwami ni ka bupumi.”—Zef. 1:8, 9.

3. Zefania n’a polofitile lili mi ili kai, mi buka yeo i na ni lushango lufi lo lu minahani habeli?

³ Ku zwelela ku ze fahalimu ku bonahala kuli ‘linzwi la [Jehova, NW] ne li tile ku Zefania’ nakonyana pili 648 B.C.E. i si ka fita kale, sona silimo sa bu 12 sa Josiasi. Timana ya pili i bonisa kuli n’a bulela a li mwa Juda mi hape zibo ye tungile yeo a bonisa ka za libaka ni lizo za mwa Jerusalema i yemela taba ya kuli n’a pila mwa Juda. Lushango lo lu mwa buka ye ki lo lu minahani habeli, ka ku ba lo lu bemba ili lo lu omba-omba. Ka butuna, lu landalala fa lizazi la Jehova, lizazi le li sabisa le li fakaufi, kono ka nako ye swana, lu bulela cimo kuli Jehova u ka kutisa sicaba se si ishuwa se “si ka sepa Libizo la [Jehova, NW].”—1:1, 7-18; 3:12.

4. Ki sifi se si bonisa kuli buka ya Zefania ki ye buniti ili ye tile ka moya wa Mulimu?

⁴ Buniti bwa buka yeo ya bupolofita ha bu koni ku hononwa ka ku utwahala. Jerusalema ne i sinyizwe ka 607 B.C.E., ili lilimo ze fitelela 40 hamulaho wa ku bulela cimo seo kwa Zefania. Ku seo haki bupaki bwa za silifasi fela bo lu na ni bona kono ni Bibele yona ka sibili i na ni bupaki bwa kuli seo ne si ezahezi mwa n’a polofitezi Zefania luli. Hamulahonyana wa ku sinyiwa kwa Jerusalema, Jeremia n’a ñozi buka ya Malilo, ye talusa miinelo ye sabisa ya n’a iponezi, ha n’a sa i hupula hande. Ku bapanya likalulo ze sikai ku paka kuli luli lushango lwa Zefania ki lo lu “tahile ka Moya wa Mulimu.” Zefania u lemusa ka za tokwahalo ya ku baka “mu si ka welwa kale ki buhali bo bu cisa bwa [Jehova, NW],” hailif’o Jeremia u ama ku ze se ezahezi ha li , “[Jehova, NW] . . . u suluzi mabifi a’ cisa a hae.” (Zef. 2:2; Mali. 4:11) Zefania u bulela cimo kuli Jehova u “ka tiseza batu ñalelwa, mi ba ka zamaya inge libofu . . . mali a bona a ka sululwa sina liluli.” (Zef. 1:17) Jeremia u bulela seo ka ku ba nto ye se i petilwe: “Ba pulyana sina libofu fa mapatelo, ba lambakilwe ka mali.” (Litaku li siyamisizwe ki luna.)—Mali. 4:14; hape mu bapanye Zefania 1:13—Malilo 5:2; Zefania 2:8, 10—Malilo 1:9, 16 ni 3:61.

5. Litaba ze ezahezi li bonisa cwañi kuli bupolofita bwa Zefania ne bu talelelizwe ka ku nepahala?

⁵ Litaba ze ezahezi hape li biha ku shandaulwa kwa macaba a sihedeni, Moabi ni Amoni hamohocwalo ni Asirya, ku kopanyeleza teñi ni Ninive muleneñi wa yona, sina mwa n’a bulelezi cimo Zefania ka ketelelo ya Mulimu. Sina mupolofita Nahumi ha n’a bulezi cimo ka za ku shandaulwa kwa Ninive (Nah. 1:1; 2:10), Zefania n’a zibahalize cwalo kuli Jehova “Ninive a i fetule matota ni sibataulo se si swana inge lihalaupa.” (Zef. 2:13) Sinyeho yeo ne li ye tezi hahulu kuli ku si ka fita ni lilimo ze 200 hamulaho wa yona, Herodotus caziba wa litaba ze ezahezi n’a ñozi ka za Tigris kuli ki “nuka fo ne u yemi munzi wa Ninive.” * Ibat’o ba ka 150 C.E. Lucian muñoli wa Mugerike n’a ñozi kuli “ha ku na se si siyezi sa ona cwale.” * The New Westminster Dictionary of the Bible (1970), likepe 669, i bulela kuli limpi ze n’e t’o i lwanisa “ne li tusizwe hahulu ki ku lusa kwa ka sipundumukela kwa nuka ya Tigris, ko ne ku yenduzi kalulo ye tuna ya lukwakwa lwa munzi ni ku tahisa kuli sibaka seo si be se si sa koni ku silelezwa. . . . Sinyeho ne li ye tezi hahulu kuli mwa linako za Magerike ni Maroma Ninive ne i batil’o ba litangu fela. Niteñi mwahal’a nako yeo kaufela kalulo ya munzi w’o ne i pumbami mwa mabunda a matakala a n’a bonahala.” Fa likepe 627 buka ye swana yeo i bonisa kuli Moabi ni yona ne i shandauzwi sina ka mo ne ku polofitezwi: “Nebukadenezare a hapa Mamoabi.” Josephus ni yena u biha za ku hapiwa kwa Amoni. * Mamoabi hamohocwalo ni Maamoni kwa nalulelule ne ba tuhezi ku ba teñi sina sicaba.

6. Kacwalo he, ki kabakalañi Zefania ha i lukela ku ba ya mañolo a Bibele?

⁶ Majuda kamita ba file Zefania sibaka sa yona se si i swanela ku za Mañolo a buyelezwi. Lizibahazo za yona ze bulezwi ka libizo la Jehova li talelelizwe ka ku iponelwa hande, ka ku bubeka Jehova.

ZE MWA ZEFANIA

7. Lizazi le lituna la Jehova li ka talusañi kwa lila za hae?

⁷ Lizazi la Jehova li fakaufi (1:1-18). Buka i kala ka za sinyeho. “Ni ka sinyeleza linto kamukana ze mwa butuna bwa lifasi, ku bulela [Jehova, NW].” (1:2) Ha ku na se si ka banda, kwa batu kamba lifolofolo. Balapeli ba Baale, baprisita ba milimu i sili,  balapeli ba lihalimu ba fa lituwa za mandu, ba ba zwakanya bulapeli bwa Jehova ni bwa Malikomi, ba ba siya Jehova, ni ba ba sa tabeli ku mu bata—kaufela ba lukela ku shwa. Mupolofita u laela kuli: “U kuze fapil’a Mulena [Jehova, NW]; kakuli lizazi la [Jehova, NW] li sutelezi.” (1:7) Jehova yena ka sibili u lukisize sitabelo. Manduna, ba mifilifili, bapumi, ni ba lipilu ze ku sili—kaufela ba ka batiwa. Bufumu ni tutu ya bona li ka sinyiwa. Lizazi la Jehova le lituna li fakaufi! Ki “lizazi la buhali, lizazi la maswenyeho ni la ñalelwa; ki lizazi la ku sinya ni la ku bulaya, lizazi la lififi ni la bunsu, lizazi la malu ni la lififi le linsu.” Mali a ba ba foseza Jehova a ka sululwa sina liluli. “Mi haili silivera ya bona ni gauda ya bona, ha li na ku kona ku ba lamulela, mwa lizazi la buhali bwa [Jehova, NW].” Mulilo wa lifufa la hae u ka cisa lifasi-mubu kamukana.—1:15, 18.

8. (a) Silelezo neikana ya fumanwa cwañi? (b) Ki bumai bufi bo ne bu bulelezwi macaba?

⁸ Mu bate Jehova; macaba a ka sinyiwa (2:1-15). Lizazi leo li si ka fita kale sina muuku, ba ba ishuwa “a mu bate [Jehova, NW] . . . a mu bate ze lukile, mu bate buikokobezo,” mwendi mu kana mwa “silelezwa mwa lizazi la buhali bwa [Jehova, NW].” (2:3) Lipulelo za Jehova li zwelapili, ili ku bulelela naha ya Mafilisita bumai, yeo hamulaho ikaba “naha ya ba ba siyalezi ba lusika lwa Juda.” Moabi ye ikuhumusa ni Amoni li ka shandaulwa inge Sodoma ni Gomora “kakuli ba nyefuzi, mi ba ikuhumuselize sicaba sa [Jehova, NW] wa limpi.” Milimu ya bona i ka yunda ni bona. (2:7, 10) “Lilumo” la Jehova hape li ka bulaya Maetopia. Asirya, ni muleneñi wa yona wa Ninive, kwa mutulo bo? I ka ba lihalaupa le li si na se siñwi ni sibaka mo ku pila libatana, ee, “litota,” kuli mane “mutu ni mutu ya ka fita kwatuko a ona, u ka liza miloli” ka ku komoka.—2:12, 15.

9. (a) Ki kabakalañi Jerusalema ha maibile, mi Jehova u leleziñi macaba? (b) Bupolofita bu fela ka litaba lifi ze tabisa?

⁹ Jerusalema wa mukwenuheli wa lifiswa misuha; bomasiyaleti ba ba ikokobeza ba fuyolwa (3:1-20). Ki bumai hape ku Jerusalema, munzi wa bukwenuheli ni buhateleli! Manduna ba hae, “litau ze puluma,” ni bapolofita ba hae, “bapumi,” ha ba si ka sepa Mulimu wa hae, Jehova. U ka ba lifisa misuha. Kana bayahi ba hae ba ka saba Jehova ni ku amuhela kalimelo? Batili, kakuli “isali kakusasana, ba ineela ku sinya mizamao ya bona kaufela.” (3:3, 4, 7) Jehova u lelile ku puta macaba ni ku ba sululela buhali bwa hae kaufela bo bu tuka, mi lifasi kaufela li ka ca mulilo wa lifufa la hae. Kono, ku na ni sepiso ye nde hakalo! Jehova u ka “fa macaba milomo ye kenile, kuli a bize kaufela Libizo la [Jehova, NW], a mu sebeleze ka pilu i li ñwi.” (3:9) Ba ba ikuhumusa ka butuna bwa bona ba ka zwiswa, mi bomasiyaleti ba ba ikokobeza ba ba eza ze lukile ba ka pilela fa libizo la Jehova. Ku opela, ku wabelwa, ku nyakalala, ni ku taba kwa kalisa mwa Sione, kakuli Jehova Mulena wa Isilaele u mwahal’a bona. Ye haki nako ya ku saba kamba ku fokolisa mazoho, kakuli Jehova u ka ba pilisa ni ku ba tabela ka lilato ni tabo ya hae. “Kakuli ni ka mi bubanisa ni ku mi kuteka ka libizo le lituna mwahal’a macaba kamukana a lifasi, ha ni se ni kutisa ba ba hapilwe ba mina, mu nze mu iponela, ku bulela [Jehova, NW].”—3:20.

MABAKA HA I LI YE TUSA

10. Mwa mazazi a Mulena Josiasi bupolofita bwa Zefania ne bu bile ni tuso mañi?

¹⁰ Mulena Josiasi ki yo muñwi ya n’a utwile bupolofita bwa Zefania ni ku tusiwa hahulu ki bona. A eza mungendenge luli wa licinceho za bulapeli. Zeo hape ne li fumanehisize buka ya Mulao, ye ne i latehile ndu ya Jehova ha ne i pongani. Josiasi n’a swabile hahulu ha n’a utwile ze ka zwa mwa ku sa utwa ha n’a li balezwi mwa buka yeo, ili nto ye ne i fa bupaki bwa mutu yo muñwi, Mushe, bwa sa n’a sweli ku polofita Zefania. Josiasi cwale a ikokobeza fapil’a Mulimu, mi kacwalo Jehova a mu sepisa kuli sinyeho ye bulezwi cimo ne i si ke ya taha mwa mazazi a hae. (Deut., likauha. 28-30; 2 Mal. 22:8-20) Naha ne i bandile kwa kozi! Kono isi ka nako ye telele, kakuli bana ba Josiasi ne ba palezwi ku latelela mutala wa hae o munde. Nihakulicwalo, ku Josiasi ni sicaba sa hae, ku isa mamelelo kwa bona kwa “linzwi la [Jehova, NW] le li tile ku Zefania” ne ku ba tusize hahulu.—Zef. 1:1.

11. (a) Zefania i swalisana cwañi ni Ngambolo ya fa Lilundu mi ni liñolo la Paulusi kwa Maheberu mwa ku fa kelezo ye nde? (b) Ki kabakalañi Zefania ha bulela kuli “mwendi mu ka suhana mu silelezwa”?

¹¹ Mwa Ngambolo ya hae ya fa lilundu ye zwile mubano, Kreste Jesu, mupolofita yo mutuna ka ku fitisisa wa Mulimu, n’a yemezi Zefania kuli ki mupolofita wa niti wa Mulimu ka ku bulela manzwi a’ swana hahulu ni kelezo ya Zefania ye mwa kauhanyo 2, timana 3: “A mu bate [Jehova, NW], mina kaufela ba ba ishuwa mwa lifasi, . . . a mu bate ze lukile, mu bate buikokobezo.” Kelezo ya Jesu ne li ya kuli: “Mu bate pili mubuso wa Mulimu ni Ku Luka kwa Hae.” (Mat. 6:33) Ba ba bata pili Mubuso wa Mulimu ba lukela ku itibelela kwa ku sa isa pilu k’o Zefania n’a lemusize ka za kona ha n’a bulezi ka za “ba ba fulalezi [Jehova, NW]; ni ba ba si ka bata [Jehova, NW], ba ba sa mu tokomeli” ni “ba ba li mwa lipilu za bona: [Jehova, NW] h’a koni ku eza hande kamba ku eza maswe.” (Zef. 1:6, 12) Mwa liñolo la hae kwa Maheberu, Paulusi ni yena u bulela ka za lizazi le li taha la katulo mi u lemusa ka za ku kutela mwamulaho. U ekeza kuli: “Luna ha lu yo ku ba ba kutela mwamulaho, ku y’o lateha; luna lu ku ba ba tiiseza mwa tumelo, ku pilisa mioya ya luna.” (Maheb. 10:30, 37-39) Haki ba ba tuhela kamba ba ba sa itebuhi kono ki ba ba bata Jehova ka tumelo, ka buishuwo ni ka niti bao mupolofita a bulelela  kuli: “Mwendi mu ka suhana mu silelezwa mwa lizazi la buhali bwa [Jehova, NW].” Ki kabakalañi ha li “mwendi”? Kabakala kuli ku piliswa kwa mafelelezo ku itingile fa nzila ya mutu. (Mat. 24:13) Hape ki kupuliso ya kuli ha lu koni ku itinga fa ku nahana fela kuli Mulimu u ka lu shwela makeke. Bupolofita bwa Zefania ha bu siyi ku kakanya ni ko ku kana ka za sipundumukela seo lizazi leo li ka taha ka sona ku ba ba sa libeleli.—Zef. 2:3; 1:14, 15; 3:8.

12. Ki mutomo mañi wa bundume w’o Zefania a fa ku ba ba ‘bata Jehova’?

¹² Ki lo he cwale lushango lo lu bonisa za sinyeho ya ba ba foseza Jehova kono inze lu fa mbengenge ye nde hahulu ya limbuyoti za ba ba ‘bata Jehova’ ka ku baka. Babaki bao ne ba ka ndumeba, kakuli, ka mwa bulelela Zefania, “Mulena wa Isilaele, Yena [Jehova, NW], u ku wena.” Haki nako ya kuli Sione a sabe kamba ku fokolisa mazoho ka ku sa ba ni misebezi. Ki nako ya ku sepa Jehova. “Ki ndume ya pilisa! U ka ku tabela ka tabo ye tuna; kabakala lilato la hae, u ka ikuzeza fela; u ka ku wabelelwa ka lipina za tabo.” Tabo hape ki ya ba ba ‘bata pili mubuso wa hae,’ ka tibelelo ya silelezo ya hae ye lilato ni limbuyoti za kamita!—3:15-17.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]