Buka ya Bibele ya Bu 41—Mareka

Muñoli: Mareka

Ko Ne I Ñolezwi: Roma

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 60–65 C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: 29–33 C.E.

1. Ki lifi ze zibahala ka za Mareka ni lubasi lwa hae?

JESU ha n’a tamilwe kwa Getsemani ni baapositola ha ne ba balehile, n’a latelezwi ki “mucaha ya n’a apezi shiti fela fa mubili wa hae.” Batu ha ne ba likile ku mu swala, “a ba siyela shiti, mi a saba a li mapunu.” Yena mucaha yo ka nañungelele u lumelwa ku ba Mareka. Mwa Likezo u taluswa ku ba “Joani ya bizwa Mareka” mi n’a kana a zwile mwa lubasi lo lu fumile mwa Jerusalema, kakuli ne ba na ni ndu ni babeleki ba bona. M’ahe, Maria ni yena n’a li Mukreste, mi puteho ya kwa makalelo ne i itusisize ndu ya hae kwa ku eza mikopano. Muta Pitrosi n’a lukuluzwi mwa tolongo ki lingeloi, n’a ile ku yona ndu yeo mi n’a i l’o fumana mizwale ba kopanezi teñi.—Mare. 14:51, 52; Lik. 12:12, 13.

2, 3. (a) Ku si na kakanyo ki lifi ze n’e susuelize Mareka ku kena mwa sebelezo ya bulumiwa? (b) Ki swalisano mañi ya n’a na ni yona ni balumiwa ba bañwi, sihulu Pitrosi ni Paulusi?

² Mulumiwa Barnabasi, ya n’a li Mulivi wa kwa Sipera, n’a li mwanahabo Mareka. (Lik. 4:36; Makolo. 4:10) Barnabasi ha n’a tile kwa Jerusalema ni Paulusi ha ne ba til’o talima za lituso za tala, Mareka n’a til’o zibana ni Paulusi. Zona liswalisano zeo za mwa puteho hamohocwalo ni likombwa ze cisehezi ze ne nze li pota ku si na kakanyo ne li ezisize Mareka ku ba ni takazo ya ku kena mwa sebelezo ya bulumiwa. Kacwalo lu mu fumana ku ba mulikani ni mubeleki wa Paulusi ni Barnabasi mwa musipili wa bona wa pili wa bulumiwa. Ka mabaka a mañwi, nihakulicwalo, Mareka n’a ba siile mwa Perga wa mwa Pamfilia, mi a kutela kwa Jerusalema. (Lik. 11:29, 30; 12:25; 13:5, 13) Kabakala seo, Paulusi n’a hanile ku ya ni Mareka mwa musipili wa bubeli wa bulumiwa, mi seo ne si tisize kauhano mwahal’a Paulusi ni Barnabasi. Paulusi a’ nga Silasi, mi Barnabasi yena a’ nga Mareka mwanahabo ni ku silela kwa Sipera.—Lik. 15:36-41.

³ Mareka a itiisa mwa bukombwa mi n’a bile ni tuso ye tuna isi fela ku Barnabasi kono hamulaho ni  kwa baapositola bo Pitrosi ni Paulusi. Mareka n’a li ni Paulusi (c. 60-61 C.E.) ha n’a tamilwe lwa pili mwa Roma. (Fil. 1, 24) Ku zwa f’o lu fumana Mareka ni Pitrosi mwa Babilona mwahal’a 62 ni 64 C.E. (1 Pit. 5:13) Paulusi hape u tamilwe mwa Roma i kana ya ba ka 65 C.E., mi mwa liñolo u kupa Timotea kuli a tahe ni Mareka, ili ku bulela kuli, “kakuli u ni tusa hahulu mwa musebezi.” (2 Tim. 1:8; 4:11) Ko ki kona ku bulelwa kwa Mareka kwa cwanoñu fa ku ze ñozwi mwa Bibele.

4-6. (a) Mareka n’a konile cwañi ku fumana litaba ze tungile za Buka ya hae ya Evangeli? (b) Ki lifi ze bonisa swalisano ya hae ye tuna ni Pitrosi? (c) Mu fe mitala ya mikwa ya Pitrosi mwa buka ye ya Evangeli.

⁴ Ku bulelwa kuli yona buka ye kuswani ka ku fitisisa yeo ku za Evangeli ne i ñozwi ki Mareka. N’a sebeza hamoho ni baapositola ba Jesu mi n’a beile bupilo bwa hae mwa sebelezo ya taba ye nde. Kono Mareka n’a si yo muñwi wa baapositola b’a 12, mi n’a si mulikan’a Jesu wa fakaufi. N’a fumani kai litaba ze tungile ze ezisa taba ya hae ya bukombwa bwa Jesu ku ba ye nyangumuna ku kala kwa makalelo ku isa kwa mafelelezo? Ka ku ya ka sizo sa kwa makalelo luli sa Papias, Origen, ni Tertullian, litaba zeo ne li zwelela ku Pitrosi, ili y’o Mareka n’a swalisana hahulu ni yena. * Ha si kuli Pitrosi n’a mu bizanga kuli “mwan’a ka”? (1 Pit. 5:13) Pitrosi n’a iponezi ibata iba lika kaufela zeo Mareka n’a ñozi, kacwalo u kana a ba ya n’a itutile ku zwelela ku Pitrosi lisupo ze ñata za litaluso ze si yo mwa Libuka ze ñwi za Evangeli. Sina ka mutala, Mareka u bulela ka za “babeleki” be ne ba sebeleza Zebedea, mutu ya kula mbingwa ya n’a kupile Jesu ka ku “wela fafasi ka mañwele,” munna ya n’a na ni badimona ya n’a nz’a “ikolofaza ka macwe,” ni ku fa kwa Jesu bupolofita bwa hae bwa ‘ku taha kwa mwan’a mutu ka m’ata a matuna ni ka kanya ye tuna’ ha n’a inzi fa lilundu la likota za Olive “a talimani ni Tempele.”—Mare. 1:20, 40; 5:5; 13:3, 26.

⁵ Pitrosi yena ka sibili ne li munna ya tezi maikuto mi kacwalo n’a kona ku itebuha ni ku taluseza Mareka maikuto a Jesu. Ki ka lona libaka leo Mareka hañata h’a ñola ka mo Jesu n’a ikutwela ni ku eza lika; sina ka mutala, kuli n’a “ba zamaisa ka meto, inz’a halifile ni ku swaba,” kuli “a lula moyo,” ni kuli “a lula moyo kabaka.” (3:5; 7:34; 8:12) Ki Mareka ya lu taluseza mo Jesu n’a ikutwezi ka za muluwi wa mutangana, ili ku bulela kuli “a mu lata.” (10:21) Mi ki ko ku nyangumuna hakalo ku fumana ku yona taba ye kuli Jesu n’a si ka beya fela mwana yo munyinyani fapil’a balutiwa ba hae kono ni kuli hape a mu “ambeka ka mazoho a hae,” ni kuli ka nako ye ñwi ‘a’ nga bana ba banyinyani mwa mazoho a hae’!—9:36; 10:13-16.

⁶ Mikwa ye miñwi ya Pitrosi i bonahala mwa muñolelo wa Mareka, ili o susumeza, o pila, o nyangumuna, o m’ata ni o talusa. Ku bonahala kuli h’a koni ku talusa likezahalo ka bubebe ka mw’a batela. Sina ka mutala, linzwi la “honafo” li kuta-kutela ku bonahala, ili ku zamaisa likande ka mukwa o nyangumuna.

7. Ki ifi fapano ye mwahal’a Evangeli ya Mareka ni ya Mateu?

⁷ Nihaike Mareka n’a kona ku fumana Buka ya Evangeli ya Mateu mi taba ya hae i na ni fela 7 pesenti ya lika ze si yo mwa Libuka ze ñwi za Evangeli, neikaba mafosisa ku lumela kuli Mareka n’a kusufalize fela Evangeli ya Mateu ni ku ekeza teñi litaba ze ñwi ze nyinyani ze ipitezi. Hailifo Mateu n’a bonisize Jesu ku ba Mesiya ni Mulena ya sepisizwe, Mareka cwale u nyakisisa bupilo ni misebezi ya hae ka mubonelo u sili. U bonisa Jesu ku ba Mwan’a Mulimu ya li muezi wa limakazo, Mupulusi ya li mutuli. Mareka u koñomeka misebezi ya Kreste ku fita lingambolo ni lituto za hae. Ki kalulo ye nyinyani fela ya linguli ni i liñwi ya lingambolo za Jesu ye bihilwe, mi Ngambolo ya fa lilundu i tulilwe. Ki ka lona libaka leo Evangeli ya Mareka ha i li ye kuswani, nihaike likezo ze ku yona li likana ni ze mwa Libuka ze ñwi. Limakazo ze bat’o ba ze 19 li amilwe teñi.

8. Ki lika mañi ze bonisa kuli Buka ya Evangeli ya Mareka ka mo ku bonahalela ne i ñolezwi Maroma?

⁸ Hailifo Mateu n’a ñolela Buka ya hae ya Evangeli kwa Majuda, ka mo ku bonahalela Mareka yena sihulu n’a ñolela Maroma. Lu ziba cwañi seo? Mulao wa Mushe u bulelwa fela ha ku bihiwa ngambolo ye ama ku ona, mi situhulu sa Jesu si tulilwe. Evangeli ya Kreste i boniswa ku ba ya butokwa kwa pupo kaufela. U fitisa maikuto a talusa lizo ni lituto za Sijuda ze kana za ba za sienyi kwa babali ba ba si Majuda. (2:18; 7:3, 4; 14:12; 15:42) Lipulelo za Siarami li tolokilwe. (3:17; 5:41; 7:11, 34; 14:36; 15:22, 34) U zibahaza hande mabizo a libaka ni limela za Palestine ka ku li talusa. (1:5, 13; 11:13; 13:3) Buñata bwa muwayawaya wa Sijuda bu boniswa ka masheleñi a Siroma. (12:42, NW, litaluso za kwatasi) U itusisa manzwi a si-Latin a mañata ku fita bañoli ba bañwi ba Libuka za Evangeli, sina ka mutala speculator (mulibeleli), praetorium (kuta ya mubusisi), ni centurio (mulauli wa mwanda).—6:27; 15:16, 39.

9. Buka ya Mareka ne i ñolezwi kai mi ne li lili, mi ki lifi ze tiiseza buniti bwa yona?

⁹ Ka ku ba kuli Mareka ka mo ku bonahalela n’a ñolela sihulu Maroma, i swanela ku ba kuli n’a ñola inge a inzi kwa Roma. Tumelo ya kwa makalelo hamohocwalo ni ze mwa buka li tahisa ku ba ni kutwisiso ya kuli ne i bakanyelizwe kwa Roma mwahal’a nako ya ku tamiwa kwa pili kamba kwa bubeli kwa muapositola Paulusi, mi kacwalo ili mwahal’a 60 ni 65 C.E. Mwahal’a zona lilimo zeo Mareka n’a bile mwa Roma hañwi, kamba ikana ya ba habeli. Bocaziba  kaufela ba ba pahami ba mwa lilimo za mwanda wa bubeli ni wa bulalu ba paka kuli Mareka ne li yena muñoli. Buka yeo ya Evangeli ne se i fumaneha mwahal’a Bakreste ha ku to fitwa fahal’a lilimo za mwanda wa bubeli. Ku fumaneha kwa yona mwa mikoloko kaufela ya Mañolo a Sigerike a Sikreste ku paka buniti bwa Evangeli ya Mareka.

10. Mafelelezo a matelele ni a makuswani a Mareka a lukela k’u ngiwa cwañi, mi ki kabakalañi?

¹⁰ Nihakulicwalo, mafelelezo a matelele ni a makuswani a’ beiwanga hañata hamulaho wa kauhanyo 16, timana 8, h’a lukeli k’u ngiwa ku ba a niti. H’a fumanehi mwa miputo ye miñata ya kwaikale, ye cwale ka Sinaitic ni Vatican No. 1209. Baituti ba mwa lilimo za mwanda wa bune bo Eusebius ni Jerome ba lumelelana mwa ku bulela kuli taba ye buniti i fela ka manzwi a’ li “kakuli ne ba sabile.” I kana ya ba kuli mafelelezo a mañwi n’a ekelizwe ka mulelo wa ku tibela ku fela ka sipundumukela kwa buka ye.

11. (a) Ki lifi ze bonisa Evangeli ya Mareka ku ba ye nepahezi, mi ki m’ata mañi a koñomekilwe? (b) Ki kabakalañi ha i li “Evangeli,” mi Evangeli ya Mareka i nyakisisa nako ifi?

¹¹ Ku nepahala kwa taba ya Mareka ku bonahala ka ku lumelelana ka ku tala kwa Evangeli ya hae isi fela ni Libuka ze ñwi za Evangeli kono hape ni Mañolo a Kenile a mañwi kaufela ku zwa mwa Genese ku yo fita mwa Sinulo. Fahalimu a seo, Jesu ka ku kuta-kutela u bonisizwe ku ba ya na ni m’ata isi fela mwa manzwi a hae kono hape ni fahalimu a m’ata a pupo, fahalimu a Satani ni badimona, fahalimu a makulanu ni matuku, ee, fahalimu a lona lifu ka sibili. Kacwalo Mareka u kala likande la hae ka mukalisezo o nyangumuna: “Makalelo a Evangeli ya Jesu Kreste.” Ku taha kwa hae ni bukombwa ne li talusa “Evangeli,” mi kacwalo ku ituta Evangeli ya Mareka ku lukela ku ba ko ku tusa kwa babali kaufela. Likezahalo ze talusizwe ki Mareka li nyakisisa nako ya maliha a mbumbi a 29 C.E. ku isa maliha a mbumbi a 33 C.E.

ZE MWA MAREKA

12. Ze iputezi mwa litimana ze 13 za pili za Mareka ki lifi?

¹² Kolobezo ni ku likiwa kwa Jesu (1:1-13). Mareka u kala Evangeli ka ku zibahaza Joani Mukolobezi. Ki yena numwana ya bulezwi cimo, ya lumilwe ku shaela kuli: “Mu lukise likululu la [Jehova, NW], mu bakanye linzila za hae.” Ka za Ya katuha a taha, mukolobezi u bulela kuli, ‘Wa ni fita kwa mata.’ Ee, u ka kolobeza, isi ka mezi kono ka moya o kenile. Jesu cwale u zwelela kwa Nazareta, munzi wa mwa Galilea, mi Joani wa mu kolobeza. Moya u shulumukela ku Jesu sina liiba, mi kwa utwahala linzwi le li zwa kwa lihalimu le li li: “Ki yena mwan’a ka ya latwa, ye ni katelwa hahulu.” (1:3, 7, 11) Jesu u likwa ki Satani mwa lihalaupa, mi mangeloi a mu kombwekela. Zona likezahalo ze nyangumuna kaufela ze li iputezi mwa litimana ze 13 za pili za Mareka.

13. Jesu kwa makalelo u bonisa cwañi m’ata a hae a ku ba “Ya-Kenile wa Mulimu.”?

¹³ Jesu u kala bukombwa mwa Galilea (1:14–6:6). Joani ha s’a tamilwe, Jesu u yo kutaza Evangeli ya Mulimu mwa Galilea. Ki lushango kwa ku komokisa lwa na ni lona! “Mubuso wa Mulimu u sutelezi fakaufi. A mu bake, mi mu lumele Evangeli.” (1:15) U biza Simoni ni Andreasi ni Jakobo ni Joani kwa tunyandi twa bona kuli ba be balutiwa ba hae. Ka lizazi la Pumulo u kala ku luta mwa sinagoge kwa Kapernauma. Batu ba butumuka, kakuli u “luta inge mutu ya na ni mata, isi sina bañoli.” U bonisa m’ata a hae a ku ba “Ya-Kenile wa Mulimu” ka ku zwisa moya o maswe ku mutu ya kenwi ki ona ni ka ku folisa mukwenyan’a Simoni, ya kula butuku bwa fibele ye ngangamisa. Taba yeo i yanduluka sina mulilo wa lubya, mi ha ku to eza busihu “munzi kamukana” u kubukani fapil’a munyako wa Simoni. Jesu u folisa ba bañata ba ba kula mi u leleka mioya ye maswe ye miñata.—1:22, 24, 33.

14. Jesu u bonisa cwañi ku ba kwa hae ni m’ata a ku swalela libi?

¹⁴ Jesu u zibahaza musebezi wa hae: “Ni yo luta.” (1:38) U ya mwa Galilea kaufela inze a luta. Kwa ya kaufela, u leleka mioya ye maswe ni ku folisa ba ba kula, ku kopanyeleza cwalo ni munna wa mbingwa ni ya omelezi luñañali ili ku y’o a bulela kuli: “Libi za hao u li swalezwi.” Bañoli ba bañwi ba ipulelela mwa lipilu ba li , ‘Yeo ki nyefulo. Ya kona ku swalela libi ki mañi konji Mulimu?’ Ka ku lemuha kapili ze ba nahana, Jesu u bonisa kuli “Mwan’a mutu u na ni mata fafasi a ku swalela libi” ka ku bulelela ya omelezi luñañali kuli a nanuhe ni ku ikela kwa ndu ya hae. Batu ba lumba Mulimu. Muta Livi (Mateu) ya li mutelisi a ba mulateleli wa hae, Jesu u bulelela bañoli kuli: “Ha ni si ka taha kuli ni bize ba ba lukile, kono baezalibi.” U iponahaza ku ba “Mulena ni wa la Pumulo.”—2:5, 7, 10, 17, 28.

15. Jesu u zibahazañi ka za ba ba hana limakazo za hae, mi u bulelañi ka za buhabo?

¹⁵ Jesu cwale u lukisa sikwata sa baapositola ba 12. Banabahabo yena ba hanyeza, mi bañoli ba bañwi ba kwa Jerusalema ba mu tameleza ku ba ya leleka mioya ye maswe ka m’ata a mulena wa mioya ye maswe. Jesu u ba buza kuli, “Satani u ka kona cwañi ku leleka Satani?” mi u ba lemusa kuli: “Mutu ufi kamba ufi ya ka nyefula Moya o Kenile, h’a na ku swalelwa, ku ya ku ile; u na ni mulatu wa sibi se si sa feli.” Mwahal’a ngambolo, bom’ahe ni banyani ba hae ba t’o mu bata, mi Jesu u zibahaza kuli: “Mutu ni mutu ya eza se si latwa ki Mulimu, yena ki munyan’a ka, ni kaizel’a ka, ni Me.”—3:23, 29, 35.

16. Ka liswanisezo, Jesu u lutañi ka za “mubuso wa Mulimu”?

¹⁶ Jesu u kala ku luta “likunutu za Mubuso wa Mulimu” ka liswanisezo. U bulela ka za munna ya cala peu ye wela mwa mibu ye fapana-fapana (ili ku  yemela mifuta ye fapana-fapana ya bautwi ba linzwi) ni za lambi ye benyeza fa ñandaleza. Mwa swanisezo ye ñwi, Jesu u bulela kuli Mubuso wa Mulimu u swana sina mutu h’a beya peu mwa mubu: “Mubu ili ona wa beya, pili ki mitungo, kwapili ki sikunka, kiha ku taha bubeke bo bu inzi mwa sikunka.” (4:,11, 28) Hape u fa swanisezo ya peu ya masitete, ili yeo niha i li ye nyinyani ka ku fitisisa kwa lipeu kaufela, i hula ku eza butuna ni mitai ye mituna ye eza makundamo.

17. Limakazo za Jesu li bonisa cwañi butuna bwa m’ata a hae?

¹⁷ Ha ba nze ba sila liwate la Galilea, Jesu ka makazo u kuzisa moya o’ buhali, mi liwate le li halifile li ombela ka taelo ya hae h’a li: “Kuza, u li tu! (4:39) Mwa naha ya Mageraseni, Jesu u leleka “Mpi” ya badimona ba ba sweli munna yo muñwi mi u ba lumeleza ku kena mwa likulube ze bat’o ba ze 2,000, zona zeo li matela fa liñope mi z’a tiba mwa liwate. (5:8-13) Hamulaho wa zeo, Jesu u silela hape mwa buse. Musali yo muñwi u foliswa mweya, o’ palile ku fola ka lilimo ze 12, ka ku swala fela kwa kubo ya Jesu, h’a li mwa nzila ya ku yo kutiseza kwa bupilo mwan’a Jairusi ya na ni lilimo ze 12 za buhulu. Kaniti luli, Mwan’a mutu u na ni m’ata fahalimu a bupilo ni lifu! Nihakulicwalo, batu ba mwa naha ya habo Jesu ba eza likañi ka za m’ata a hae. U komokiswa ki ku sa lumela kwa bona kono u zwelapili ku “potelanga minzi ye mwa matuko, inz’a luta batu.”—6:6.

18. (a) Bukombwa bwa Jesu bu ekezwa cwañi? (b) Ki lifi ze ezisa Jesu ku luta ni ku eza limakazo?

¹⁸ Bukombwa bwa mwa Galilea bwa ekezwa (6:7–9:50). Ba 12 ba lumiwa ka bubeli, ka bubeli ni litaelo ni m’ata a ku kutaza ni ku luta, ku folisa batu, ni ku leleka badimona. Libizo la Jesu se li ya li zibahala hahulu, ba bañwi ba nze ba hupula kuli ki Joani Mukolobezi ya zusizwe kwa bafu. Nto yeo i bilaeza Heroda, ili yo fa mukiti wa lizazi la ku pepwa kwa hae toho ya Joani ne i pumilwe. Baapositola ba yo kuta kwa musebezi wa bona wa ku kutaza mi ba biha misebezi ya bona ku Jesu. Undi wa nyangela ba latelela Jesu mwa Galilea, mi u ba ‘utwela butuku, kakuli ba swana inge lingu ze si na mulisana.’ Kacwalo u kala ku ba luta litaba ze ñata. (6:34) Ka lilato u ba fa ni lico za kwa mubili, ili ku fepa banna b’a 5,000 ka mahobe aketalizoho ni litapi ze peli. Hamulahonyana, balutiwa ha ba ziyelizwe ki ku lwaniswa ki moya ha ba nze ba ya kwa Betsaida, u taha ku bona a zamaya fa liwate mi u kuzisa moya. Balutiwa ba hae ni bona ba swanezi ku ba “ba ba mbwetuka”!—6:51.

19, 20. (a) Jesu u nyaza cwañi bañoli ni Bafalisi? (b) Ki miinelo mañi ye tahisa kuli ni Pitrosi a nyaziwe?

¹⁹ Mwa naha ya Genezareta, Jesu u ba ni puhisano ni bañoli ni Bafalisi ba kwa Jerusalema ka za ku ca ka mazoho a si ka kena, mi wa ba nyaza ‘kakuli ba tuhezi mulao wa Mulimu ni ku mamela mukwa o zwa ku baikale.’ U bulela kuli haki se si zwa kwande se si silafaza mutu, kono ki se si zwa ku yena, ku zwelela mwa pilu, ili, “mihupulo ye maswe.” (7:8, 21) H’a ya kwa mutulo mwa museto wa Tire ni Sidoni, u ezeza Mulicaba makazo, ili ku leleka moya o maswe ku mwan’a musali wa mushobo wa Siro-Fenisya.

²⁰ H’a kuta kwa Galilea, Jesu hape u utwela buñata bwa batu ba ba sweli ku mu latelela butuku mi u fepa banna b’a 4,000 ka mahobe a’ 7 ni tutapi to tunyinyani. U lemusa balutiwa ba hae ka za mumela wa Bafalisi ni mumela wa Heroda, kono ka nako yeo ha ba utwisisi sisupo. Mi hape ku ba ni makazo ye ñwi—ku foliswa kwa munna wa sibofu kwa Betisaida. Mwa ku ambolisana ha ba li mwa nzila ya ku ya mwa minzi ye mwa Sesarea Filipi, Pitrosi ka buikolwiso u zibahaza Jesu ku ba “Kreste” kono hape u kanana hahulu Jesu h’a bulela za manyando ni lifu la Mwan’a mutu le li taha. Ka seo, Jesu wa mu nyaza a li: “Zwa ku na Satani, kakuli mihupulo ya hao, hasi mihupulo ya Mulimu, kono ki ya batu.” (8:29, 33) Jesu u eleza balutiwa ba hae kuli ba zwelepili ku mu latelela kabakala Evangeli; haiba ba mu swabela, u ka ba swabela h’a ka taha mwa kanya ya Ndat’ahe.

21. (a) Ki bomañi ba ba bona “pili Mubuso wa Mulimu u taha ka mata,” mi ki ka mukwa ufi? (b) Jesu u koñomeka cwañi ku beya Mubuso mwa sibaka sa pili?

²¹ Ha ku se ku fitile mazazi a silezi, ha ba li fa lilundu le litelele, Pitrosi, Jakobo, ni Joani ba ba ni tohonolo ya ku bona “pili Mubuso wa Mulimu u taha ka mata” ha ba bona Jesu a fetuhile ka kanya (9:1) Jesu hape u bonisa m’ata a hae ka ku leleka moya wa simumu ku mushimani, mi lwa bubeli hape u bulela za ku taha kwa manyando ni lifu la hae. U eleza balutiwa ba hae kuli ba si ke ba tuhelela nto ifi kamba ifi ku ba paleliswa ku kena mwa bupilo. Kana lizoho la hao li ku wiseza mwa sibi? U li pume! Kana ki lihutu? U li pume! Kana ki liito? U li kule! Se sinde ki ku kena mwa Mubuso wa Mulimu u li sianga ku fita ku ya mwa lyangalilo.

22. Ki kelezo mañi ye tunumeka bukombwa bwa Jesu mwa Perea?

²² Bukombwa mwa Perea (10:1-52). Jesu u taha mwa naha ya Judea ni “mwa buse bwa Jordani” (mwa Perea). Bafalisi cwale ba mu buza ka za telekano, mi u itusisa sona sibaka seo kwa ku bonisa likuka za silumeli ka za manyalo. Muluwi wa mutangana yo muñwi u mu buza ka za ku luwa bupilo bo bu sa feli kono u swaba h’a utwa kuli kuli a be ni bufumu bwa kwa lihalimu, u lukela ku lekisa z’a na ni zona kaufela ni ku ba mulateleli wa Jesu. Jesu u bulelela balutiwa ba hae kuli: “Se si bunolo kikuli kamele i kene mwa lisuba la ndonga, isi kuli muluwi a kene mwa mubuso wa Mulimu!” U susueza ba ba siile lika kamukana kabakala Evangeli, ili ku ba  sepisa “mwa nako ya cwale, lika ze mwanda ku si li siñwi se ba siile . . . hamoho ni ku nyandiswa; mi mwa linako ze taha, bupilo bo bu sa feli.”—10:1, 25, 30.

23. Ki ngambolo ni makazo mañi ze ba teñi mwa nzila ya ku ya kwa Jerusalema?

²³ Jesu ni b’a 12 cwale ba funduka ku liba kwa Jerusalema. Jesu u ba bulelela lwa bulalu cwale ka za manyando a ka mu tela ni za zuho ya hae. U ba buza kamba ba kona ku nwa komoki yeo a nwa yena, mi u ba bulelela kuli: “Mutu ni mutu ku mina ya lata ku ba wa pili, ibe yena muzike wa mina.” Ha ba zwa mwa Jeriko, mukupi wa sibofu ya inzi kwatuko ni nzila u huwa a li: “Jesu, Wena mwan’a Davida, u ni utwele butuku!” Jesu u tutubula meto a sibofu yo—makazo ya hae ya ku folisa ya mafelelezo ka mo i ñolezwi ki Mareka.—10:44, 47, 48.

24, 25. (a) Jesu u bonisa bupaki bwa m’ata a hae ka likezo mañi? (b) U alaba balwanisi ba hae ka litaba lifi? (c) Jesu u fa nyangela temuso mañi, mi u babazañi kwa balutiwa ba hae?

²⁴ Jesu mwa Jerusalema ni ku potoloha (11:1–15:47). Taba i zamaya ka bubebe! Jesu u pahama kambongolo ku kena mwa munzi, mi batu ba mu shaela ku ba Mulena. Lizazi le li tatama u kenisa tempele. Baprisita ba bahulu ni bañoli ba mu saba mi ba bata kuli a bulawe. “U lu bulelele mata a u eza zeo ka ona?” ba buza. (11:28) Jesu ka bunangu u ba kutiseza yona puzo yeo mi u bulela swanisezo ya balimi ba ne ba bulaile shwana wa simu ya likota za veine. Ba utwisisa sisupo mi ba mu tuhela.

²⁵ Ku zwa fo ba luma Bafalisi ba bañwi ku yo mu swasa ka puzo ya mutelo. U kupa ku tisezwa sheleñi ya mutelo, mi u buza a li: “Siswaniso se si fateñi, ni ze ñozwi, ki za mañi?” Ba alaba kuli: “Ki za Sesare.” Mi Jesu u bulela kuli: “Mu kutiseze Sesare ze li za Sesare, mi mu zwiseze Mulimu ze li za Mulimu.” Ba swanezi ku komokiswa ki yena! (12:16, 17) Cwale Basaduki, ba ba latula zuho ya ba ba shwile, ba lika ku mu swala ka puzo ye li: ‘Haiba musali a nyalwa kwa banna b’a 7 ka ku latelelana, u ka ba musal’a mañi ka nako ya zuho?’ Jesu honaf’o u alaba kuli ba ba zuha kwa lifu “ba ka swana sina mangeloi a kwa lihalimu,” kakuli ha ba na ku nyala. (12:19-23, 25) Muñoli yo muñwi u buza kuli: “Kwa milao kaufela, o kwapili ki ufi?” Jesu u alaba kuli: “Wa pili ki wo: Teeleza Isilaele, Mulena Mulimu wa luna ki Yena Mulena a nosi; Lata Mulena Mulimu wa hao ka pilu ya hao kaufela, ni ka moya wa hao kaufela, ni ka kutwisiso ya hao kaufela, ni ka mata a hao kaufela. Mi wa bubeli ki wo: Lata wahenu mo u itatela.” (12:28-31) Ku zwa fo, ha ku na ya na ni pilu ya ku mu buza se siñwi. M’ata a Jesu a ku ba muluti ya petehile a yemelwa. Batu ba bañata hahulu ba tabela ku mu utwa, mi Jesu u ba lemusa ka za bañoli ba ba na ni muikuhumuso. Mi u babaza musali wa mbelwa kwa balutiwa ba hae ili yo a beile ku fita ba bañwi kaufela mwa sibulukelo, kakuli tulinyana twa hae to tubeli ki sona “s’a n’a sweli kaufela, s’a n’a ka pila ka sona.”—12:44.

26. Ki ngambolo ifi inosi ye telele ye ñozwi ki Mareka, mi i fela ka kelezo mañi?

²⁶ Ha ba inzi fa lilundu la likota za Olive ba talimezi tempele, Jesu u bulelela balutiwa ba hae ba bane kwa mukunda ka za “sisupo” sa mafelelezo a linto ze. (Yona ye ki yona fela ngambolo inosi ye telele ye ñozwi ki Mareka, mi i swana ni ye kwa Mateu likauhanyo za 24 ni 25.) I fela ka kelezo ya Jesu ye li: “Haili ka za lizazi leo, ni nako ya lona, ha ku na ya li ziba, nihaiba mangeloi a kwa lihalimu, nihaiba Mwana, konji Ndate fela. Se ni mi bulelela, ni si bulelela batu kaufela, ni li: Mu libelele!”—13:4, 32, 37.

27. Mu taluse likezahalo ze libisa kwa ku betekiwa kwa Jesu mwa Getsemani.

²⁷ Kwa Betania ye li bukaufi musali yo muñwi u toza Jesu mafula a sende ye nde ye na ni teko ye tuna. Ba bañwi ba nyemiswa ki taba yeo mi ba li ki ku sinya, kono Jesu u bulela kuli ki kezo ye nde, ili tukiso ya ku bulukwa kwa hae. Ka nako ye lukisizwe, Jesu ni b’a 12 ba kopana mwa muleneñi kwa Paseka. U zibahaza mubeteki mi u toma mulalelo wa kupuzo ni balutiwa ba hae ba ba sepahala, mi b’a zwa ku liba fa lilundu la likota za Olive. Ha ba li mwa nzila Jesu u ba bulelela kuli kaufel’a bona ba ka sitatala. Pitrosi u bulela kuli: “Na, ha ni na ku eza cwalo.” Kono Jesu u mu bulelela kuli: “Mwa busihu bona bo, mukombwe u si ka lila habeli, ikab’o s’o ni latuzi halalu.” Ha ba fitile fa sibaka se si bizwa Getsemani, Jesu u yo lapela, mi u bulelela balutiwa ba hae kuli ba tone. Tapelo ya hae i fita fa makateñi ka manzwi a’ li: “Abba, Ndate, linto kaufela za konahala ku Wena; u ni sutiseze sinwiso seo kwahule; kono ku si ke kwa ezwa mo ni latela, ku ezwe m’o latela Wena.” Halalu Jesu inz’a kutela kwa balutiwa ba hae, mi halalu u ba fumana ba lobezi, nihaiba “cwale”! (14:29, 30, 36, 41) Kono nako i fitile! A mu bone!—mubeteki ki yo!

28. Ki ifi miinelo ya ku tamiwa ni ku tiswa fapil’a muprisita yo muhulu kwa Jesu?

²⁸ Judasi w’a sutelela mi u tubeta Jesu. Seo ki sisupo kwa banna ba ba sweli lilwaniso ba ba lumilwe ki baprisita ba bahulu kuli ba to mu tama. Ba mu tisa kwa lapa la muprisita yo muhulu, ko ba bañata ba yo mu tameleza litaba, kono bupaki bwa bona ha bu lumelelani. Jesu yena wa kuza. Kwa mafelelezo, muprisita yo muhulu wa mu buza a li: “Kana u li , ki wena Kreste, Mwan’a Mulimu Ya-Lumbwa?” Jesu u alaba kuli: “Ki na yo.” Muprisita yo muhulu u huwa a li: ‘Ki nyefulo!’ mi kaufel’a bona ba bulela kuli u lukela ku bulawa. (14:61-64) Mwa lapa la kwatasi, Pitrosi u latuzi Jesu halalu. Mukombwe u lila lwa bubeli, mi Pitrosi, ka ku hupula manzwi a Jesu, u kala ku lila.

29. Mareka u ñola lika mañi ka za ku zekiswa kwa Jesu kwa mafelelezo ni ku bulawa kwa hae, mi Mubuso u boniswa cwañi ku ba ona taba luli?

 ²⁹ Li sa pazula fela baprisita ba bahulu ba lelisana mi ba lumela Jesu a tamilwe ku Pilato. Kapili-pili u lemuha kuli Jesu h’a na bufosi mi u lika ku mu lukulula. Nihakulicwalo, ka ku tundamena kwa sikwata se si susuezwa ki baprisita ba bahulu, kwa mafelelezo u lukulula Jesu kuli a yo kokotelwa. Jesu u tiswa kwa Gologota (ye talusa “Sibaka sa katendele”) mi wa kokotelwa, sa n’a atulezwi lifu si ñozwi fahalimu kuli: “Mulena wa Majuda.” Bomafitanzila ba mu shubula ba li: “U pilisize ba bañwi, mi h’a koni ku ipilisa!” Fahal’a musihali lififi li apesa naha kaufela ku isa hamulaho wa lihora ze talu. Mi Jesu u huwa ka linzwi le lituna a li , “Mulimu wa ka, Mulimu ka, u ni tuheleziñi?” mi wa shwa. H’a bona lika zeo, mulauli wa mwanda u bulela kuli: “Luli mutu yo ne li Mwan’a Mulimu.” Josefa wa kwa Arimatea, yo muñwi wa ba Kuta ya Majuda kono ili ya na ni tumelo mwa Mubuso wa Mulimu, u kupa situpu sa Jesu ku Pilato mi u mu beya mwa libita le li cakuzwi mwa licwe.—15:22, 26, 31, 34, 39.

30. Fa lizazi la pili la viki, kiñi se si ezahala kwa libita?

³⁰ Likezahalo za hamulaho wa lifu la Jesu (16:1-8). Kakusasana luli fa lizazi la pili la viki, basali ba balalu ba ya kwa libita. Ba komoka ku fumana kuli licwe le li kwalilwe fahalimu a libita li pikulusizwe. “Mucaha” ya inzi mwa libita u ba taluseza kuli Jesu u zuhile. (16:5) H’a sa li yo mwateñi kono u itangetite ku ya kwa Galilea. Ba zwa mwa libita, ba sabile mi ba ngangama.

MABAKA HA I LI YE TUSA

31. (a) Mareka u pakela cwañi ku ba kwa Jesu Mesiya? (b) Ki lifi ze pakela m’ata a Jesu ka ku ba Mwan’a Mulimu, mi n’a koñomekileñi?

³¹ Ka yona ponahazo ya Jesu Kreste ye ñozwi ye, babali ba Mareka kaufela, ku kala mwa linako za makalelo za Bukreste ku to fita nako ye, ba konile ku ziba talelezo ya bupolofita bo buñata bo bu mwa Mañolo a Siheberu ka za Mesiya. Ku kala kwa manzwi a’ amilwe a makalelo, “Bona, ni luma numwana wa ka fapil’a pata ya hao,” ku yo fita fa manzwi a Jesu a’ butuku fa kota ya linyando a’ li: “Mulimu wa ka, Mulimu wa ka, u ni tuheleziñi?” Litaba kaufela za bukombwa bwa hae bwa ka cisehelo, sina ka mo liñolezwi ki Mareka, li zamaelela ni ze n’e bulezwi cimo mwa Mañolo a Siheberu. (Mare. 1:2; 15:34; Mala. 3:1; Samu. 22:1) Fahalimu a zeo, limakazo za hae ni misebezi ya hae ye makaza, lituto za hae ze yahisa, likañi za hae ze si na mafosisa, ku itinga kwa hae ko ku tezi fa Linzwi la Jehova ni moya, ni ku lisa lingu kwa hae ko kunde—zona lika ze kaufela li mu bonisa ku ba Yena ya n’a tile ni m’ata a ku ba Mwan’a Mulimu. N’a luta inge “mutu ya na ni mata,” m’ata a amuhezwi ku zwa ku Jehova, mi n’a koñomeka ku “bulela Evangeli ya Mulimu,” ye li , “mubuso wa Mulimu u sutelezi fakaufi,” ku ba ona musebezi wa hae wa pili fa lifasi-mubu fa. Lituto za hae li bile ze na ni tuso ye tuna hahulu ku ba ba li teelelize kaufela.—Mare. 1:22, 14, 15.

32. Mareka u itusisa pulelo ya “mubuso wa Mulimu” hakai, mi ki likuka mañi ze ñwi za ketelelo z’a bonisa za ku fumana bupilo ka Mubuso?

³² Jesu n’a bulelezi balutiwa ba hae kuli: “Mina mu filwe ku ziba likunutu za mubuso wa Mulimu.” Mareka u itusisa pulelo yeo ya “mubuso wa Mulimu” h’a 14 mi u bonisa likuka ze ñata za ketelelo ku bao ba ba ka fumana bupilo ka ona Mubuso wo. Jesu n’a bulezi kuli: “Ya ka sinyehelwa ki moya wa hae kabakala ka ni la Evangeli, u ka u pilisa.” Ze tibela ku fumana bupilo kaufela li lukela ku zwiswa: “Se sinde ku wena, kiha u kena mwa mubuso wa Mulimu u li simpolyo isi ku ba ni meto a mabeli ni ku nepelwa mwa lyangalilo.” Jesu hape n’a zibahalize kuli: “Mutu ufi kamba ufi ya sa amuheli mubuso wa Mulimu inge mwanana, h’a na ku kena mwateñi,” mi, “Ba ba luwile, ku tata cwañi kuli ba kene mwa mubuso wa Mulimu!” N’a bulezi kuli ya lemuha kuli ku buluka milao ye mibeli ye mituna ki ko ku butokwa ku fita matabelo a ku cisa ni matabelo kaufela h’a yo “kwahule ni Mubuso wa Mulimu.” Zona ze ni lituto ze ñwi za Mubuso ze mwa Evangeli ya Mareka li na ni likelezo ze ñata ze susueza ze lu kona ku itusisa mwa bupilo bwa luna bwa ka zazi ni zazi.—4:11; 8:35; 9:43-48; 10:13-15, 23-25; 12:28-34.

33. (a) Lu kona cwañi ku fumana tuso kwa Evangeli ya Mareka? (b) Mareka i lukela ku lu susueza ku ezañi, mi ki kabakalañi?

³³ “Evangeli ya Mareka” i kana i kona ku fezwa ku balwa mwa hora i liñwi kamba ze peli, ili ku fa mubali lundululo ye bubebe ni ye nyangumuna ya bukombwa bwa Jesu. Ku bala ko ku bubebe cwalo kwa yona taba ye buyelezwi ye hamohocwalo ni tuto ye tungile ni ku kengeyela ku yona, kamita ku ka ba ko ku tusa. Taba ya Evangeli ya Mareka i na ni tuso kacenu kwa Bakreste ba ba mwa nyandiso sina mo ne i bezi mwa lilimo za mwanda wa pili, kakuli Bakreste ba niti cwale ba talimani ni “linako ze tata” mi ba tokwa ketelelo ye buyelezwi ye cwale ka ye fumaneha ku zona litaba ze ze ama Mufi wa luna wa Mutala, Jesu Kreste. Mu i bale, mu futumazwe ki likezo za yona ze nyangumuna, mi mu fumane susuezo ya ku latelela mwa mihato ya Jesu, yena Mutateki ni Mufelelezi wa tumelo ya luna, ka tabo ye swana ye sa konwi ku tulwa ya n’a bonisize. (2 Tim. 3:1; Maheb. 12:2) Ee, mu mu bone sina munna wa likezo, mu susumezwe ki tukufalelo ya hae, mi mu likanyise busepahali bwa hae bo bu tiile ni bundume mwahal’a litiko ni nyandiso. Mu fumane ku omba-ombiwa ku yona kalulo ye nde ye ya Mañolo a buyelezwi. Haike i mi tuse mwa ku bata kwa mina bupilo bo bu sa feli!

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]