Buka ya Bibele ya Bu 40—Mateu

Muñoli: Mateu

Ko Ne I Ñolezwi: Palestine

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 41 C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: 2 B.C.E.–33 C.E.

1. (a) Ki sepiso ifi yeo Jehova a file mufuta wa mutu ku zwelela mwa Edeni ku ya kwapili? (b) Sepo ya ku sepa Mesiya ne i tomile cwañi ka ku tiya mwahal’a Majuda?

KU ZWA fa nako ya bukwenuheli bwa mwa Edeni, Jehova u file mufuta wa mutu sepiso ye omba-omba ya kuli u ka pilisa ba ba lata ze lukile kaufela ka Peu ya “musali” wa hae. N’a lelile kuli u ka zwisa yona Peu yeo, kamba Mesiya, mwa sicaba sa Isilaele. Mianda-nda ya lilimo ha ne i nze i fita, a tahisa ku ñolwa kwa bupolofita bo buñata ka bañoli ba Maheberu ba ba buyelezwi, ili ku bonisa kuli Peu ikaba Mubusi mwa Mubuso wa Mulimu ni kuli u ka sebeleza ku bonisa bukeni bwa libizo la Jehova, ili ku li zwisa nyazo ye li tahiselizwe. Litaba ze ñata ne li filwe ka bapolofita bao ili ze ama yena y’o ya n’a ka bonisa ku luka kwa Jehova ili ya n’a ka tisa tukuluho kwa sabo, ku hatelelwa, sibi, ni lifu. Ka ku fezwa kwa Mañolo a Siheberu, sepo ya ku sepa Mesiya ne i tomile ka ku tiya mwahal’a Majuda.

2. Mesiya ha n’a bonahezi, miinelo ne li ye swanela cwañi kwa ku hasanya taba ye nde?

² Mwahal’a nako yeo miinelo ya lifasi ne i nze i cinca. Mulimu n’a sa sotelize macaba ka ku itukiseza ku taha kwa Mesiya, mi miinelo ne se i kondile kwa neku la ku kona ku hasanya taba ya kezahalo yeo kai ni kai. Greece, naha ye m’ata ya lifasi ya buketalizoho, ne i file puo ye bulelwa ki bote, ili siitusiso sa ku ambolisana ka sona mwahal’a macaba. Roma, naha ye m’ata ya lifasi ya busilela, ne i kopanyize macaba a n’a li mwatas’a yona ku ba puso i liñwi mi ne i pangile mikwakwa ya ku konisa likalulo za mubuso kaufela ku fitwa teñi ka bunolo. Majuda ba bañata ne ba hasani mwahal’a mubuso w’o kamukana, mi kacwalo ba bañwi ne ba itutile ka za tibelelo ya Majuda ya Mesiya ya taha. Mi cwale, hamulaho wa lilimo ze 4,000 ku zwa fa sepiso ya mwa Edeni, Mesiya n’a bonahezi! Peu ye ne se i litezwi ka nako ye telele ne i tile! Likezahalo ze butokwa ka ku fitisisa mwa litaba za mufuta wa mutu haisali ne li ezahezi Mesiya ha n’a nze a peta ka busepahali tato ya Ndat’ahe ona fa lifasi-mubu fa.

3. (a) Ki tukiso mañi ya n’a ezize Jehova mwa ku ñola litaba za bupilo bwa Jesu? (b) Ki sifi se si ipitezi ka za taba ye ñwi ni ye ñwi ya Evangeli, mi ki kabakalañi kaufel’a zona z’e ne ha li tokwahala?

³ Hape n’e li nako ya kuli ze ñozwi ze buyelezwi li eziwe ili za ku buluka likezahalo za butokwa hahulu zeo. Moya wa Jehova ne u buyelezi banna ba bane ba ba sepahala kuli ba ñole litaba ka ku ikemela, kacwalo ili ku fa bupaki bo bune bwa kuli Jesu n’a li Mesiya, Peu ni Mulena ya sepisizwe, ni ku fa litaba ka za bupilo bwa hae, bukombwa bwa hae, lifu la hae, ni zuho ya hae. Zona litaba zeo li bizwa Evangeli, linzwi la “evangeli” li talusa “taba ye nde.” Hailif’o litaba z’e ne zeo za zamaelela mi hañata li kandeka likezahalo ze swana, haki ku kopiswa fela hane kwa taba i liñwi. Libuka za Evangeli ze talu za pili hañata li bizwa “synoptic,” ili ku talusa  “mubonelo o swana,” kakuli li itusisa muatumelelo o swana mwa ku kandeka za bupilo bwa Jesu fa lifasi-mubu. Kono yo muñwi ni yo muñwi wa bañoli ba bane bao—bo Mateu, Mareka, Luka, ni Joani—u kandeka ka za Kreste ka mw’a li utwisiseza. Yo muñwi ni yo muñwi u na ni makanatelo a hae ni mulelo, u bonisa butu bwa hae, mi u hupula babali ba hae ba ka nako yeo. Ka mo lu shwashwatela ze ne ba ñozi, ki ka mo lu itebuhela miinelo ye ipitezi ya buka ye ñwi ni ye ñwi ni kuli zona libuka z’e ne ze buyelezwi zeo za Bibele ki litaba za bupilo bwa Jesu Kreste ze ikemezi, ze talelezana, ili ze lumelelana.

4. Ki lifi ze zibwa ka za muñoli wa buka ya pili ya Evangeli?

⁴ Mateu n’a li yena wa pili ku ñola taba ye nde ka za Kreste. Libizo la hae mwendi ki ku pumelwa kwa la “Matitia” la Siheberu, le li talusa “Mpo ya Jehova.” N’a li yo muñwi wa baapositola ba 12 ba ne ba ketilwe ki Jesu. Mwahal’a nako yeo Mulena n’a zamaile mwahal’a naha ya Palestine kaufela a nze a kutaza ni ku luta ka za Mubuso wa Mulimu, Mateu n’a swalisani hahulu ni yena, ka silikani. A si ka ba kale mulutiwa wa Jesu, Mateu n’a li mutelisi, ili musebezi o ne u toilwe hahulu ki Majuda, kakuli ne u ba hupulisa kamita kuli ne ba si ka lukuluha kono ne ba busiwa ki Roma. Mateu hape n’a bizwa Livi mi n’a li mwan’a Alfea. N’a amuhezi ka bunolo memo ya Jesu ya kuli a mu latelele.—Mat. 9:9; Mare. 2:14; Lu. 5:27-32.

5. Ku zibwa cwañi kuli Mateu ki yena ya n’a ñozi Buka ya Evangeli ya pili?

⁵ Hailif’o Buka ya Evangeli ye bulelwa kuli i ñozwi ki Mateu ha i buleli kuli ki yena ya i ñozi, bupaki bo bu eshula bwa baituti ba za keleke ya kwa makalelo bu talusa kuli ki yena ya n’a i ñozi. Mwendi ha ku na buka ya kale yeo muñoli wa yona a zibwa ka ku utwahala ni ka ku lumelelana hahulu ku fita buka ya Mateu. Ku zwa kwamulaho k’o kwa mazazi a Papias wa kwa Hierapolis (kwa makalelo a lilimo za mwanda wa bubeli C.E.) ku ya cwalo kwapili, lu na ni mukoloko wa lipaki ba kwa makalelo ba ba paka kuli Mateu ki yena ya n’a ñozi Buka ye ya Evangeli ni kuli ki kalulo ye buniti ya Linzwi la Mulimu. Cyclopedia ya McClintock ni Strong i li: “Litaba ze zwa ku Mateu li amilwe ki Justin Martyr, ki muñoli wa liñolo le li ya ku Diognetus (mu bone Justin Martyr ya Otto, vol. ii), ki Hegesippus, Irenæus, Tatian, Athenagoras, Theophilus, Clement, Tertullian, ni Origen. Haki ka litaba za teñi fela, kono ka muinelo wa ze amilwe, ka ku hohela mamelelo ka ku iketa kwa simbule sa mayemo a’ zibwa hande, ka ku sa honona ni ko ku kana, ha lu nga kuli ki nto ye bonisizwe hande-nde kuli buka ye lu na ni yona ha i si ka cinceha.” * Taba ya kuli Mateu n’a li muapositola mi, kacwalo, n’a na ni moya wa Mulimu i kolwisa kuli sa n’a ñozi ne si ka ba taba ye sepahala.

6, 7. (a) Evangeli ya Mateu ne i ñozwi lili mi ili mwa puo mañi pili? (b) Ki sifi se si bonisa kuli ka mutomo ne i ñolezwi Majuda? (c) New World Translation i bonisa hakai libizo la Jehova mwa Buka yeo ya Evangeli, mi ki kabakalañi?

⁶ Mateu n’a ñolezi taba ya hae mwa Palestine. Ha ku zibwi hande kuli ne li mwa silimo mañi, kono linyatela ze kwa mafelelezo a miputo ye miñwi (kaufel’a yona ili ya hamulaho wa lilimo za mwanda wa bulishumi C.E.) li bulela kuli ne li ka 41 C.E. Ku na ni bupaki bo bu bonisa kuli Mateu kwa makalelo n’a ñozi Buka ya Evangeli ya hae mwa Siheberu se ne si itusiswa ka nako yeo mi hamulaho n’a i tolokile mwa Sigerike. Mwa buka ya hae ye bizwa De viris inlustribus (Ka za Banna ba Libubo), kauhanyo III, Jerome u li: “Mateu, y’o hape a bizwa Livi, mi ili y’o ku zwa fa butelisi n’a bile muapositola, pili n’a ñozi Evangeli ya Kreste mwa Judea ka puo ni muñolo wa Sijuda ka ku tusa ba mupato ba ne ba lumezi.” * Jerome u ekeza kuli litaba za Siheberu za Buka yeo ya Evangeli ne li bukelelizwe ku fita mwa linako za hae (lilimo za mwanda wa bune ni buketalizoho C.E.) mwa sifalana sa ze ñozwi za n’a ipulukezi Pamphilus mwa Sesarea.

⁷ Kwa makalelo mwa lilimo za mwanda wa bulalu, Origen, ha n’a nyakisisa Libuka za Evangeli, u amiwa ki Eusebius a bulela kuli “ya pili ne i ñozwi . . . ka ku ya ka Mateu, . . . ya n’a i hasanyelize ba ne ba bile balumeli ku zwa kwa bulapeli bwa Sijuda, kakuli ne i ñozwi mwa Siheberu.” * Taba ya kuli ne i ñolezwi Majuda i boniswa ka situhulu se i fa, se si bonisa simuluho ya Jesu ya ka mulao ku zwa ku Abrahama, ni ka ku ama hahulu kwa yona kwa Mañolo a Siheberu, ili ku bonisa kuli ne a supa ku Mesiya ya taha. Ki ko ku utwahala ku lumela kuli Mateu n’a itusisize libizo la bumulimu la Jehova ka muinelo wa Tetragrammaton ha n’a amile kwa likalulo za Mañolo a Siheberu a n’a na ni libizo leo. Ki kabakaleo buka ya Mateu mwa New World Translation i na ni libizo la Jehova ha 18, sina ka mo li fumanehela mwa Mateu ya Siheberu ye ne i tahisizwe pili ki F. Delitzsch mwa lilimo za mwanda wa bu 19. Mateu n’a k’a nga libizo la bumulimu ka mwa n’a li ngela Jesu mi n’a si ke a tibelwa ki tumelo ya Sijuda ye ne i li teñi ka za ku sa itusisa libizo leo.—Mat. 6:9; Joa. 17:6, 26.

8. Taba ya kuli Mateu n’a li mutelisi i bonisizwe cwañi mwa litaba za Evangeli ya hae?

⁸ Bakeñisa kuli Mateu n’a li mutelisi, ne ku li ko ku utwahala kuli n’a ka talusa hande ha bulela ka za mali, lipalo, ni buñata. (Mat. 17:27; 26:15; 27:3) N’a itumela hahulu mufelañeke wa Mulimu mwa ku lumeleza yena, mutelisi ya kendiwa, ku ba sikombwa  sa taba ye nde ni mulikan’a Jesu. Kacwalo, lu fumana kuli ki Mateu fela mwahal’a bañoli ba Libuka za Evangeli ya lu fa ku landalala kwa Jesu kwa ka ku kuta-kutela fa taba ya kuli mufelañeke u tokwahala hahulu ka ku ekeza fa matabelo. (9:9-13; 12:7; 18:21-35) Mateu n’a susuelizwe hahulu ki sishemo sa Jehova se si si ka libelelwa mi ka ku swanela u ñola a mañwi a manzwi a’ omba-omba ka ku fitisisa ao Jesu n’a bulezi: “Mu tahe ku na mina kamukana ba ba katezi, ba ba imezwi, mi ni ka mi imulula. Mu itwese coko ya ka, mi mu itute ku na; kakuli ni na ni musa ni pilu ye bunolo, [mi] mu ka fumanela mioya ya mina pumulo. Kakuli coko ya ka i bubebe, mi mulwalo wa ka ha u na bukiti.” (11:28-30) Manzwi a’ lilato ao ne a wetulusa hakalo ku mutu yo ya n’a li mutelisi, ili y’o, ku si na kakanyo, n’a si ka bulelelwa litaba ze ñata ki ba mushobo wahabo, kwand’a ku lwahiwa!

9. Mateu i na ni makanatelo ni mutahisezo ufi?

⁹ Mateu sihulu n’a koñomekile kuli makanatelo a tuto ya Jesu ne li “mubuso wa kwa lihalimu.” (4:17) Ku yena, Jesu n’a li Mulena ya li Mukutazi. N’a itusisize linzwi la “mubuso” hañata hahulu (ku fitelela ha 50) kuli mane Buka ya hae ya Evangeli i kana ya bizwa Evangeli ya Mubuso. Mateu n’a iyakatitwe hahulu ku tahisa lingambolo za Jesu za fa nyangela ka ku utwahala hande kwa zona ku fita ku landalala fa mutatamanelo wa zona. Mwa likauhanyo ze 18 za pili, ku koñomeka makanatelo a Mubuso kwa Mateu ne ku mu isize kwa ku zwa mwa tukiso ya ka mutatamanelo. Niteñi, likauhanyo ze lishumi za mafelelezo (19 ku isa 28) ka nañungelele li latelela mutatamanelo hamohocwalo ni ku zwelapili ku koñomeka Mubuso.

10. Ki kabelo mañi ya litaba ze fumaneha fela mwa Mateu, mi Buka ye ya Evangeli i nyakisisa nako ye kuma kai?

¹⁰ Kabelo ye eza 42 pesenti ya Evangeli ya Mateu ha i fumanehi ku ifi kamba ifi ya Libuka za Evangeli ze ñwi ze talu. * Yeo i kopanyeleza liswanisezo ze 10 kamba ku fitelela: Mufuka mwa simu (13:24-30), bufumu bo bu patilwe (13:44), pelela ye tula hahulu (13:45, 46), lituwa (13:47-50), mutanga ya si na makeke (18:23-35), babeleki ni sixpence (20:1-16), ndate ni bana ba babeli (21:28-32), linyalo la mwan’a mulena (22:1-14), balyanjo ba ba lishumi (25:1-13), ni litalenta (25:14-30). Hamoho, buka yeo i fa litaba ku zwa fa ku pepwa kwa Jesu, ka 2 B.C.E., ku isa fa ku kopana kwa hae ni balutiwa ba hae pili a si ka nyuluhela kale kwahalimu, ka 33 C.E.

ZE MWA MATEU

11. (a) Buka ye ya Evangeli ka ku utwahala i kala cwañi, mi ki likezahalo lifi za kwa makalelo ze kandekiwa? (b) Ki lifi ze ñwi za litalelezo za bupolofita zeo Mateu a lu bonisa?

¹¹ Ku tahisa Jesu ni taba ya “mubuso wa kwa lihalimu” (1:1–4:25). Ka ku utwahala, Mateu i kala ka situhulu sa Jesu, ili ku bonisa tukelo ya Jesu ya ka mulao ya ku ba muyoli wa Abrahama ni Davida. Kacwalo, mamelelo ya mubali wa Mujuda ya hohiwa. Kiha lu bala taba ya ku itwalwa ka makazo kwa Jesu, ku pepwa kwa hae mwa Betelehema, ku pota kwa ba ba butali, ku bulaya kwa Heroda bashimani kaufela mwa Betelehema ba ba si ka kwanisa lilimo ze peli za buhulu, ku balehela kwa Egepita kwa Josefa ni Maria ni mwana yo munyinyani, ni ku kuta kwa bona hamulaho ku t’o pila mwa Nazareta. Mateu u tokomela ku hohela mamelelo kwa talelezo ya bupolofita ili ku bonisa kuli Jesu ki yena Mesiya ya bulezwi cimo.—Mat. 1:23—Is. 7:14; Mat. 2:1-6—Mi. 5:2; Mat. 2:13-18—Hos. 11:1 ni Jer. 31:15; Mat. 2:23—Is. 11:1, NW, litaluso za kwatasi.

12. Ki sifi se si ezahala fa kolobezo ya Jesu ni hamulaho fela wa yona?

¹² Taba ya Mateu cwale i tula lilimo ze bat’o ba ze 30. Joani Mukolobezi u sweli wa kutaza mwa lihalaupa la Judea: “Mu bake, kakuli mubuso wa kwa lihalimu s’o li fakaufi.” (Mat. 3:2) U sweli ku kolobeza Majuda ba ba bakile mwa nuka ya Jordani ni ku lemusa Bafalisi ni Basaduki ka za buhali bo bu taha. Jesu u taha ku zwa kwa Galilea mi wa kolobezwa. Honafo moya wa Mulimu u shetumukela ku yena, mi linzwi le li zwa kwahalimu li li: “Yo ki mwan’a ka ya latiwa, ye ni katelwa.” (3:17) Jesu cwale u iswa mwa lihalaupa, ili m’o, hamulaho wa ku itima lico ka mazazi a’ 40, u likiwa ki Satani Diabulosi. U kwenula Satani halalu ka ku ama Linzwi la Mulimu, ili ku bulela kwa mafelelezo kuli: “Zwa Satani, kakuli ku ñozwi kuli: Kubamela Mulena Mulimu wa hao, mi u sebeleze Yena a nosi.”—4:10.

13. Ki mungendenge ufi o nyangumuna o kalisa cwale mwa Galilea?

¹³ “Mu bake, kakuli mubuso wa kwa lihalimu u sutelezi fakaufi.” Manzwi ao a’ nyangumuna cwale a shaelwa mwa Galilea ki Jesu ya tozizwe. U biza mandui ba bane kuli ba siye tunyandi twa bona ni ku mu latelela mi ba be “ba ba yamba batu,” mi u zamaya ni bona “mwa Galilea kaufela, inz’a luta batu mwa masinagoge a bona, a bulela Evangeli ya mubuso, a folisa matuku kaufela ni buanga kaufela bo bu kwa batu.”—4:17, 19, 23.

14. Mwa Ngambolo ya fa lilundu, Jesu u bulela ka za limbuyoti lifi, mi u bulelañi ka za ku luka?

¹⁴ Ngambolo ya fa Lilundu (5:1–7:29). Nyangela ha i kalisize ku mu latelela, Jesu u kambama lilundu, wa ina, mi u kalisa ku luta balutiwa ba hae. U kala yona ngambolo ye nde hahulu yeo ka ‘limbuyoti’ ze 9: Mbuyoti ki ya ba ba iyakatwa butokwi bwa bona bwa kwa moya, ba ba lila, ba ba ishuwa, ba ba utwa tala ni linyolwa kabakala ku luka, ba ba na ni makeke, ba ba na ni pilu ye kenile, ba ba batiseza batu kozo, ba ba nyandiswa kabakala ku luka, ba ba tapaulwa ni ku tamelezwa bumaswe. “Mu wabelwe  mi mu nyakalale, kakuli mupuzo wa mina ikaba o mutuna kwa lihalimu.” U biza balutiwa ba hae kuli ki “lizwai la lifasi” ni “liseli la lifasi” mi u talusa ku luka, ko ku fapahana hahulu ni mikwa ya bañoli ni Bafalisi, ko ku tokwahala kwa neku la ku kena mwa Mubuso wa kwa lihalimu. “Mu be ba ba petehile, sina Ndat’a mina ya kwa lihalimu h’a li Ya petehile.”—5:12-14, 48.

15. Ki lifi zeo Jesu a na ni ku bulela ka za tapelo ni ka za Mubuso?

¹⁵ Jesu u lemusa ka za limpo ni litapelo za buipi. U luta balutiwa ba hae ku lapelela ku boniswa kwa bukeni bwa libizo la Ndat’ahe, kuli Mubuso wa Hae u tahe, ni kuli ba fiwe sico sa ka zazi. Mwahal’a ngambolo kaufela Jesu u koñomeka Mubuso. U lemusa ba ba mu latelela kuli ba si ke ba bilaela ka za bufumu kamba ku bu sebeleza fela, kakuli Ndate wa ziba ze ba tokwa luli. U li: “Kono mu bate pili mubuso wa Mulimu ni Ku Luka kwa Hae, mi linto zeo kamukana mu ka li ekelezwa kwateñi.”—6:33.

16. (a) Ki ifi kelezo ya Jesu ka za liswalisano ni ba bañwi, mi u bulelañi ka za ba ba utwa tato ya Mulimu ni ba ba sa i utwi? (b) Ngambolo ya hae i ba ni ku ama kufi?

¹⁶ Mulena u eleza ka za liswalisano ni ba bañwi, kuli: “Mi cwale linto kamukana ze mu lata kuli batu ba mi ezeze, mu ba ezeze zona ni mina.” Ba sikai ba ba fumana nzila ye liba kwa bupilo ikaba ba ba eza tato ya Ndat’ahe. Ba ba maswe ba ka zibwa ka misebezi ya bona mi ba ka haniwa. Jesu u bonisa kuli ya utwa manzwi a hae u swana ni “munna ya na ni ngana, ya yahile ndu ya hae fa licwe.” Ngambolo yeo i ama cwañi nyangela ye sweli ku teeleza? Ba “komoka tuto ya hae,” kakuli u luta “sina mutu ya na ni mata, isi ka mukwa wa bañoli ba bona.”—7:12, 24-29.

17. Jesu u bonisa cwañi m’ata a hae ka ku ba Mesiya, mi ki buiyakato bufi bo bu lilato b’o a bonisa?

¹⁷ Ku kutaza mubuso kwa yandululwa (8:1–11:30). Jesu u eza limakazo ze ñata—ku folisa ba mbingwa, ba ba omelezi luñañali, ni ba ba kenwi ki badimona. Mane u bonisa kuli u na ni m’ata fahalimu a moya ni mandinda ka ku kuzisa liñungwa, mi u zusa musizana kwa bafu. Jesu u utwela nyangela butuku hakalo ha bona mo i katalezi ni ku hasana, “inge lingu ze sina mulisana”! Ka mw’a bulelela kwa balutiwa ba hae, “lukau ki lo lutuna luli, kono ba ba kutula ki ba banyinyani. Mu lapele kihona Muñ’a lukau, kuli a lume babeleki mwa lukau lwa hae.”—9:36-38.

18. (a) Jesu u fa baapositola ba hae taelo ni kelezo mañi? (b) Ki kabakalañi “lusika lo” ha lu maibile?

¹⁸ Jesu u keta ni ku fa musebezi baapositola ba 12. U ba fa litaelo ze nongile fa taba ka za mwa ku ezeza musebezi wa bona mi u koñomeka tuto ye mutomo ye ba ka luta, u li: “Ha mu nze mu zamaya, mu bulele, mu li: Mubuso wa kwa lihalimu s’o li fakaufi.” U ba fa kelezo ye butali ili ye lilato, ye li: “Mu filwe fela, mu fane fela.” “Mu be ba ba na ni butali, sina linoha, mi mu be ba ba tokwile mano a maswe, sina linkwilimba.” Ba ka toiwa ni ku nyandiswa, nihaiba ki bahabo bona luli, kono Jesu u ba hupulisa kuli: “Ya babalela bupilo bwa hae, u ka sinyehelwa ki bona; kono ya sinyehelwa ki bupilo bwa hae, u ka bu fumana.” (10:7, 8, 16, 39) Ba ya, ku yo luta ni ku kutaza mwa minzi ye ba lumilwe teñi! Jesu u bonisa kuli Joani Mukolobezi ki yena numwana ya lumilwe ku mu twaleta, “Elia” ya sepisizwe, kono “lusika lo” ha lu amuheli Joani kamba yena, Mwan’a mutu. (11:14, 16) Kacwalo bumai ki bwa lusika lo ni minzi ye si ka bakiswa ki ku bona limakazo za hae! Kono ba ba ba balutiwa ba hae ba ka fumanela mioyo ya bona pumulo.

19. Bafalisi ha ba nyaza z’a eza la Sabata, Jesu u ba halifela cwañi?

¹⁹ Bafalisi ba fetulwa ni ku halifelwa (12:1-50). Bafalisi ba lika ku batisisa milatu ku Jesu ka za Sabata, kono u fetula litaba ze ba mu tama ka zona mi u kalisa ku nyaza hahulu buipi bwa bona. U ba bulelela kuli: “Mina bana ba limili, mu ka kona cwañi ku bulela litaba ze nde inze mu na ni lunya? Kakuli mulomo u buleliswa ki se si tezi mwa pilu.” (12:34) Ha ba na ku fiwa makazo ye ñwi kwand’a ya mupolofita Jonasi: Mwan’a mutu u ka ba mwa pilu ya lifasi mazazi a malalu ni masihu a malalu.

20. (a) Ki kabakalañi Jesu ha bulela ka liswanisezo? (b) Ki liswanisezo lifi za Mubuso zeo a fa cwale?

²⁰ Liswanisezo ze supile za Mubuso (13:1-58). Ki kabakalañi Jesu ha bulela ka liswanisezo? U taluseza balutiwa ba hae kuli: “Kabakala kuli mina mu filwe ku ziba likunutu za mubuso wa kwa lihalimu; kono bona ha ba si ka fiwa.” U bulela kuli balutiwa ba hae ba tabile kakuli ba bona ni ku utwa. Ki taelo kwa ku wetulusa yeo a ba fa cwale! Hamulaho wa ku ba tatululela swanisezo ya mucali, Jesu u fa swanisezo ya mufuka mwa simu, taku ya masitete, mumela, bufumu bo bu patilwe, pelela ya teko ye tuna, ni lituwa—ili zeo kaufel’a zona li talusa se siñwi ka za “mubuso wa kwa lihalimu.” Niteñi, batu ba sitatala kabakala hae, mi Jesu u ba bulelela kuli: “Mupolofita mo a tokwa ku kutekiwa ki mwa naha ya habo, ni mwa ndu ya hae.”—13:11, 57.

21. (a) Ki limakazo lifi z’a eza Jesu, mi li bonisa kuli ki mañi? (b) Ki pono mañi ye fiwa ka za ku taha mwa Mubuso wa hae kwa Mwan’a mutu?

²¹ Bukombwa ni limakazo ze ñwi za “Kreste” (14:1–17:27). Jesu u amiwa hahulu ki piho ya ku pumiwa toho kwa Joani Mukolobezi ka taelo ya Heroda Antipasi wa lipyeha. Ka makazo u fepa sikwata sa batu ba ba fitelela 5,000; u zamaya fa liwate; u fetaula ka likalabo linyazo ze ñwi za Bafalisi, ili bao, ka mw’a bulelela, ba ‘tulanga mulao wa Mulimu ka sihabo bona’; u folisa ba ba kenwi ki badimona, “ba ba toza, ni libofu, ni limumu, ni lihole, ni ba bañwi ba bañata”; mi hape u fepa batu ba ba fitelela  4,000, ka linkwa ze supile ni litapinyana ze sikai. (15:3, 30) Ka ku alaba puzo ya Jesu, Pitrosi u mu zibahaza, ka ku bulela kuli: “Ki wena Kreste, Mwan’a Mulimu Ya-Pila.” Jesu u babaza Pitrosi mi u zibahaza kuli: “Fa licwe leo ni ka yaha Keleke ya ka.” (16:16, 18) Jesu cwale u kala ku bulela ka za lifu la hae le li sweli ku atumela ni ka za zuho ya hae fa lizazi la bulalu. Kono hape u sepisa kuli ba bañwi ba balutiwa ba hae ha ba “na ku shwa, konji ba bone pili Mwan’a mutu a taha mwa mubuso wa hae.” (16:28) Hamulaho wa mazazi a silezi, Jesu u ya ni Pitrosi, Jakobo, ni Joani fa lilundu le li lumbile ku y’o mu bona ha fetuha ka kanya. Mwa pono, ba bona Mushe ni Elia ba nze ba ambola ni yena, mi ba utwa linzwi le li zwa kwahalimu li nze li li: “Yo ki Mwan’a ka ya latwa, ye ni katelwa; mu mu utwe.” Hamulaho wa ku shetumuka fa lilundu, Jesu u ba bulelela kuli “Elia” ya sepisizwe s’a tile, mi ba lemuha kuli u bulela ka za Joani Mukolobezi.—17:5, 12.

22. Jesu u elezañi ka za swalelo?

²² Jesu u eleza balutiwa ba hae (18:1-35). Ha li mwa Kapernauma Jesu u bulela kwa balutiwa ba hae ka za buikokobezo, tabo ye tuna ya ku fumana ngu ye latehile, ni za ku tatulula lifoso mwahal’a mizwale. Pitrosi u buza kuli: ‘Ni ka swalela mwanahesu hakai?’ mi Jesu u alaba kuli: “Ha ni ku buleleli ku swalelela ha 7, kono ha 70 ha i taimiswa ka 7.” Ka ku ekeza ku seo, Jesu u fa swanisezo ya mutanga y’o mulen’a hae n’a mu swalezi sikoloti sa lidinare ze bolule ba 60. Yena mutanga y’o hamulaho n’a tamisize mutanga yo muñwi kabakala sikoloti sa lidinare ze mwanda fela, mi kacwalo, mutanga ya si na makeke y’o ni yena n’a tamisizwe. * Jesu u utwahaza sisupo se: “Ndate ya kwa lihalimu u ka mi eza cwalo, mutu ni mutu ya sa swaleli mwanahabo lifoso, ka pilu ya hae kaufela.”—18:21, 22, 35.

23. Jesu u talusañi ka za telekano ni ka za nzila ye liba kwa bupilo?

²³ Mazazi a mafelelezo a bukombwa bwa Jesu (19:1–22:46). Likezahalo za akufa mi fapano ya hula bañoli ni Bafalisi ha ba nyemiswa hahulu ki bukombwa bwa Jesu. Ba taha ku t’o mu sitatalisa ka taba ya telekano kono ba palelwa; Jesu u bonisa kuli mutomo fela wa ka Mañolo kwa neku la telekano ki bubuki. Mucaha ya fumile u taha ku Jesu, ku t’o buza nzila ye isa kwa bupilo bo bu sa feli, kono u kuta a swabile ha utwa kuli u lukela ku lekisa za hae kaufela ni ku latelela Jesu. Hamulaho wa ku fa swanisezo ya babeleki ni sixpence, Jesu hape u bulela ka za lifu ni zuho ya hae, mi u li: “Mwan’a mutu [ha] si ka taha kuli a sebelezwe, kono ili ku sebeleza, ni ku fa bupilo bwa hae, kuli a liulule ba bañata.”—20:28.

24. Jesu ha kena mwa viki ya mafelelezo ya bupilo bwa hae, u ba ni lingambolo mañi ni ba bulapeli ba ba lwanisa, mi u talima cwañi lipuzo za bona?

²⁴ Jesu cwale u kena mwa viki ya mafelelezo ya bupilo bwa hae bwa butu bwa nama. U kena mwa Jerusalema ka tulo ka ku ba ‘Mulena, a pahami fa kana ka mbongolo.’ (21:4, 5) U lundula mwa tempele bacinci ba mali ni ba lipisinisi ba bañwi, mi lila za hae ba mu toya hahulu ha ba bulelela kuli: “Batelisi ni basali ba mahule ba mi laka mwa mubuso wa Mulimu.” (21:31) Liswanisezo za hae ze nongile fa taba ili za simu ya likota za veine ni za mukiti wa linyalo li nata fa sisupo. U alaba ka bunangu puzo ya Bafalisi ya za mutelo ili ka ku ba bulelela kuli ba kutiseze “Sesare ze li za Sesare; mi [ba] kutiseze Mulimu ze li za Mulimu.” (22:21) Ka ku swana u kutiseza Basaduki kakwaci ka bona mi u yemela sepo ya zuho. Bafalisi hape ba taha ku yena ni puzo ka za Mulao, mi Jesu u ba bulelela kuli mulao o mutuna ka ku fitisisa ki wa ku lata Jehova ka ku tala, mi wa bubeli ki ku lata wahabo mutu sina mw’a itatela. Jesu hape u ba buza kuli, ‘Kreste u ka ba cwañi mwan’a Davida, hailif’o ki Mulen’a hae?’ Ha ku na ya kona ku mu alaba, mi ku zwa f’o ha ku na ya tiya pilu ku mu buza hape.—22:45, 46.

25. Jesu u halifela cwañi ka m’ata bañoli ni Bafalisi?

²⁵ ‘Bumai ki bwa mina, baipi’ (23:1–24:2). Ha bulela kwa sikwata mwa tempele, Jesu u halifela hahulu bañoli ni Bafalisi. Ha ba si ka izwisa fela kwa ku kena mwa Mubuso kono ba lika ka t’ata ku tibela ba bañwi ku u kena. Sina mabita a’ basizwe busweu, ba bonahala ku ba ba bande kwande, kono mwahali ba tezi silafalo ni ku bola. Jesu u feza ka katulo ye fahalimu a Jerusalema: “Ndu ya mina i siyala ku mina ili matota.” (23:38) Ha nze a zwa mwa tempele, Jesu u polofita ka za ku sinyiwa kwa yona.

26. Ki sisupo sifi sa bupolofita seo Jesu a fa ka za ku ba teñi kwa hae mwa kanya ya bulena?

²⁶ Jesu u fa ‘sisupo sa ku ba teñi kwa hae’ (24:3–25:46). Fa Lilundu la likota za Olive, balutiwa ba hae ba mu buza ka za ‘sisupo sa ku ba teñi kwa hae ni ku fela kwa muinelo wa linto.’ (NW) Ka ku alaba Jesu u talusa ka za nako ye kwapili ya lindwa, “sicaba si ka lwanisa sicaba se siñwi, mubuso u lwanise mubuso o muñwi,” litala, lizikinyeho za lifasi, ku ekezeha kwa bumaswe, ku kutaziwa kwa “evangeli ye ya mubuso” mwa lifasi kamukana, ku ketiwa kwa “mutanga ya sepahala, ya na ni kutwisiso . . . fa bukombwa bwa z’a luwile kaufela,” ni miinelo ye miñwi kaufela ya sisupo se si shobani-shobani. (24:3, 7, 14, 45-47; 25:31) Jesu u feza bupolofita bwa butokwa bo ka liswanisezo za balyanjo ba ba lishumi ni litalenta, ili ze fa mipuzo ye tabisa ku ba ba tona ili ba ba sepahala, ni swanisezo ya lingu ni lipuli, ye bonisa batu ba ba swana sina lipuli ba “ya  mwa manyando a’ sa feli; ba ba lukile ba ye kwa bupilo bo bu sa feli.”—25:46.

27. Ki likezahalo lifi ze ba teñi fa lizazi la mafelelezo la Jesu fa lifasi-mubu?

²⁷ Likezahalo za mwa lizazi la mafelelezo la Jesu (26:1–27:66). Hamulaho wa ku ca Paseka, Jesu u toma nto ye nca ni baapositola ba hae ba ba sepahala, ili ku ba mema ku abana sinkwa ni veine ze si na mumela ka ku ba ze swaniseza mubili wa hae ni mali a hae. Ku zwa f’o ba ya kwa Getsemani, k’o Jesu a lapela. Judasi u taha teñi ni sikwata se si lwezi lilwaniso mi u beteka Jesu ka ku mu tubeta ka buipumisi. Jesu u iswa ku muprisita yo muhulu, mi baprisita ba batuna ni Kuta kamukana ba bata bupaki bwa buhata bwa ku tamisa Jesu. Ka buniti bwa bupolofita bwa Jesu, Pitrosi wa mu yaya ha likiwa. Judasi, ka ku sisitwa ki lizwalo, u nepela mwa tempele mali a n’a lifezwi bubeteki mi u y’o iponda. Kakusasana Jesu u iswa ku Pilato mubusisi wa Siroma, y’o a mu fana kuli a kokotelwe ka ku hapelezwa ki sikwata se ne si susumezwa ki baprisita ku huwa kuli: “Mali a hae a be fahalimw’a luna, ni fa bana ba luna.” Masole ba mubusisi ba sheliketa bulena bwa hae mi kiha ba mu isa kwa Gologota, k’o a kokotelwa fa kota mwahal’a malengwami ba babeli, fahalimu a toho ya hae ku ñozwi sisupo se si li , “Yo ki Mulena wa Majuda.” (27:25, 37) Hamulaho wa ku tukufazwa ka lihora ze ñata, Jesu kwa nalulelule wa shwa ibat’o ba ka hora ya bulalu ku zwa fahal’a musihali mi u bulukwa mwa libita le linca la Josefa wa kwa Arimatea. Li bile lizazi le li tezi likezahalo ka ku fitisisa mwa litaba kaufela ze ezahezi!

28. Mateu u fitisa taba ya hae fa masetela ka taba ifi ye nde ka ku fitisisa, mi u feza ka ku fa musebezi mañi?

²⁸ Zuho ya Jesu ni litaelo za hae za mafelelezo (28:1-20). Mateu cwale u fitisa taba ya hae fa masetela ka taba ye nde ka ku fitisisa. Jesu ya n’a shwile wa zuha—wa pila hape! Kakusasana luli fa lizazi la pili mwa viki, Maria Magdalena ni “Maria yo muñwi” ba taha kwa libita mi ba utwa zibahazo ya lingeloi ya taba yeo ye tabisa. (28:1) Ka ku pakela zibahazo yeo, Jesu ka sibili wa iponahaza ku bona. Mane lila li lika ku lwanisa taba ya zuho ya hae, ka ku lifa masole ba ne ba kantela libita mali a kweta kuli ba bulele kuli, “Balutiwa ba hae ba tile busihu, mi ba mu uzwize, luna ha lu lobezi.” Hasamulaho mwa Galilea, Jesu wa kopana hape ni balutiwa ba hae. Taelo ya hae ya ku ba laeza ki ifi? Ki ye: “Mu ye . . . mu lute macaba kaufela, mu ba kolobeze ka Libizo la Ndate, ni la Mwana, ni la Moya o Kenile.” Kana ba ka etelelwa mwa musebezi wo wa ku kutaza? Pulelo ya Jesu ya mafelelezo yeo Mateu a ñola i bonisa cwalo, kuli: “A mu bone, na, ni inzi ni mina ka mazazi kaufela, ku isa kwa mafelelezo a lifasi.”—28:13, 19, 20.

MABAKA HA I LI YE TUSA

29. (a) Mateu i ba cwañi mashatukelo ku zwa kwa Mañolo a Siheberu ku ya ku a Sigerike? (b) Ki tohonolo ifi ye ne ikozwi ki Jesu ye sa kona ku ikoliwa ki Bakreste kacenu?

²⁹ Buka ya Mateu, ya pili ku z’e ne za Evangeli, ka buniti fela ki mashatukelo a mande hahulu ku zwa mwa Mañolo a Siheberu ku ya mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste. Ka ku sa fosa, i zibahaza Mesiya ya li Mulena wa Mubuso wa Mulimu o sepisizwe, i zibahaza ze tokwahala mwa ku ba balateleli ba hae, mi i talusa musebezi o libelezi bao fa lifasi-mubu. Pili Joani Mukolobezi, mi hamulaho Jesu, mi ka ku feleleza balutiwa ba hae ne ba kutalize kuli “Mubuso wa kwa lihalimu s’o li fakaufi.” Fahalimu a seo, taelo ya Jesu i fita mane kwa mafelelezo a muinelo wa linto: “Evangeli ye ya mubuso i ka bulelwa mwa lifasi kaufela, ibe bupaki mwa macaba kamukana; kihona ku ka taha mafelelezo.” Ka buniti fela ne li tohonolo, mi isali tohonolo ye tuna, ku abana mwa musebezi wo wa Mubuso, ku kopanyeleza teñi ‘ku luta macaba kaufela,’ ku sebeza ka mwa n’a sebelelize Mulena.—3:2; 4:17; 10:7; 24:14; 28:19.

30. Ki kalulo ifi ya Mateu ye zibilwe kabakala ku sebeza hande kwa yona?

³⁰ Ka buniti fela Evangeli ya Mateu ki “taba ye nde.” Lushango lwa yona lo lu buyelezwi ne lu li “taba ye nde” ku ba ne ba lu latelezi mwa lilimo za mwanda wa pili wa Nako ya Luna, mi Jehova Mulimu u boni teñi kuli lu bukelelizwe sina “taba ye nde” ku t’o fita kacenu. Mane ni ba ba si Bakreste ba hapelelizwe ku lumela m’ata a Buka ya Evangeli ye, sina, ka mutala, mueteleli wa Sihindu Mohandas (Mahatma) Gandhi, ya bihilwe kuli n’a bulelezi Lord Irwin, ya n’a li mubusisi kwa India, kuli: “Naha ya henu ni ya ka ha li ka swalisana ka lituto ze ne lutilwe ki Kreste mwa Ngambolo ye ya fa lilundu, lu ka be lu tatuluzi butata bwa lifasi kamukana isiñi bwa linaha za luna fela.” * Ka nako i sili Ghandi n’a ize: “Mu nwe ka mo mu konela kaufela mwa maweluwelu ao mu filwe mwa Ngambolo ya fa lilundu . . . Kakuli tuto ya Ngambolo yeo ne i lelezwi mañi ni mañi wa luna.” *

31. Ki bomañi ba ba bonisize buitebuho tota kwa neku la kelezo ye mwa Mateu, mi ki kabakalañi ha ku li ko ku tusa ku ituta yona Buka yeo ya Evangeli ka ku kuta-kutela?

³¹ Niteñi, lifasi kamukana, ku kopanyeleza teñi ni kalulo ya lona ye ipala ku ba ya Sikreste, li zwelapili ni butata bwa lona. Ki Bakreste ba niti fela ba ba li ba banyinyani hahulu ba ba siyezi ba nze ba lata, ku ituta, ni ku sebelisa Ngambolo ya fa lilundu ni kelezo ye ñwi kaufela ye nde ya taba ye nde ya Mateu mi kacwalo ba fumana lituso ze sa koni ku likanyezwa. Ki ko ku tusa ku kuta-kutela ku ituta likelezo  ze nde za Jesu ka za ku fumana tabo luli, hamohocwalo ni za mizamao ni linyalo, m’ata a lilato, tapelo ye amuheleha, buiyakato bwa kwa moya ka ku fapana ni bwa kwa mubili, ku bata pili Mubuso, ku kuteka ze kenile, ni ku tona ni ku ipeya ku utwa. Mateu kauhanyo 10 i fa litaelo za Jesu ka za sebelezo ku ba ba kutaza taba ye nde ya “Mubuso wa kwa lihalimu.” Liswanisezo ze ñata za Jesu li na ni lituto ze tuna ku bote ‘ba ba na ni lizebe ze utwa.’ Fahalimu a zeo, bupolofita bwa Jesu, bo bu cwale ka ku bulelela cimo kwa hae ‘sisupo sa ku taha kwa hae,’ bu fa sepo ni buikolwiso ze tiile ku za nako ya kwapili.—5:1–7:29; 10:5-42; 13:1-58; 18:1–20:16; 21:28–22:40; 24:3–25:46.

32. (a) Mu swaniseze ka m’o bupolofita bo bu talelelizwe bu boniseza Bumesiya bwa Jesu. (b) Ki buikolwiso bufi bo bu tiile b’o litalelezo ze li lu fa kacenu?

³² Evangeli ya Mateu i tezi bupolofita bo bu talelelizwe. Buñata bwa litaba za mwa Mañolo a Siheberu zeo a ama ne li lelezwi ku bonisa zona litalelezo zeo. Li paka fo ku sweu kuli Jesu ki Mesiya, kakuli ku lukiseza cimo yona miinelo yeo kaufela ne ku si ke kwa konahala. Sina ka mutala mu bapanye Mateu 13:14, 15 ni Isaya 6:9, 10; Mateu 21:42 ni Samu 118:22, 23; ni Mateu 26:31, 56 ni Zakaria 13:7. Litalelezo ze cwalo li lu fa buikolwiso bo bu tiile ni luna, bwa kuli bupolofita kamukana bwa n’a file Jesu yena ka sibili, bo bu ñozwi ki Mateu, nako ha i nze i ya bu ka bonahala milelo ye kanya ya Jehova ye ama “mubuso wa kwa lihalimu” ha i nze i petahala.

33. Ba ba lata ze lukile cwale ba kona ku taba ka zibo ni sepo mañi?

³³ Mulimu n’a nepile hakalo ha n’a bulezi cimo ka za bupilo bwa Mulena wa Mubuso, mane ni mwa tunango twa litaba! Mateu ya n’a buyelezwi n’a nongile hande fa litaba ha n’a ñola ka busepahali talelezo ya bupolofita bo! Ha ba nze ba nyakisisa litalelezo ni lisepiso kamukana za bupolofita ze ñozwi mwa buka ya Mateu, ba ba lata ze lukile kaniti ba kona ku tabiswa ki zibo ni sepo ya “mubuso wa kwa lihalimu” ka ku ba siitusiso sa Jehova mwa ku bonisa bukeni bwa libizo la hae. Ki Mubuso w’o ka Jesu Kreste o tisa limbuyoti ze ñata luli za bupilo ni tabo ku ba ba ishuwa ni ba ba lapile kwa moya “linto, nako ye li ka ezwa sinca, mi Mwan’a mutu a ina fa lubona lwa kanya ya hae.” (Mat. 19:28) Zeo kaufela li mwa “evangeli ya Mateu” ye nyangumuna.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]