Buka ya Bibele ya Bu 42—Luka

Muñoli: Luka

Ko Ne I Ñolezwi: Sesarea

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 56–58 C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: 3 B.C.E.–33 C.E.

1. Luka n’a ñozi Buka ya Evangeli ye cwañi?

BUKA ya Evangeli ya Luka ne i ñozwi ki mutu ya na ni munahano o zangukile ni pilu ye sishemo, mi ku kopana hande kwa tulemeno t’o, hamoho ni ketelelo ya moya wa Mulimu, ku tahisize buka ye nepahezi ili ye tezi mufutumala ni maikuto. Mwa litimana za makalelo, u bulela kuli, “Kabakaleo ni na, ni hupuzi kuli ni swanezi ku ku ñolela zona . . . ka ku li tomahanya, ha ni se ni li buziselize kaufela ku zwa kwa makalelo.” Mutahisezo wa hae wa ka butungi, ili wa ka tokomelo u bonisa kuli manzwi ao ki a niti luli.—Lu. 1:3.

2, 3. Ki bupaki bufi bwa kwande ni bwa mwahali bo bu bonisa kuli Luka yena mualafi n’a ñozi Buka ye ya Evangeli?

² Nihaike kuli Luka ha bulelwi fa libizo mwa buka ye, bocaziba ba kwaikale ba amuhela kuli ki yena ya n’a i ñozi. Muratorian Fragment (c. 170 C.E.) i bulela kuli Luka ki yena muñoli wa Buka ye ya Evangeli mi seo ne si amuhelwa ki bañoli ba mwa lilimo za mwanda wa bubeli ba ba cwale ka Irenaeus ni Clement wa kwa Alexandria. Bupaki bwa mwahali ni bona bu yemela hahulu Luka. Paulusi kwa Makolose 4:14 u mu biza kuli “Luka, ñaka ya latwa,” mi za ñozi li onga-ongilwe ka nzila ya bucaziba ye konwa fela ku tahiswa ki mutu ya itutile, ya cwale ka mualafi. Muketelo wa hae o munde wa lipulelo ni manzwi a mañata ao a itusisa, a’ fita a bañoli ba Libuka ze ñwi ze talu za Evangeli ha li kopanywa, a mu konisa ku talusa taba ya hae ye butokwa ka tokomelo ili ka butungi. Ba bañwi ba nga likande la hae ka za mwana ya latehile ku ba lona likandenyana le linde ka ku fitisisa le li kile la ñolwa.

³ Luka u itusisa lipulelo kamba manzwi a za bualafi a’ fitelela 300 ao a fa litaluso za bualafi ili a si ka itusiswa ka ku swana (haiba a itusisizwe) ki bañoli ba bañwi ba Mañolo a Sigerike a Sikreste. * Sina ka mutala, ha bulela ka za mbingwa, Luka kamita ha itusisi linzwi li li liñwi sina ba bañwi. Ku bona mbingwa ki mbingwa, kono ku mualafi, ku na ni miinelo ye fitana-fitana ya mbingwa, sina Luka ha bulela ka za “munna ya tezi mbingwa.” U bulela kuli Lazaro n’a “tezi litombo.” Ha ku na muñoli yo muñwi wa Libuka za Evangeli ya bulela kuli mukwenyan’a Pitrosi “n’a kula fibele ye ngangamisa.” (5:12; 16:20; 4:38) Nihaike kuli ba bañwi ba balalu ba lu bulelela kuli Pitrosi n’a pumile zebe ya mutang’a muprisita yo muhulu, ki Luka fela ya bulela kuli Jesu n’a mu folisize. (22:51) Ku swanela mualafi ku bulela kuli musali n’a “na ni moya o mu kenyize butuku, se li myaha ye 18; n’a nz’a kundumanine, a palelwa ku inuka ni hanyinyani.” Mi ki mañi kwand’a “Luka, ñaka ya latwa” ya n’a ka ñola ka butungi cwalo kalafo ya honaf’o yeo munna yo muñwi n’a filwe ki Musamaria ya n’a ‘tamile mañiba a hae, a sela fateñi oli ni veine’?—13:11; 10:34.

4. Luka i kana i ñozwi lili, mi ki lika lifi ze yemela mubonelo wo?

⁴ Luka n’a ñozi lili Buka ya hae ya Evangeli? Likezo 1:1 i bonisa kuli muñoli wa Likezo (yena Luka hape) pili n’a ezize “buka ya pili,” yona ya Evangeli. Ku bonahala hahulu kuli Likezo ne i felizwe ku ñolwa ibat’o ba ka 61 C.E. ka nako yeo Luka n’a li kwa Roma ni Paulusi, ya n’a libelela ku talimwa kwa taba ya buipilezo bwa hae ku Sesare. Kacwalo Luka u kana a ñolezi Buka ye ya Evangeli mwa Sesarea ibat’o ba ka 56-58 C.E., hamulaho wa ku kuta ni Paulusi ku zwa kwa Filipi kwa mafelelezo a lieto la Paulusi la bulumiwa la bulalu mi Paulusi inz’a libelezi mwa tolongo ya mwa Sesarea ka lilimo ze peli a si ka iswa kale kwa Roma kuli buipilezo bwa hae bu y’o talimwa. Kabakala kuli Luka n’a li teñi mwa Palestine, ka nako yeo n’a kona hande ku ‘buziseza lika kaufela ku zwa kwa makalelo’ ka za bupilo ni bukombwa bwa Jesu. Kacwalo, ku bonahala kuli buka ya Luka ne i ñozwi pili Evangeli ya Mareka i si ka ñolwa kale.

5. Luka n’a kana a itusisize limbule lifi mwa ku ‘buziseza’ za bupilo bwa Jesu?

⁵ Kaniti, Luka n’a si ka iponela likezahalo zote za ñola mwa Buka ya hae ya Evangeli, kakuli n’a siyo ku ba 12 mi mwendi n’a si mulumeli konji hamulaho wa lifu la Jesu. Niteñi, n’a sebelize hahulu ni Paulusi mwa bulumiwa. (2 Tim. 4:11; Fil. 24) Kacwalo, ka taho, za ñozi li fa bupaki bwa kuli n’a swalisani ni Paulusi, sina ha ku konwa ku bonwa ka ku bapanya litaba za bona ze peli za Mulalelo wa  Mulena, kwa Luka 22:19, 20 ni 1 Makorinte 11:23-25. Luka n’a kana a amile Evangeli ya Mateu sina simbule se siñwi sa litaba. Mwa ku ‘buziseza lika kaufela,’ yena ka sibili n’a ka be a konile ku ambota ba bañata ba ne ba iponezi za bupilo bwa Jesu, ba ba cwale ka balutiwa ba ne ba sa pila mi mwendi ni Maria, m’ahe Jesu. Lwa kona ku kolwa kuli n’a ezize mo ku konahalela kaufela mwa ku sela litaba ze konwa ku itingwa.

6. Ki kalulo ye kuma kai ya Evangeli ya Luka ye fumaneha fela ku yena, mi n’a ñolezi bomañi? Mu alabelañi cwalo?

⁶ Ku tatubisisa Libuka z’e ne za Evangeli ku bonisa hande-nde kuli bañoli ha ba ikopisezi fela ze ba kandeka, ni kuli ha ba ñoli ka mulelo fela wa kuli ba fe bupaki bo buñata ka za litaba ze za Bibele za butokwa hahulu. Buka ya Luka sihulu i ikandekela za yona fela. Ka nañungelele, 59 pesenti ya ze mwa Buka ya hae ya Evangeli li fumaneha fela ku yena. U ñola ka za limakazo ze 6 kamba ku fitelela ni liswanisezo ze fitelela 12 ze si ka bulelwa mwa Libuka ze ñwi za Evangeli, ili ku neela kalulo ya bulalu ya Buka ya hae ya Evangeli kwa makande ni ye siyezi kwa lipulelo; buka ya hae ya Evangeli ki yona ye telele ka ku fitisisa ku z’e ne kaufela. Mateu sihulu n’a ñolezi Majuda, mi Mareka n’a ñolezi babali ba ba si Majuda, sihulu Maroma. Evangeli ya Luka ne i ñolezwi “Teofile ya kutekeha” mi ka yena ni kwa batu ba bañwi, ili Majuda ni ba ba si Majuda. (Luka 1:3, 4) Kuli taba ya hae i ame mañi ni mañi, u londoloza situhulu sa Jesu ku zwa ku “Adama, mwan’a Mulimu,” mi isiñi fela ku Abrahama, sina mw’a ezeza Mateu ya ñolela fela Majuda. Sihulu u biamela fa bupolofita bwa Simioni bwa kuli Jesu ki yena “liseli le li bonisa macaba,” mi u bulela kuli “mutu kaufela u ka bona ku pilisa kwa Mulimu.”—3:38; 2:29-32; 3:6.

7. Ki sifi se si paka hahulu buniti bwa Evangeli ya Luka?

⁷ Ku za ñozi kaufela, Luka u boniwa ku ba mukandeki ya zwile mubano, kakuli litaba za hae li lukisizwe hande mi li nepahezi. Ku nepahala ni ku sepahala kwa za ñozi Luka ku paka kuli ki za niti luli. Muñoli yo muñwi wa za milao u kile a bulela kuli: “Hailif’o litaba za ku ikupulela, matangu ni bupaki bwa buhata li taluswa ka ku ama lika ze ezahezi mwa libaka ze twi ki za kwahule ni mwa nako ye si ka tungunyunwa, kacwalo ili ku loba milao ya pili ye lu ituta luna bocaziba ba za mulao ka za ku ikalabela ko kunde, kuli ‘taba i lukela ku fa nako ni sibaka,’ litaba ze mwa Bibele li lu fa nako ni sibaka tenyene sa lika ze amilwe teñi ku si na ku busha ni hanyinyani.” * Kuli a yemele seo n’a amile Luka 3:1, 2 ye li: “Mwa mwaha wa bu 15 wa puso ya Tibere Sesare, Ponse Pilato, fo, ne li mubusisi wa Judea, mi Heroda ne li mulena wa Galilea; Filipi munyan’a hae ne li mulena wa Iturea ni wa naha ya Trakonita; Lisanyasi ne li mulena wa Abilene; mi Anna ni Kayafa ne ba li baprisita ba bahulu; linzwi la Mulimu kiha li taha ku Joani mwan’a Zakaria, mwa lihalaupa.” Fa Luka u file nako ni sibaka tota, u bulela mabizo a makwambuyu ba nyangela ba ba fitelela 7 ilikuli lu kone ku ziba hande nako fo ne bu kalezi bukombwa bwa Joani ni bwa Jesu.

8. Luka u bonisa cwañi mwaha wa ku pepwa kwa Jesu ‘ka ku buziseza litaba’?

⁸ Luka hape u lu fa lisupo ze peli kuli lu zibe fa n’a pepezwi Jesu ha bulela cwana kwa Luka 2:1, 2: “Mwa linako zani, kwa taha taelo ya Sesare Augusto ye li , ku ezwe sipalo sa lifasi kaufela. Sipalo seo ki sa pili, sa ezwa Kuirino h’a li mubusisi wa Siria.” Fo ki fona fo ne ba yezi bo Josefa ni Maria kwa Betelehema kuli ba yo iñolisa, mi Jesu n’a pepilwe inze ba li ona k’o. * Lu kona fela ku lumelelana ni mufi yo muñwi wa maikuto ya bulela kuli: “Se siñwi sa lisupo ze bonisa kuli Luka u bulezi lika ze ezahezi luli kikuli kamita ha bushi ni hanyinyani.” * Lu lukela ku lumela manzwi a Luka a’ li u “buziselize [litaba] kaufela ku zwa kwa makalelo.”

9. Ki bupolofita bufi bwa za Jesu, bo bu ñozwi ki Luka, bo ne bu talelelizwe ka ku makaza ka 70 C.E.?

⁹ Luka hape u bonisa mo bupolofita bwa Mañolo a Siheberu ne bu talelelizwe ka ku tala ki Jesu Kreste. U ama bupaki bo bu buyelezwi bwa Jesu ka za seo. (24:27, 44) Hape, ka ku nepahala u ñola bupolofita bwa Jesu ka za likezahalo za kwapili, mi buñata bwa zona ki kale li talelezwa ka ku makaza sina mo ne li polofitezwi fela. Sina ka mutala, Jerusalema n’a potolohilwe ka mikwalelo ya misumo ye shengile mi n’a yundile mwa pulao ye sabisa hahulu ka 70 C.E., sina mwa n’a polofitezi fela Jesu. (Lu. 19:43, 44; 21:20-24; Mat. 24:2) Flavius Josephus, muituti wa silifasi wa litaba ze ezahezi ya n’a iponezi lika zeo ni mpi ya Maroma, u paka kuli likota mwa kalulo ya sifukambanda ye bat’o eza likilomita ze 16 ne li tetezwi kuli ku ezwe misumo ye shengile, kuli makwakwa a tibela n’a eza likilomita ze 7.2 mwa butelele, kuli lukupwe ne lu bulaile basali ni banana ba bañata, ni kuli Majuda ba ba fitelela 1,000,000 ne ba shwile mi ba 97,000 ne ba hapilwe. Ku t’o fita ni kacenu, licwe la Arch of Titus mwa Rome li bonisa munyololo wa batuli ba Siroma ni ze tukutilwe mwa tempele ya Jerusalema. * Lwa kona ku kolwa kuli bupolofita bo buñwi bo bu buyelezwi bo bu ñozwi ki Luka ni bona bu ka talelezwa ku si na ku busha.

 ZE MWA LUKA

10. Luka n’a ikatulezi ku ezañi?

¹⁰ Mutahisezo wa Luka (1:1-4). Luka u ñola kuli u buziselize litaba kaufela ku zwa kwa makalelo ni kuli u ikatulezi ku liñola ka ku li tomahanya ilikuli “Teofile ya kutekeha [a] zibelele” niti ya litaba zeo.—1:3, 4.

11. Kauhanyo ya pili ya Luka i kandeka ka za likezahalo lifi ze tabisa?

¹¹ Lilimo za makalelo za bupilo bwa Jesu (1:5–2:52). Lingeloi la iponahaza ku Zakaria muprisita ya supezi mi li mu bulelela taba ye tabisa ya kuli u ka pepa mwana wa mushimani ya ka biza Joani. Kono ku fitela mwana a pepwa, Zakaria u ka ba simumu. Sina ha ku sepisizwe, musal’a hae, Elizabeta, wa itwala, nihaike kuli ni yena s’a “hulile.” Hamulaho wa likweli ze bat’o eza 6, lingeloi Gabriele li iponahaza ku Maria ni ku mu bulelela kuli u ka itwala ka “mata a Muambakani-ya-Pahami” ni ku pepa mwana wa mushimani ya ka bizwa Jesu. Maria u potela Elizabeta mi, hamulaho wa ku mu lumelisa ka tabo, u bulela ka ku wabelwa kuli: “Moya wa ka u lumba [Jehova, NW], moya wa ka u nyakalezi ku Mulimu, Mupilisi wa ka.” U bulela ka za libizo la Jehova le li kenile ni ka za sishemotuna sa hae ku ba ba mu saba. Joani ha pepwa, lulimi lwa Zakaria lwa tamuluha mi ni yena u bulela za sishemo sa Mulimu ni za kuli Joani u ka ba mupolofita ya ka lukisa linzila za Jehova.—1:7, 35, 46, 47.

12. Ku bulezwiñi ka za ku pepwa ni bwanana bwa Jesu?

¹² Hañihañi, Jesu wa pepwa kwa Betelehema, mi lingeloi li zibisa ka za “tabo ye tuna” yeo kwa balisana ba ba tonela mitapi ya bona busihu. Mupato wa ezwa ka ku ya ka Mulao, mi cwale, bashemi ba Jesu ha ba “mu tahisa ku [Jehova, NW]” kwa tempele, musupali Simioni ni mupolofita wa musali Anna ba bulela ka za mwana yo. Ha kutile kwa Nazareta, wa ‘hula, ku tiya, ku tala butali; mi sishemo sa Mulimu si fahalimw’a hae.’ (2:10, 22, 40) Ha s’a li wa lilimo ze 12 za buhulu, fa ku pota kwa Jerusalema ku zwa kwa Nazareta, Jesu u mbwetukisa baluti ka kutwisiso ni likalabo za hae.

13. Joani u kutazañi, mi ku ezahalañi Jesu ha kolobezwa ni hamulaho fela wa f’o?

¹³ Ku itukiseza bukombwa (3:1–4:13). Mwa silimo sa bu 15 sa puso ya Tibere Sesare, linzwi la Mulimu li taha ku Joani mwan’a Zakaria, mi u kalisa ku “bulela kolobezo ya ku baka, ya kuli libi li swalelwe,” ilikuli batu bote ba kone ku “bona ku pilisa kwa Mulimu.” (3:3, 6) Batu bote ha ba kolobezwa mwa Jordani, Jesu ni yena wa kolobezwa, mi inz’a lapela, moya o kenile wa mu shulumukela, mi Ndat’ahe u bulela tumelezo ya hae ku zwelela kwa lihalimu. Jesu Kreste cwale sa bat’o ba ni lilimo ze 30 za buhulu. (Luka u fa situhulu sa hae.) Hamulaho wa ku kolobezwa, moya u etelela Jesu mwa lihalaupa ka mazazi a 40. Teñi mo Diabulosi wa mu lika mbulungundu mi ku zwa f’o wa kunduluka “ku isa kwa nako ye ñwi.”—4:13.

14. Ki kai k’o Jesu a talusa hande musebezi wa hae, ki ufi, mi bateelezi ba hae ba nga muhato mañi?

¹⁴ Bukombwa bwa kwa makalelo bwa Jesu, sihulu mwa Galilea (4:14–9:62). Mwa sinagoge ya habo kwa Nazareta, Jesu u talusa hande za tezi, ili ku bala ni ku bonisa kuli bupolofita bwa Isaya 61:1, 2 bu ama yena, kuli: “Moya wa [Jehova, NW] u fahalimw’a ka, kakuli u ni tozize, kuli ni bulelele babotana Evangeli; u ni lumile ku folisa ba ba lobehile lipilu, ku zibisa ba ba hapilwe kuli ba lukuluhile, ni ba ba shwile meto kuli ba filwe ku bona, ba ba nyandiswa, ni ba kutise ba lukuluhile, mi ni zibise mwaha wa [Jehova, NW], wa sishemo.” (4:18, 19) Nyakalalo ya pili ya batu ba ba utwa manzwi a hae i fetuha bunyemi ha nze a zwelapili ku bulela, mi ba lika ku mu bulaya. Kacwalo wa shetumukela kwa Kapernauma, kw’a folisa ba bañata. Mukumbi wa batu ba mu latelela mi ba lika ku mu kolamena, kono yena u ba bulelela kuli: “Ni swanezi ku y’o bulelela ni minzi ye miñwi taba ye munati ya mubuso wa Mulimu; kakuli ki sona se ni lumezwi.” (4:43) U zwelapili ku kutaza mwa masinagoge a Judea.

15. Mu kandeke ka za ku bizwa kwa Pitrosi, Jakobo, ni Joani, hamohocwalo ni kwa Mateu.

¹⁵ Mwa Galilea, Jesu u tahisa kuli Simoni (ya bizwa Pitrosi hape), Jakobo, ni Joani ba sele litapi ze ñata ka makazo. U bulelela Simoni kuli: “Ku tuha cwale, u ka ba ya yamba batu.” Kacwalo ba siya za bona kaufela ni ku mu latelela. Jesu u zwelapili ku lapela ni ku luta, mi ‘mata a [Jehova, NW] a inzi ku yena a ku folisa batu.’ (5:10, 17) U mema Livi (Mateu), mutelisi ya nyefulwa, ya ezeza Jesu mukiti o mutuna, mi “batelisi ba bañata” ni bona ba fumaneha teñi. (5:29) Seo si tahisa a pili kwa mangunga a eza ni Bafalisi a’ ba siya ba mwemweta ni ku lelisana ku mu eza maswe.

16. (a) Jesu u keta baapositola ba 12 hamulaho wa ku ezañi? (b) Luka u koñomeka lisupo lifi ha fa taba ye swana ni ya Ngambolo ya fa Lilundu?

¹⁶ Hamulaho wa ku lapela ku Mulimu busihu mukatumbi, Jesu u keta baapositola ba 12 kwa balutiwa ba hae. Misebezi ye miñwi ya ku folisa ya latelela. Ku zwa f’o u fa ngambolo ye ñozwi kwa Luka 6:20-49, ye swana ka bukuswani ni Ngambolo ya fa Lilundu ye kwa Mateu likauhanyo 5 ku isa 7. Jesu u bapisa lika ze sa swani, kuli: “Mbuyoti ki ya mina babotana, kakuli mubuso wa Mulimu ki wa mina. Kono mu na ni bumai mina baluwi, kakuli mu se mu amuhezi tabo ya mina.” (6:20, 24) U eleza bateelezi ba hae ku lata lila za bona, ku ba ni mukekecima, ku fana, ni ku zwisa ze nde mwa sibulukelo se sinde sa lipilu za bona.

17. (a) Jesu u eza limakazo lifi hamulaho? (b) Jesu u alaba cwañi linumwana za Joani Mukolobezi ka za haiba ki yena Mesiya luli?

 ¹⁷ Ha kutela kwa Kapernauma, Jesu u kupiwa ki mulauli wa mwanda wa mpi kuli a y’o folisa mutang’a hae ya kula hahulu. U ikutwa kuli kwa luneha kuli Jesu a be mwatas’a situwa sa hae mi u mu kupa kuli a “bulele linzwi” kw’a inzi. Ka nzila yeo, mutanga wa foliswa, mi Jesu u nyangumunwa ku bulela kuli: “Na mi bulelela, ha ni si ka fumana tumelo ye cwalo ni mwa Isilaele.” (7:7, 9) Jesu u zusa mufu lwa pili, ili mwana wa libanda wa mbelwa wa kwa Naine, y’o n’a ‘utwezi butuku.’ (7:13) Litaba ka za Jesu ha li nze li hasana mwa Judea, Joani Mukolobezi ya mwa tolongo u mu lumela puzo ye li , “Kikuli ki wena ya bulezwi kuli wa ta?” Jesu u alaba linumwana kuli: “Mu y’o kandekela Joani ze mu bona ni ze mu utwa: Libofu za bona, lianga za mautu za zamaya, ba mbingwa ba keniswa, ba ba tibani lizebe ba utwa, ba ba shwile ba zuha, mi Evangeli i bulelelwa babotana. Ya sa sitatali ku na, u na ni mbuyoti.”—7:19, 22, 23.

18. Ku kutaza Mubuso ku zwelapili ka liswanisezo, misebezi, ni likelezo lifi?

¹⁸ Jesu u ya hamoho ni ba 12 “mwa minzi ni minzinyana, a nz’a luta batu, a bulela Evangeli ya mubuso wa Mulimu.” U fa swanisezo ya za mucali, mi u feza puhisano ka ku bulela kuli: “Cwale, mu bone mo mu utwela; kakuli ya na ni sika, u ka fiwa; mi ya si na sika, u ka amuhiwa ni s’a hupula kuli u na ni sona.” (8:1, 18) Jesu u zwelapili ku eza misebezi ye komokisa ni limakazo. Hape u fa ba 12 m’ata fahalimw’a badimona ni m’ata a ku folisa matuku mi u ba luma ku y’o “bulela mubuso wa Mulimu ni ku folisa ba ba kula.” Ba 5,000 ba fepiwa ka makazo. Jesu wa fetuha fa lilundu mi habusa u folisa mutangana ya na ni mudimona y’o balutiwa ne ba palezwi ku folisa. U lemusa ba ba bata ku mu latelela kuli: “Bo-luwawa ba na ni misima, ni linyunywani za lihalimu li na ni liyaleto; kono Mwan’a mutu h’a na mo a ka samela toho fateñi.” Kuli mutu a lukelwe ki Mubuso wa Mulimu, u lukela ku kumalela sikekele a sa itemuni.—9:2, 58.

19. Jesu u swaniseza cwañi lilato la niti ku muyahwa ni yena?

¹⁹ Bukombwa bwa Jesu bwa hasamulaho mwa Judea (10:1–13:21). Jesu u luma ba bañwi ba 70 “mwa lukau,” mi ba taba hahulu kabakala ku konda kwa bukombwa bwa bona. Ha nze a kutaza, mucaha yo muñwi, ya bata ku iponisa ku luka, u buza Jesu kuli: “Wahesu ki mañi?” Jesu u alaba ka ku fa swanisezo ya za Musamaria ya muhau. Munna yo muñwi, ya welezi kwatuko a nzila hamulaho wa ku lindaulwa ki masholi, wa silokwa ki muprisita ni Mulivi ba ba fita mwa nzila yeo. Musamaria ya nyefulwa ki yena ya yema, ya tama mañiba a hae ka tokomelo, ya mu pahamisa fa pelesa ya hae tota, ya mu isa kwa hotela, ni ku mu lifela mali kuli a babalelwe. Ee, ya n’a “mu ezize ka sishemo” ki yena ya n’a ikezize wahabo yena.—10:2, 29, 37.

20. (a) Jesu u tahisa sisupo mañi ku Mareta ni Maria? (b) U koñomeka cwañi tapelo?

²⁰ Mwa ndu ya Mareta, Jesu ka musa wa mu nyaza kabakala ku iyakatwa hahulu misebezi ya hae ya fa lapa, mi u babaza Maria ya ketile kabelo ye nde hahulu, ya ku boola ni ku mu teeleza. U luta balutiwa ba hae tapelo ye li mutala ni butokwa bwa ku tundamena ku lapela, kuli: “Mu kupe, mi mu ka fiwa; mu bate, mi mu ka fumana.” Hamulaho u lundula badimona mi u bulela kuli “ba ba utwa Linzwi la Mulimu, mi ba li mamela” ki bona ba ba tabile. Ha nze a abana mwa sico, u ndundana ni Bafalisi ku za Mulao mi u ba atulela bumai kabakala ku kwelyokisa “sinotolo sa zibo.”—11:9, 28, 52.

21. Jesu u fa temuso ifi ka za bumbakofumu, mi u susueza balutiwa ba hae ku ezañi?

²¹ Inz’a li hape ni undi-wa-nyangela, yo muñwi u kupa Jesu kuli: “U bulelele muhulwan’a ka kuli a ikabele ni na bufumu bwa sanda sa luna.” Jesu u fita kwa mutomo luli wa butata ka ku alaba kuli: “Mu tokomele, mi mu ipuluke kwa takazo kaufela ya bufumu; kakuli mutu nih’a ka fuma hahulu, bupilo bwa hae ha bu ini ku z’a fumile.” Cwale u fa swanisezo ya za mufumi ya n’a yahuluzi matuli a hae kuli a ingwalumunele a sili, kono n’a shwile bona busihu b’o ni ku siyela basili sifumu sa hae. Jesu ka bukuswani u tahisa sisupo se: “Ya ikubukanyeza bufumu, a sa bu fumeli ku Mulimu, ki mw’a inezi.” Hamulaho wa ku susueza balutiwa ba hae ku bata pili Mubuso wa Mulimu, Jesu u ba bulelela kuli: “Wena mutapinyana, u si ke wa saba, kakuli Ndat’a mina u katezwi ku mi fa mubuso.” Ha folisa musali yo muñwi la Sabata ili ya s’a kulile ka lilimo ze 18 fapano ye ñwi ya zuha ni bahanyezi ba hae, bao a swabisa.—12:13, 15, 21, 32.

22. Jesu u itusisa liswanisezo lifi ze lemuseha ha laela ka za Mubuso?

²² Bukombwa bwa Jesu bwa hasamulaho, sihulu mwa Perea (13:22–19:27). Jesu u itusisa liswanisezo ze munati kuli a sutiseze bateelezi ba hae kwa Mubuso wa Mulimu. U bonisa kuli ba ba satalalela litulo ni libubo ba ka kokobezwa. Ya lukisa mukiti a meme babotana, ba ba sa koni ku mu kutiseza; u ka taba mi u ka “kutisezwa mwa lizazi la zuho ya ba ba lukile.” Ku zwa f’o, u fa swanisezo ya za munna ya lukisa mulalelo o mutuna. Mañi ni mañi wa ba ba memilwe wa itatula: A li muñwi u lekile simu, yo muñwi u lekile mapulu, mi yo muñwi hape kihona a sa z’o nyala musali. Ka bunyemi muñ’a ndu u luma ku y’o tisa “babotana, ni liyanga, ni ba ba shwile meto, ni ba ba holofezi mautu,” mi u bulela kuli ha ku na ni yo mukana ku ba ne ba  memilwe pili ya ka “lupa” sico sa hae. (14:14, 21, 24) U fa swanisezo ya za ngu ye ne latehile kono ili ye fumanwi, mi u li , “Na mi bulelela, ni li: Kamukwaocwalo tabo ikaba teñi kwa lihalimu ka muezalibi a li muñwi ya baka, ye fita ye ka ba teñi ka ba ba lukile ba ba mwanda fo ku tokwahezi a li muñwi, ba ba sa tokwi kuli ba bake.” (15:7) Swanisezo ya musali ya fafata mwa ndu ya hae kuli a fumane sheleñi i liñwi i nonga fa sisupo se si swana. *

23. Likande la za mwana ya latehile li swanisezañi?

²³ Jesu cwale u kandeka ka za mwana ya latehile ya n’a kupile ndat’ahe kuli a mu fe kwa sanda sa hae mi hamulaho a si sinya “ka ku pila ka buhule.” Ha s’a shebile luli, a kengeyela mi a kuta habo kuli a y’o hauhelwa ki ndat’ahe. Ndat’ahe, ya n’a mu shwezi makeke, “a mata, a mu wela mwa mulala mi a mu tubeta.” A fiwa liapalo ze nde, kwa lukiswa mukiti o mutuna, mi “ba kala ku nyakalala.” Kono mwan’a hae yo muhulu a nyema. Ka sishemo ndat’ahe a mu sikulula, a li: “Mwan’a ka, wena u inzi ni na kamita, mi za ka kaufela ki za hao. Kono neli swanelo kuli ku tabwe mi ku nyakalalwe; kakuli munyan’a hao yo n’a shwile, mi u pilile; n’a latehile, mi u fumanwi.”—15:13, 20, 24, 31, 32.

24. Jesu u koñomeka liniti mañi mwa liswanisezo za hae za mufumi ni Lazaro hamoho ni Mufalisi ni mutelisi?

²⁴ Ha ba utwa swanisezo ya sikombwa ya sa sepahali, Bafalisi ba ba lata hahulu bufumu ba sheununa tuto ya Jesu, kono u ba bulelela kuli: “Mina mu ikeza ba ba lukile mwa meto a batu; kono Mulimu u ziba lipilu za mina. Kakuli se si bonahala butuna mwa meto a batu, ki bumaswe mwa meto a Mulimu.” (16:15) Ka swanisezo ya mufumi ni Lazaro, u bonisa kuli mukoti o mwahal’a bao Mulimu a shemuba ni bao a sa shemubi ki o mutuna luli. Jesu u lemusa balutiwa kuli ku ka taha ze sitatalisa, “kono u na ni bumai mutu ye li taha ka yena.” U bulela ka za makandauko a ka taha “mwa lizazi l’a ka bonahala Mwan’a mutu.” U ba bulelela kuli, “Mu hupule musal’a Lota.” (17:1, 30, 32) Ka swanisezo, u kolwisa kuli Mulimu ka maniti u k’a nga muhato wa ku tusa ba ba “huweleza ku Yena musihali ni busihu.” (18:7) Hape, ka swanisezo ye ñwi, u nyaza ba ba ipona ku luka: Mufalisi, ya lapela mwa tempele, u itumela ku Mulimu kuli ha swani ni batu ba bañwi. Mutelisi, ya yemi kwahule mi ya saba niheba ku lubukela kwa lihalimu, u lapela kuli: “Mulimu, u ni utwele butuku, na ni li muezalibi.” Jesu u’ nga cwañi seo? U bulela kuli mutelisi u lukile hahulu ku fita Mufalisi, “kakuli mutu kaufela ya ikulisa u ka kokobezwa; mi ya ikokobeza u ka huliswa.” (18:13, 14) Jesu wa amuhelwa kwa Jeriko ki mutelisi Zakia mi u fa swanisezo ya za lipondo ze lishumi, ili ku fapahanya ze zwa mwa ku sebelisa lika za filwe mutu ka busepahali ni ze zwa mwa ku li shwateka.

25. Jesu u kena cwañi mwa kalulo ya mafelelezo a bukombwa bwa hae, mi u fa litemuso lifi za bupolofita?

²⁵ Bukombwa bwa mafelelezo mwa Jerusalema ni libaka ze i potolohile (19:28–23:25). Jesu ha kena mwa Jerusalema inz’a pahami fa kana ka mbongolo mi a bubekwa ki silundwamanje sa balutiwa sina “Muywandi ya taha ka Libizo la [Jehova, NW],” Bafalisi ba mu bulelela kuli a kalimele balutiwa ba hae. Jesu u ba alaba kuli: “Bao ha ba kuza, macwe a ka huweleza.” (19:38, 40) U fa bupolofita bwa hae bo bu hupuleha bwa za sinyeho ya Jerusalema, ili ku bulela kuli u ka tengelekezwa ka misumo ye shengile, ku zungubazwa, ku bitelwa fafasi ni bana ba hae mi ni kuli ha ku na ku ba ni licwe le li ka siyala fahalimw’a licwe le liñwi. Jesu u luta batu mwa tempele, u ba bulelela taba ye nde mi u alaba lipuzo ze kalole za baprisita ba bahulu, bañoli, ni Basaduki ka liswanisezo ni lipuhisano ze bunangu. Jesu u fa liswanisezo za sisupo se situna ka za maungulo, ili ku bulela hape ka za ku ambeka Jerusalema kwa limpi. Batu ba ka omelela kabakala ku saba ze ezahala, kono lika zeo ha li ezahala, balateleli ba hae ba ka ‘talimisa meto a bona kwahalimu, mi ba ka inuka; kakuli ku liululwa kwa bona ku se ku li fakaufi.’ Ba na ni ku tona kuli ba kone ku banduka kwa lika ze bulezwi cimo kuli li ka ezahala.—21:28.

26. (a) Jesu u eza bulikani bufi, mi u bu swalisanisa ni nto mañi? (b) Jesu u tiiswa cwañi mwa tiko, mi u fa nyazo ifi ka nako ya ku swalwa kwa hae?

²⁶ Cwale se li Nisani 14, 33 C.E. Jesu u ca Paseka mi cwale u eza “bulikani bo bunca” ni balutiwa ba hae ba ba sepahala, ili ku swalisanisa seo ni sico sa swanisezo s’a ba laelela ku mamela kuli ba mu hupulele teñi. Hape u ba bulelela kuli: “Ni ka mi fa mubuso, sina Ndate h’a ni file ona.” (22:20, 29) Busihu bo bu swana, Jesu inz’a lapela fa lilundu la likota za Olive, ‘lingeloi la taha ku yena, li zwa kwa lihalimu, mi la mu tiisa pilu. Cwale h’a li mwa ñalelwa ye tuna, wa ekeza ku lapela ka t’ata; mi mifufuzo ya hae i ba sina mali a’ lota, a’ wela fafasi.’ Ku ba maefe-efe mubeteki Judasi ha etelela siweleya se si t’o swala Jesu. Balutiwa ba huwa kuli: “Mulena, lu lwane ka mukwale?” Yo muñwi wa bona wa kwenyuna zebe ya mutang’a muprisita yo muhulu, kono Jesu wa ba nyaza mi u folisa munna ya holofezi.—22:43, 44, 49.

27. (a) Pitrosi u sitatala mwañi? (b) Jesu u tamelezwa litaba lifi, mi u zekiswa ni ku atulwa mwa miinelo ifi?

²⁷ Jesu u sulaetelwa kwa ndu ya muprisita yo muhulu kuli a y’o zekiswa, mi ha ku nze ku bata busihu, Pitrosi wa isunya kwa sikwata se si ola mulilo. Wa tumununwa halalu kuli ki mulateleli wa Jesu, mi yena u latula taba yeo halalu. Cwale mukombwe wa lila. Mulena wa itemuna ni ku talima  Pitrosi, mi Pitrosi, ha hupula ka m’o Jesu n’a bulezi cimo yona nto yeo, wa zwela kwande ku y’o si tuwa sililo. Hamulaho wa ku sotezwa mwa muyaho wa Kuta ye tuna, Jesu cwale u iswa ku Pilato ku y’o tamelezwa kuli n’a kelusa sicaba, n’a hanisa ku zwisa mutelo, mi n’a “ipiza Kreste, Mulena.” Ha zibile kuli Jesu ki Mugalilea, Pilato u mu lumela ku Heroda, ya mwa Jerusalema ka nako yeo. Heroda ni balibeleli ba hae ba sheununa Jesu mi ba mu kutisa kuli a y’o zekiswa fapil’a siweleya se si shangumukile. Pilato ‘u ba fa Jesu, ba mu eze mo ba latela.’—23:2, 25.

28. (a) Jesu u sepisañi lisholi ya bonisa tumelo ku yena? (b) Luka u ñolañi ka za lifu, ku patwa, ni zuho za Jesu?

²⁸ Lifu, zuho, ni ku nyuluha kwa Jesu (23:26–24:53). Jesu u kokotelwa mwahal’a lifosi ze peli. Si li siñwi sa mu shenda, kono se siñwi sona si bonisa tumelo mi si kupa kuli Jesu a si hupule mwa Mubuso wa hae. Jesu u sepisa kuli: “Kaniti na ku bulelela kacenu, u ka ba ni na mwa Paradaisi.” (23:43, NW) Ku zwa f’o lififi le li sienyi la apesa naha, lisila la mwa sibaka se si kenile la pazuha fahali, mi Jesu wa kalumuka kuli: “Ndate, ni beya moya wa ka mwa mazoho a hao.” A man’o bulela cwalo wa timela, mi situpu sa hae sa pahululwa ni ku patiwa mwa libita le li cakuzwi mwa licwe. Fa lizazi la pili la viki, basali ba ba tile ni yena ku zwa kwa Galilea ba ya kwa libita kono ba palelwa ku fumana situpu sa Jesu. Sina ha n’a bulezi cimo, u zuhile fa lizazi la bulalu!—23:46.

29. Evangeli ya Luka i fela ka taba ifi ye tabisa hahulu?

²⁹ Ha iponahaza a sa zibwi ki ba babeli ba balutiwa ba hae ba ba ya kwa Emausi, Jesu u bulela ka za manyando a hae mi u ba shashululela Mañolo. Hañihañi ba mu ziba, kono yena wa beluka. Cwale ba bulela kuli: “Ha lu li , lipilu za luna ne li tuka mwa lifuba za luna, ha n’a lu bulelisa mwa nzila, a lu taluseza Mañolo?” Ba kuta kapili kwa Jerusalema kuli ba y’o kandekela balutiwa ba bañwi. Inze ba ambola lika zeo, Jesu wa iponahaza ku bona. Ba palelwa ku lumela kabakala ku taba ni ku komoka hahulu. Cwale u “ba fa kutwisiso ya kuli ba utwiseze” taluso ya zote ze ezahalile ku zwelela mwa Mañolo. Luka u feza Buka ya hae ya Evangeli ka ku talusa za Jesu ha nyuluhela kwa lihalimu.—24:32, 45.

MABAKA HA I LI TE TUSA

30, 31. (a) Luka u hulisa cwañi buikolwiso ka za kuli Mañolo a Siheberu a buyelezwi ki Mulimu? (b) Luka u ama manzwi afi a Jesu mwa ku yemela seo?

³⁰ Taba ye nde “ya Luka” i hulisa buikolwiso bwa mutu mwa Linzwi la Mulimu mi i tiisa tumelo ya hae ilikuli a kone ku tiyela makandauko a lifasi li sili. Luka u fa mitala ye miñata ya litalelezo ze nepahezi za Mañolo a Siheberu. Jesu u taluswa inz’a bulela ka ku nonga ka za musebezi wa hae ku zwelela mwa buka ya Isaya, mi ku bonahala kuli Luka u itusisa seo sina yona taba ye tuna mwa buka kaufela. (Lu. 4:17-19; Is. 61:1, 2) Yeo ne li ye ñwi ya linako zeo Jesu n’a amile Bapolofita. Hape n’a amile Mulao, sina fani ha n’a hanile litiko ze talu za Diabulosi, ni Lisamu, sina ha n’a buzize lila za hae kuli, “Ku bulelwa cwañi kuli Kreste ki mwan’a Davida?” Buka ya Luka i amile Mañolo a Siheberu hañata-ñata.—Lu. 4:4, 8, 12; 20:41-44; Deut. 8:3; 6:13, 16; Samu 110:1.

³¹ Jesu ha n’a keni mwa Jerusalema inz’a zulami kana ka mbongolo sina ha ku bulezwi cimo kwa Zakaria 9:9, silundwamanje ne si mu bubekile ka tabo, ili ku sebelisa ku yena liñolo la Samu 118:26. (Lu. 19:35-38) Mwa sibaka se siñwi litimana ze peli fela za Luka li bulela lisupo ze silezi zeo Mañolo a Siheberu n’a polofitile ka za lifu le li swabisa ni zuho ya Jesu. (Lu. 18:32, 33; Samu 22:7; Is. 50:6; 53:5-7; Jon. 1:17) Kwa mafelelezo, ha zuhile, Jesu n’a bonisize balutiwa ba hae butokwa bwa Mañolo a Siheberu kaufela. “A li ku bona: Ki ona manzwi a ka, e ne ni mi bulelezi ha ne ni sa inzi ni mina, na li: Kaufela ze ni ñozwi ka zona mwa Mulao wa Mushe ni Bapolofita ni Lisamu, li swanezi ku ezahala. Kih’a ba fa kutwisiso ya kuli ba utwiseze Mañolo.” (Lu. 24:44, 45) Sina balutiwa bao ba pili ba Jesu Kreste, ni luna lwa kona ku monyehelwa ni ku ba ni tumelo ye tiile ka ku lemuha litalelezo za Mañolo a Siheberu, ao a talusizwe ka ku nepahala ki Luka ni bañoli ba bañwi ba Mañolo a Sigerike a Sikreste.

32. Buka ya Luka i koñomeka cwañi Mubuso ni mubonelo o lu swanela ku ba ni ona ka za Mubuso?

³² Mwa buka ya hae kaufela, Luka u kuta-kutela ku sutiseza mubali wa hae kwa Mubuso wa Mulimu. Ku zwa kwa makalelo a buka, lingeloi ha li sepisa Maria kuli mwana ya ka pepa “u ka busa ba ndu ya Jakobo ku ya ku ile; mi bulena bwa hae ha bu na ku fela,” ku y’o fita kwa likauhanyo za mafelelezo, Jesu ha bulela ka za ku fa baapositola Mubuso, Luka u koñomeka sepo ya Mubuso. (1:33; 22:28, 29) U talusa Jesu inz’a etelela ku kutaza za Mubuso ni ku luma baapositola ba 12, mi hamulaho ni ba 70, kuli ba eze ona musebezi wo. (4:43; 9:1, 2; 10:1, 8, 9) Buipeyo bo bu tezi bo bu tokwahala kuli mutu a kene mwa Mubuso bu koñomekwa ki manzwi a Jesu a nongile fa taba a’ li: “U lisele bafu ba pumbeke bafu ba bona; kono wena u y’o bulela mubuso wa Mulimu,” ni, “Ya swala sikekele ka mazoho, mi a itemuna, h’a lukeli mwa mubuso wa Mulimu.”—9:60, 62.

33. Mu fe mitala ka za ku koñomeka tapelo kwa Luka. Lu kona ku itutañi ku seo?

³³ Luka u koñomeka tapelo. Buka ya hae ya Evangeli i zwile mubano ku seo. I kandeka kuli silundwamanje ne si lapela Zakaria ha n’a li mwa tempele, kuli Joani Mukolobezi n’a pepilwe ka ku ba kalabo kwa litapelo ka za mwana, ni kuli mupolofita  wa musali Anna n’a lapelanga busihu ni musihali. I talusa kuli Jesu n’a lapela fa kolobezo ya hae, n’a lapezi busihu mukatumbi a si ka keta kale ba 12, mi n’a lapezi mwahal’a ku fetuha. Jesu u eleza balutiwa ba hae “ku lapela kamita, mi ba si ke ba zwafa,” ili ku swaniseza seo ka mbelwa ya n’a tundamezi ku kupa muatuli ku fitela a mu atulela hande. Ki Luka fela ya bulela kuli balutiwa ne ba kupile Jesu kuli a ba lute ku lapela ni kuli lingeloi ne li tiisize Jesu ha n’a lapela fa lilundu la likota za Olive; mi ki yena a nosi ya ñola tapelo ya mafelelezo ya Jesu, ye li: “Ndate, ni beya moya wa ka mwa mazoho a hao.” (1:10, 13; 2:37; 3:21; 6:12; 9:28, 29; 18:1-8; 11:1; 22:39-46; 23:46) Sina mwa mazazi ao Luka n’a ñozi Buka ya hae ya Evangeli, ni kacenu tapelo ki tukiso ya butokwa hahulu ya ku tiisa ka yona bote ba ba eza tato ya Mulimu.

34. Luka u koñomeka tulemeno tufi twa Jesu to tu li mitala ye minde kwa Bakreste?

³⁴ Ka munahano wa hae o zangukile ni lipulelo za hae ze munati, ili ze talusa hande lika, Luka u tahiseza lituto za Jesu ku ba ze mufutumala ili ze nyangumuna. Lilato, sishemo, mukekecima, ni mufelañeke wa Jesu ku ba ba fokola, ba ba hatelelwa, ni ba ba nyandiswa li boniswa ka ku fapahanela kwahule ni bulapeli bwa bañoli ni Bafalisi bo bu sa susuezi, bwa ku latelela fela mulao, bo bu pitihanya, ili bwa buipi. (4:18; 18:9) Jesu u fa susuezo ni tuso ya kamita ku ba ba fokola, bahapiwa, libofu, ni ba ba hatelezwi, kacwalo ili ku fa mitala ye minde hahulu ku ba ba bata ku ‘hata mw’a n’a hatile.’—1 Pit. 2:21

35. Ki kabakalañi ha lu kona ku itebuha hahulu ku Jehova kwa neku la tukiso ya hae ya Buka ya Evangeli ya Luka?

³⁵ Sina Jesu, Mwan’a Mulimu ya petehile, ili wa limakazo, ha n’a iyakatitwe ka lilato ka za balutiwa ba hae ni batu bote ba lipilu ze buniti, ni luna lu swanela ku satalalela ku peta bukombwa bwa luna ka lilato, ee, “kabakala mukekecima wa Mulimu wa luna.” (Lu. 1:78) Ku seo “Evangeli ya Luka” ya tusa ni ku yamunwena luli. Lwa kona ku itebuha luli ku Jehova kabakala ku buyelela Luka, “ñaka ya latwa,” kuli a ñole buka ye ye nepahezi, ye yahisa, ili ye susueza, ye supa kwa puluso ka Mubuso wa Jesu Kreste, yena “ku pilisa kwa Mulimu.”—Makolo. 4:14; Lu. 3:6.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]