Buka ya Bibele ya Bu 39—Malaki

Muñoli: Malaki

Ko Ne I Ñolezwi: Jerusalema

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: Hamulaho wa 443 B.C.E.

1. Ki lifi ze bonisa cisehelo ya Malaki ku za Jehova?

MALAKI ne li mañi? Ha ku na buniti nihaiba bu li buñwi bo bu ñozwi ka za situhulu sa hae kamba ze ezahezi za hae za ka butu. Nihakulicwalo, ka ku ya ka ze mwa bupolofita bwa hae, ki ko ku iponahaza hande kuli n’a na ni cisehelo ye tuna mwa ku ipeya kwa hae ku Jehova Mulimu, ku yemela libizo la Hae ni bulapeli bo bu kenile, ni ku li n’a halifiswa hahulu ki ba ba ipala ku sebeleza Mulimu kono ili ba ba isebeleza ili bona. Libizo la Jehova li bulezwi h’a 48 mwa likauhanyo z’e ne za bupolofita bwa hae.

2. Libizo la Malaki li kana la talusañi, mi ku bonahala kuli n’a pilile lili?

² Libizo la hae ka Siheberu ki Mal·ʼa·khiʹ, ili le li kana la talusa “Numwana ya Ka.” Mañolo a Siheberu,  Septuagint, ni mukolokisezo wa libuka ka ku latelelana kaufela li beya Malaki kwa mafelelezo mwahal’a ze 12 ze bizwa bupolofita bo bunyinyani. Ka ku ya ka sizo sa Sinagoge ye Tuna, n’a pilile hamulaho wa bapolofita bo Hagai ni Zakaria mi n’a pilile mwa linako za Nehemia.

3. Ki lifi ze bonisa kuli bupolofita bwa Malaki ne bu ñozwi hamulaho wa 443 B.C.E.?

³ Bupolofita b’o ne bu ñozwi lili? Ne li mwahal’a tamaiso ya mubusisi, ili ye ba nako ya ku yahiwa sinca kwa Jerusalema hamulaho wa ku ba matota kwa Juda ka lilimo ze 70. (Mala. 1:8) Kono ne li mubusisi ufi? Ka ku ba kuli sebelezo ya tempele ya bulelwa kono isi ka ku ama kwa ku yahiwa kwa tempele, i lukela ku ba hamulaho wa mubusisi Zerubabele, ili yo tempele ne i felizwe mwahal’a nako ya buzamaisi bwa hae. Ki mubusisi a li muñwi fela yo muñwi ya bulezwi mwa Mañolo wa ka nako yeo, mi yo ki Nehemia. Kana bupolofita bwa lumelelana ni nako ya Nehemia? Ha ku na ze bulezwi mwa Malaki ka za ku yahiwa sinca kwa Jerusalema ni mamota a yona, ili nto ye kapula kalulo ya pili ya bubusisi bwa Nehemia. Nihakulicwalo, ki ze ñata ze bulelwa ka za ku itusisa maswe kwa lika ki baprisita, ili ku nyalanisa Malaki ni muinelo o ne u li teñi Nehemia ha n’a tile lwa bubeli kwa Jerusalema, ku zwa fa n’a bizelizwe ku kutela kwa Babilona ki Aritazerisi ka 443 B.C.E., silimo sa bu 32 sa puso ya mulena y’o. (Mala. 2:1; Neh. 13:6) Likalulo ze swana mwa Malaki ni mwa Nehemia li bonisa kuli bupolofita b’o bu ama ku yona nako yeo.—Mala. 2:4-8, 11, 12—Neh. 13:11, 15, 23-26; Mala. 3:8-10—Neh. 13:10-12.

4. Ki lifi ze fa bupaki bwa buniti ni ku ba ye buyelezwi kwa buka ya Malaki?

⁴ Majuda kamita ba amuhezi buka ya Malaki ku ba ye buniti. Ku amiwa ku yona mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste, ko ku sikai ili ko ku bonisa litalelezo za bupolofita bwa yona, ku bonisa kuli Malaki ne li ye buyelezwi mi ne li kalulo ya Mañolo a Siheberu a n’a lumezwi ki puteho ya Sikreste.—Mala. 1:2, 3—Maro. 9:13; Mala. 3:1—Mat. 11:10 ni Lu. 1:76 ni 7:27; Mala. 4:5, 6—Mat. 11:14 ni 17:10-13, Mare. 9:11-13 ni Lu. 1:17.

5. Ne li muinelo ufi wa kwa moya o fokola o ne u tahisize bupolofita bwa Malaki?

⁵ Bupolofita bwa Malaki bu bonisa kuli tukufalelo ni cisehelo za bulapeli ze n’e zusulusizwe ki bapolofita bo Hagai ni Zakaria ka nako ya ku yaha sinca tempele ne li felile. Baprisita ne ba fetuhile ku ba ba ba si na taba, ba ba ikuhumusa, ni ku ikunga ku ba ba ba lukile. Lisebelezo za tempele ne se li li za lishea. Liñamba ni linubu ne li kutezi mwatasi kabakala maikuto a kuli Mulimu n’a si na taba ni Isilaele. Lisepo ze n’e itingile ku Zerubabele ne li si ka talelezwa, mi ka ku fapana ni litibelelo ze ñwi, Mesiya n’a si ka taha. Muinelo wa Majuda wa kwa moya ne li o fokola luli. Ne ku ka ba cwañi ni susuezo ni sepo? Batu ne ba ka zibiswa cwañi ka za muinelo wa bona luli ni ku pasumunwa kuli ba kutele mwa ku luka? Bupolofita bwa Malaki ne bu file kalabo.

6. Muñolelo wa Malaki ki ufi?

⁶ Muñolelo wa Malaki ki o nongile fa taba ili o m’ata. Pili u bonisa taba ye tokwa nyakisiso mi kihona a alaba likañi za b’a bulela ku bona. Kwa mafelelezo, u kutela ku bonisa taba ye tokwa nyakisiso ya n’a bonisize kwa makalelo. Nto yeo i ekeza kwa m’ata ni ku ikutwahaza hande kwa mabaka a hae. Ku fita ku tundamena ku kolwisa, u itusisa mukwa o’ bubebe, ili o na ni mabaka a’ tiile.

ZE MWA MALAKI

7. Jehova u bonisa lilato ni sitoyo sifi?

⁷ Taelo ya Jehova kwa baprisita (1:1–2:17). Jehova pili u bonisa lilato la hae kwa batu ba hae. U latile Jakobo ni ku toya Isau. Edomo a like ku yaha libaka za hae ze sinyehile; Jehova u ka li wisa mi li ka bizwa “Naha ya bumaswe,” sicaba s’a halifezi Jehova, kakuli Jehova u ka ba “yo muhulu mwa naha ya Isilaele.”—1:4, 5.

8. Baprisita ba silafalize cwañi tafule ya Jehova, mi ki kabakalañi ha ba ka kutiwa?

⁸ Cwale Jehova u bulela ka ku nonga kwa ‘baprisita ba ba shwaula libizo la hae.’ Ha ba nze ba lika ku ikemela, Jehova u ama kwa matabelo a bona a shwile meto, a toza, ni a kula, mi u buza kuli, Kana nihaiba mubusisi u ka tabela linubu ze cwalo? Jehova yena ka sibili h’a li lati. Libizo la hae li lukela ku bubekwa mwahal’a macaba, kono bona banna ba ba mu shwaula ka ku bulela kuli: “Tafule ya [Jehova, NW] i silafezi.” Ba ka kutiwa kakuli ka butali ba kekuluhile buitamo bwa bona ka ku fa matabelo a si na tuso. “Kakuli Na, ki Na Mulena yo muhulu, ku bulela [Jehova, NW] wa limpi, mi Libizo la ka la kutekwa mwahal’a macaba.”—1:6, 12, 14.

9. Ki mwa nto mañi mo baprisita ba palezwi, mi ba shwauzi cwañi ndu ya Jehova ye kenile?

⁹ Jehova cwale u fa taelo kwa baprisita, ili ku bulela kuli haiba ba sa isi pilu ku yona kelezo yeo, u ka lumela sikuto fahalimu a bona ni fahalimu a mbuyoti ya bona. U ka nepela buloko bwa linto ze tabiwa fa lipata za bona kakuli ba palezwi ku buluka bulikani bwa Livi. “Kakuli milomo ya muprisita i swanezi ku buluka zibo, kuli mulao u batiwe mwa mulomo wa hae; kakuli ki yena numwana wa [Jehova, NW] wa limpi.” (2:7) Malaki u itumelela sibi se situna sa Isilaele ni Juda. Ba ikezize ka bupumi mutu ni mutu ni mwanahabo mi ba shwauzi ndu ye kenile ya Jehova, Ndat’a bona ni Mubupi wa bona, ka ku nyala bana ba basizana ba mulimu u sili. Ba  fitelelize mwa ku kataza Jehova. Mane ba buzize kuli, “U kai Mulimu wa katulo ye lukile?”—2:17.

10. Ki musebezi mañi wa buatuli wo Mulena a tela kwa tempele ya hae?

¹⁰ Mulena ni numwana (3:1-18). Bupolofita cwale bu fita fa masetela ka manzwi a “[Jehova, NW] wa limpi”: “A mu bone, ni luma numwana ya ka, mi u ka lukisa nzila fapil’a ka; mi kapili-pili Mulena ye mu bata u ka kena mwa Tempele ya hae, lona Lingeloi la bulikani bo mu lakaza. A mu bone, wa ta.” (3:1) Ka ku ba mumbuti, u ka kenisa bana ba Livi mi u ka akufela ku ba paki ye lwanisa ba ba maswe ba ba si ka Mu saba. Jehova h’a fetuhi, mi kakuli ki bana ba Jakobo, ka sishemo u ka kutela ku bona haiba ba kutela ku yena.

11. Cwale ba swanela ku lika cwañi Mulimu, mi ki limbuyoti mañi ze ka latelela?

¹¹ Ne ba nze ba putelela Mulimu, kono cwale ba mu like ka ku tisa liñamba za bona mwa ndu ya pulukelo kuli lico li be teñi mwa ndu ya hae, ka buikolwiso bwa kuli u ka sulula limbuyoti za hae ze tezi ku zwelela mwa mahaulo a lihalimu. Ba ka ba naha ye kateleha ili ye ka bulelwa ki macaba kaufela ku ba ye tabile. Ba ba saba Jehova ne ba nze ba bulelisana hamoho, mi Jehova n’a nze a teeleza ka zebe mi a utwa. “Mi buka ya kupuzo ya ñolwa fapil’a hae, ya ñolelwa ba ba saba [Jehova, NW], ni ba ba tokomela Libizo la hae.” (3:16) Ba ka ba bufumu bwa Jehova tota mwa lizazi la hae l’a tomile.

12. Ki lifi ze sepisizwe ka za lizazi la Jehova le lituna le li sabisa?

¹² Lizazi le lituna le li sabisa la Jehova (4:1-6). Leo ki lizazi le li taha le li ka t’o ciseleza ba ba maswe, ili ku sa siya mubisi kamba mutai. Kono lizazi la ku luka li ka pazulela ba ba saba libizo la Jehova, mi ba ka foliswa. Jehova u ba eleza kuli ba hupule Mulao wa Mushe. Pili lizazi la hae le lituna le li sabisa li si ka taha kale, Jehova u sepisa ku lumela mupolofita Elia. “U ka kutiseza lipilu za bashemi kwa bana ba bona, ni lipilu za bana ku bondat’a bona, kuli ni si ke na t’o nata lifasi ka sikuto.”—4:6.

MABAKA HA I LI YE TUSA

13. Malaki i bulelañi ka za (a) sishemo ni lilato la Jehova? (b) buikalabelo bwa baluti ba Linzwi la Mulimu? (c) ba ba loba milao ni likuka za Mulimu?

¹³ Buka ya Malaki i tusa mwa ku utwisisa likuka ze sa cinci ni lilato le li sishemo la Jehova Mulimu. Kwa makalelo, i koñomeka lilato le lituna la Jehova la batu ba hae “Jakobo.” N’a zibahalize kwa bana ba Jakobo kuli: “Na, [Jehova, NW] ha ni fetuhi.” Ku si na taba ni bumaswe bwa bona bo butuna, n’a li ya itukiselize ku kutela kwa batu ba hae ha ne ba ka kutela ku yena. Ki Mulimu ya sishemo luli! (Mala. 1:2; 3:6, 7; Maro. 11:28; Ex. 34:6, 7) Ka Malaki, Jehova n’a koñomekile kuli milomo ya muprisita “i swanezi ku buluka zibo.” Ba ba filwe buikalabelo bwa ku luta Linzwi la Mulimu kaufela ba lukela ku utwa sona sisupo se, ili ku ikolwisa kuli ba luta zibo ye nepahezi. (Mala. 2:7; Mafil. 1:9-11; mu bapanye Jak. 3:1.) Jehova h’a tuheleli baipumisi, ba ba lika k’u nga kuli “ya eza maswe ki yo munde mwa meto a [Jehova, NW].” Ku si ke kwa ba ni ya nahana kuli u kona ku puma Jehova ka ku ipumisa ku fa nubu ku yena Mulena yo mutuna y’o. (Mala. 2:17; 1:14; Makolo. 3:23, 24) Jehova u ka akufela ku ba paki ya lwanisa kaufela ba ba loba milao ye lukile ni likuka; ha ku na ya eza bumaswe ya lukela ku libelela ku banduka. Jehova u ka ba atula. (Mala. 3:5; Maheb. 10:30, 31) Ba ba lukile ba kana ba ba ni buikolwiso bo bu tezi bwa kuli Jehova u ka hupula likezo za bona ni ku ba fa mupuzo. Ba ise pilu kwa Mulao wa Mushe, sina mwa n’a ezelize Jesu, kakuli ku ona ku na ni lika ze ñata ze talelezwa ka yena.—Mala. 3:16; 4:4; Lu. 24:44, 45.

14. (a) Malaki, sihulu i supa kwa nto mañi? (b) Malaki 3:1 ne i talelelizwe cwañi mwa lilimo za mwanda wa pili C.E.?

¹⁴ Ka ku ba buka ya mafelelezo ya Mañolo a Siheberu a buyelezwi, Malaki i supa kwa likezahalo ze zamaelela ni ku taha kwa Mesiya, ili y’o ku taha kwa hae hamulaho wa nako ye fitelela lilimo ze mianda ye mine ne ku tahisize mabaka a ku ñolwa kwa Mañolo a Sigerike a Sikreste. Sina mo ku ñolezwi kwa Malaki 3:1, Jehova wa limpi n’a ize: “A mu bone, ni luma numwana wa ka, mi u ka lukisa nzila fapil’a ka.” Ka ku bulela a li ya buyelezwi, Zakaria ya n’a sa hulile n’a bonisize kuli nto yeo ne i talelelizwe ka mwan’a hae, Joani Mukolobezi. (Luka 1:76) Jesu Kreste n’a file bupaki bwa taba yeo, ili ku bulela ka nako ye swana kuli: “Ha ku na yo mutuna ku Joani Mukolobezi; nihakubacwalo, yo munyinyani ku ba ba mwa mubuso wa kwa lihalimu ki yo mutuna ku yena.” Joani n’a lumilwe, sina ka mwa n’a bulelezi cimo Malaki, ku ‘lukisa nzila,’ mi n’a siyo mwahal’a bao Jesu hamulaho n’a ezize bulikani bwa Mubuso ni bona.—Mat. 11:7-12; Lu. 7:27, 28; 22:28-30.

15. “Elia” wa bupolofita bwa Malaki ki mañi?

¹⁵ Mi kwa Malaki 4:5, 6, Jehova n’a sepisize kuli: “A mu bone, ni ka mi lumela mupolofita Elia.” Yena “Elia” yo ki mañi? Jesu hamohocwalo ni lingeloi le ne li bonahezi ku Zakaria li ama ona manzwi ao ku Joani Mukolobezi, ili ku bonisa kuli ki yena ya ka “lukisa linto kaufela” ni “kuli a lukiseze [Jehova, NW] sicaba se si utwa” kuli si to amuhela Mesiya. Nihakulicwalo, Malaki hape u bulela kuli “Elia” ki mutwaleti wa “lizazi le lituna le li sabisa la [Jehova, NW]” ili ku bonisa talelezo ye sa li kwapili ya lizazi la katulo.—Mat. 17:11; Lu. 1:17; Mat. 11:14; Mare. 9:12.

16. Malaki u supa kwa lizazi lifi le li fuyauzwi, mi ki susuezo ye mufutumala ifi y’a fa?

¹⁶ Ka ku libelela lona lizazi leo, Jehova wa limpi u li: “Ku zwa kwa matahelo a lizazi, ku ya kwa malikelelo,  Libizo la ka ki le lituna mwahal’a macaba. . . . Kakuli Na, ki Na Mulena yo muhulu, . . . mi Libizo la ka la kutekwa mwahal’a macaba.” Ki le li sabisa luli! Kakuli ‘lizazi li ka cisa sina mulilo wa ondo, mi baikuhumusi kaufela ni ba ba eza ze maswe kaufela ba ka ba sina matakala.’ Niteñi, tabo ki ya ba ba saba libizo la Jehova, kakuli bona ba ka “pazulelwa ki lizazi la Ku Luka, le li folisa ka liseli la lona.” Seo si bulela ka za nako ye tabisa f’o lubasi lwa butu lwa ba ba ipeya ku utwa ba ka foliswa ka ku tala—kwa moya, maikuto, munahano, ni mubili. (Sin. 21:3, 4) Mwa ku supa ku lona lizazi le li kanya ili le li fuyauzwi leo, Malaki u lu susueza ku tisa linubu za luna mwa ndu ya Jehova ka pilu kaufela: “Mu ni like ka seo, ku bulela [Jehova, NW] wa limpi, mi mu ka bona nji ni si ke na mi tibululela mahaulo a kwa lihalimu, na mi sululela mbuyoti, mane sibaka mo mu ka i amuhelela si taele.”—Mala. 1:11, 14; 4:1, 2; 3:10.

17. Litemuso za Malaki li tahiswa ni memo mañi ya mubonelo o munde?

¹⁷ Niha i zwelapili ku lemusa ka za ‘ku natiwa kwa lifasi ka sikuto,’ buka ya mafelelezo ye ya Bupolofita i tahisa memo ya ku ba ni mubonelo o munde ni tabo ka ku likana ni manzwi a Jehova kwa batu ba hae a’ li: “Macaba kaufela a ka li: Mu teebile, kakuli mu ka ba naha ye kateleha.”—4:6; 3:12.

[Lipuzo za Tuto]