Buka ya Bibele ya Bu 43—Joani

Muñoli: Muapositola Joani

Ko Ne I Ñolezwi: Efese kamba bukaufi ni yona

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 98 C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: Hamulaho wa litaba za makalelo, 29–33 C.E.

1. Mañolo a bonisañi ka za silikani se situna sa Joani ni Jesu?

LIBUKA za Evangeli za Mateu, Mareka, ni Luka ne se li bile teñi ka lilimo ze fitelela 30 mi ne se li fitile fa ku ngiwa ka butokwa ki Bakreste ba mwa lilimo za mwanda wa pili kuli ki ze ñozwi ki banna ba ne ba buyelezwi ka moya o kenile. Cwale, lilimo za mwanda wa pili ha ne li nze li fela mi ba ne ba li ni Jesu ne ba fukuzeha, ne ku ka be ku zuhile puzo ye li , Kana ne ku sa na ni ze si ka kandekiwa? Kana ne ku sa na ni mutu ya n’a ka taleleza, ka z’a hupula, tunango twa litaba za bukombwa bwa Jesu? Ee, n’a li teñi. Joani wa musupali n’a bile ni swalisano ye ipitezi ni Jesu. Ku bonahala kuli n’a li mwahal’a balutiwa ba Joani Mukolobezi ba pili ku talusezwa Ngunyan’a Mulimu mi n’a li ku ba bane ba pili ku memiwa ki Mulena kuli ba abane ni yena ka nako ye tezi mwa bukombwa. (Joa. 1:35-39; Mare. 1:16-20) N’a zwezipili ku utwana hahulu ni Jesu mwahal’a bukombwa bwa hae kaufela mi n’a li yena mulutiwa “ya n’a latwa ki Jesu” ya n’a shendamezi fa sifuba sa Jesu fa Paseka ya mafelelezo. (Joa. 13:23; Mat. 17:1; Mare. 5:37; 14:33) N’a li teñi kwa kezahalo ye loba pilu ya ku bulaiwa kwa Jesu, ili k’o Jesu n’a mu file kuli a babalele bom’ahe ba kwa nama, mi ki yena ya n’a lakile Pitrosi ka lubilo ha ne ba matela kwa libita ku y’o batisisa piho ya kuli Jesu n’a zuhile.—Joa. 19:26, 27; 20:2-4.

2. Joani n’a bakanyizwe ni ku tiiswa cwañi kuli a ñole buka ya hae ya Evangeli, mi ne li ka mulelo mañi?

² Ka ku twaezwa ki lilimo ze bat’o ba ze 70 mwa bukombwa bwa ka cisehelo ni ka ku tukufalelwisa ki lipono ni ku yeya kwa buinosi bwa hae cwanoñu fa mwa sooli sa Patmosi, Joani n’a bakanyizwe hande kwa neku la ku ñola ka za lika za s’a bulukile mwa pilu ya hae ka nako ye telele. Moya o kenile cwale ne u tiisize munahano wa hae kuli a hupule  ni ku ñola buñata bwa zona lipulelo zeo ze butokwa, ze pilisa ilikuli ya li bala kaufela a ‘lumele kuli Jesu ki yena Kreste, Mwan’a Mulimu; ni kuli ka ku lumela, a be ni bupilo ka Libizo la Jesu.’—20:31.

3, 4. Ki bufi bupaki bo bu mwa buka yeo ni bo bu kwande a yona bwa kuli (a) buka yeo ya Evangeli ki ya mañolo a buyelezwi, ni (b) ne i ñozwi ki Joani?

³ Bakreste ba kwa makalelo a lilimo za mwanda wa bubeli ne ba amuhela kuli Joani ki yena ya n’a ñozi taba ye mi ne ba sa hononi ku ba kwa yona kalulo ya Mañolo a buyelezwi. Clement wa kwa Alexandria, Irenaeus, Tertullian, ni Origen, bao kaufela ne li ba kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa bubeli ni kwa makalelo a lilimo za mwanda wa bulalu, ba paka kuli ne i ñozwi ki Joani. Fahalimu a zeo, bupaki bo buñata bwa kuli ne i ñozwi ki Joani bu fumaneha ku yona tota. Ka ku iponahaza fela muñoli n’a li Mujuda mi n’a ziba hande lizo za Majuda ni naha ya bona. (2:6; 4:5; 5:2; 10:22, 23) Ku tekelela hahulu lika kwa taba ye ku bonisa kuli n’a si fela muapositola kono yo muñwi wa ba balalu ba ne ba utwana hahulu ni Jesu—bo Pitrosi, Jakobo, ni Joani—ba ne ba banga ni Jesu fa likezahalo ze ipitezi. (Mat. 17:1; Mare. 5:37; 14:33) Ku bona bao, ha i koni ku ba Jakobo (mwan’a Zebedea) kakuli n’a bulailwe ki Heroda Agripa I ibat’o ba ka 44 C.E., buka ye isali kwahule ni ku ñolwa. (Lik. 12:2) Pitrosi haki yena kakuli u bulelwa hamoho ni muñoli kwa Joani 21:20-24.

⁴ Mwa litimana zeo za mafelelezo, muñoli u bulelwa kuli ki mulutiwa “ya latwa ki Jesu,” mi pulelo yeo ni ze swana ni yona za itusiswa hañata mwa taba, nihaike kuli libizo la muapositola Joani ha li bulelwi ni kamuta. Jesu mo u amiwa a bulela ka za hae kuli: “Ha ni lata kuli a ine ku fitela fo ni ka tahela, ku wena ku na niñi?” (Joa. 21:20, 22) Seo si akaleza kuli mulutiwa ya n’a amiwa n’a ka pila nako ye telele ku fita Pitrosi ni baapositola ba bañwi. Zeo kaufela li swanela muapositola Joani. Ki ko ku hoha mamelelo kuli Joani, hamulaho wa ku fiwa pono ya Sinulo ya ku taha kwa Jesu, u feza bupolofita bo bu ipitezi b’o ka manzwi a: “Amen; taha Mulena Jesu!”—Sin. 22:20.

5. Ku lumelwa kuli Joani n’a ñozi lili Buka ya hae ya Evangeli?

⁵ Nihaike kuli ze ñozwi ki Joani zona ka sibili ha li fi litaba tota fa taba ye, ku lumelwa ka nañungelele kuli Joani n’a ñozi buka ya hae ya Evangeli hamulaho wa ku zwa mwa tolongo kwa Patmosi. (Sin. 1:9) Nerva, 96-98 C.E., mubusi wa Roma n’a kutisize ba bañata ba ne ba tamilwe kwa mafelelezo a puso ya Domitian, ya n’a tatamwi ki yena. Hamulaho wa ku ñola Buka ya hae ya Evangeli, ibat’o ba ka 98 C.E., ku lumelwa kuli Joani n’a timezi ka ku iketa kwa Efese mwa silimo sa bulalu sa Mulena Trajan, 100 C.E.

6. Ki bupaki bufi bo bu bonisa kuli Evangeli ya Joani ne i si ka ñolelwa mwa Palestine, ili ku ñolelwa mwa Efese kamba bukaufi ni yona?

⁶ Ka za kuli ne i ñolezwi mwa Efese kamba bukaufi ni yona, Eusebius (c. 260-c. 340 C.E.) caziba wa ze ezahezi u ama Irenaeus a li: “Joani, mulutiwa wa Mulena, y’o mane n’a shendamezi fa sifuba sa hae, yena hape n’a ñozi buka ya evangeli, ha n’a pila kwa Efese mwa Asia.” * Taba ya kuli buka yeo ne i si ka ñolelwa mwa Palestine i yemelwa ki ku ama kwa yona ko kuñata kwa lila za Jesu ka pulelo ya ka nañungelele, ya “Majuda,” ku fita ya “Bafalisi,” “baprisita ba bahulu,” ni ze ñwi cwalo. (Joa. 1:19; 12:9) Hape, liwate la Galilea li taluswa ka libizo la lona la Siroma, lisa la Tiberiya. (6:1; 21:1) Kabakala ba ba si Majuda, Joani u fa litaluso ze tusa ka za mikiti ya Sijuda. (6:4; 7:2; 11:55) Sibaka kwa n’a tamezwi, Patmosi, ne si li bukaufi ni Efese, mi ku ziba Efese kwa hae, hamohocwalo ni liputeho ze ñwi za Asia Minor, ku bonisizwe ki likauhanyo 2 ni 3 za Sinulo.

7. Papyrus Rylands 457 ki ya butokwa bufi?

⁷ Ze pakela buniti bwa Evangeli ya Joani ki ze ñozwi za butokwa ze fumanwi mwa lilimo za mwanda wa bu 20. Se siñwi sa zona ki siemba sa Evangeli ya Joani se si fumanwi mwa Egepita, ili seo cwale si bizwa Papyrus Rylands 457 (P⁵²), se si na ni Joani 18:31-33, 37, 38, mi si bulukilwe kwa John Rylands Library, mwa Manchester, kwa England. * Ka za mo si amela tumelo ya kuli Joani ki yena ya n’a ñozi buka ye kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa pili, mutalahali Sir Frederic Kenyon mwa buka ya hae ye bizwa The Bible and Modern Scholarship, 1949, likepe 21, n’a ize: “Niha si li se sinyinyani hahulu cwalo, ki se si likani ku bonisa kuli Buka ya Evangeli ye ne i li teñi, mwendi mwa likalulo za Egepita mo ne i fumanwi, ibat’o ba mwa linako za A.D. 130-150. Ha lu nga nako ye nyinyani ka ku fitisisa yeo buka i kona ku zwa ko i ñolezwi, seo ne si ka tisa nako ye ne i ñozwi bukaufi hahulu ni mo ku lumelelwa ili mwa lilimo ze lishumi za mafelelezo ku za mwanda wa pili kuli mane ha ku sa na libaka lifi kamba lifi la ku hononela buniti bwa tumelo yeo.”

8. (a) Ki sifi se si hoha mamelelo ka za makalelo a Evangeli ya Joani? (b) Ki bupaki mañi bo i fa bwa kuli bukombwa bwa Jesu ne bu tandile lilimo ze talu ni licika?

⁸ Evangeli ya Joani ki ye hoha mamelelo ka makalelo a yona, a’ zibahaza Linzwi, y’o “n’a li teñi ku Mulimu kwa simuluho,” kuli ki Yena y’o linto kamukana li tahile ka yena. (1:2) Hamulaho wa ku zibahaza swalisano ye butokwa hahulu ye mwahal’a Ndate ni Mwana, Joani u bonisa ka bucaziba misebezi ni lingambolo za Jesu, sihulu ka mubonelo wa lilato le lituna le li tamahanya lika kaufela mwa tukiso  ye tuna ya Mulimu. Likande le la bupilo bwa Jesu fa lifasi-mubu li nyakisisa nako ya 29-33 C.E., mi li tokomela ku bulela Lipaseka z’e ne zeo Jesu n’a fumanehile teñi mwahal’a bukombwa bwa hae, kacwalo ili ku fa bupaki bo buñwi bwa kuli bukombwa bwa hae ne bu tandile lilimo ze talu ni licika. Ze talu za Lipaseka zeo li bulezwi kuli ki Lipaseka. (2:13; 6:4; 12:1; 13:1) Ye ñwi i bulelwa kuli ki “mukiti wa Majuda,” kono pulelo yeo i bulelwa hamulahonyana wa ku bulela kwa Jesu kuli ne “ku sa na ni likweli ze ne, ku isa fo ku ka kutulelwa,” kacwalo ili ku bonisa kuli mukiti w’o ne li Paseka, ye ne i ezahalanga ibat’o ba kwa makalelo a kutulo.—4:35; 5:1. *

9. Ki sifi se si bonisa kuli Evangeli ya Joani ki ye taleleza ze siilwe, mi niteñi kana ya taleleza tunango kaufela twa litaba za bukombwa bwa Jesu?

⁹ “Evangeli ya Joani” ka butuna ki ye taleleza ze n’e siilwe; 92 pesenti ya yona ki litaba ze nca ze si ka nyakisiswa mwa Libuka ze ñwi ze talu za Evangeli. Nihakulicwalo, Joani u feza ka manzwi a: “Ze ñwi ze ñata li teñi z’a ezize Jesu; mi kabe ne li ka ñolwa kaufel’a zona, ha ni sepi kuli libuka za teñi ne li ka kona mwa lifasi.”—21:25.

ZE MWA JOANI

10. Joani u bulelañi ka za “Linzwi”?

¹⁰ Makalelo: Ku tahisa “Linzwi” (1:1-18). Ka ku nolofaza hande taba, Joani u li kwa simuluho “Linzwi n’a li ku Mulimu,” kuli bupilo ka sibili ne bu tile ka yena, kuli n’a bile “liseli la batu,” ni kuli Joani (Mukolobezi) n’a pakile ka za hae. (1:1, 4) Liseli n’a li mwa lifasi, kono lifasi ne li sa mu zibi. Ba ne ba mu amuhezi ne ba bile bana ba Mulimu, ka ku pepwa ki Mulimu. Sina Mulao ha ne u filwe ka Mushe, “sishemo ni niti li tahile ka Jesu-Kreste.”—1:17.

11. Joani Mukolobezi u zibahaza Jesu kuli ki mañi, mi balutiwa ba Joani ba amuhela Jesu kuli ki mañi?

¹¹ Ku tahisa “Ngunyan’a Mulimu” kwa batu (1:19-51). Joani Mukolobezi u itumelela kuli haki yena Kreste kono u li ku na ni ya mu taha mwamulaho, mi ha lukeli ku tamulula kwele ya likatulo za hae. Ha bu sa, Jesu ha taha ku yena, Joani u mu zibahaza kuli ki “Ngunyan’a Mulimu ya zwisa sibi sa lifasi.” (1:27, 29) Ku zwa f’o, u tahisa balutiwa ba hae ba babeli ku Jesu, mi yo muñwi wa bona, Andreasi, u tisa Pitrosi, muhabo, ku Jesu. Filipi ni Natanaele ni bona ba amuhela Jesu kuli ki “Mwan’a Mulimu, Mulena wa Isilaele.”—1:49.

12. (a) Ki ifi makazo ya Jesu ya pili? (b) Ki sifi s’a eza ha li kwa Jerusalema kwa Paseka ya pili mwahal’a bukombwa bwa hae?

¹² Limakazo za Jesu li bonisa kuli ki “Ya-Kenile wa Mulimu” (2:1–6:71). Jesu u ezeza makazo ya hae ya pili mwa Kana wa Galilea, ili ku fetula mezi ku ba veine ye nde hahulu kwa mukiti wa sinawenga. “Ki yona makazo ya pili y’a ezize Jesu, . . . mi balutiwa ba hae ba lumela ku yena.” (2:11) Jesu u ya kwa Jerusalema kwa Paseka. Ha fumana balekisi ni bacinci ba mali mwa tempele, u’ nga pafa ni ku ba lundula teñi ka cisehelo ye tuna hahulu kuli mane balutiwa ba hae ba lemuha talelezo ya bupolofita bo: “Ni ciwa ki ku tukufalelwa Ndu ya hao.” (Joa. 2:17; Samu 69:9) U bulela cimo kuli tempele ya mubili wa hae i ka yahululwa ni ku zusiwa mwa mazazi a malalu.

13. (a) Jesu u bonisa kuli ki sifi se si tokwahala kwa neku la ku fumana bupilo? (b) Joani Mukolobezi u ipulela cwañi ka ku ama ku Jesu?

¹³ Nekudema ya boi u potela Jesu busihu. U lumela kuli Jesu u lumilwe ki Mulimu, mi Jesu u mu bulelela kuli mutu u lukela ku pepwa ka mezi ni ka moya kuli a kene mwa Mubuso wa Mulimu. Ku lumela Mwan’a mutu ya zwa kwa lihalimu kwa tokwahala kuli mutu a pile. “Kakuli Mulimu u latile lifasi hahulu, mane u li file Mwan’a hae wa libanda, kuli mutu ufi kamba ufi ya lumela ku yena a si ke a shwa, kono a be ni bupilo bo bu sa feli.” (Joa. 3:16) Jesu u feza ka ku talusa kuli liseli le li tile mwa lifasi li lwanisana ni lififi, “kono ya eza niti, yena u taha mwa liseli.” Joani Mukolobezi cwale u utwa ka za misebezi ya Jesu mwa Judea mi u zibahaza kuli hailif’o yena haki Kreste, niteñi “mulikan’a munyali . . . u tabiswa ki linzwi la munyali.” (3:21, 29) Cwale Jesu u swanezi ku hula, mi Joani yena a bubuke.

14. Jesu u talusa lika mañi ku musali wa Musamaria kwa Sikare, mi ki lifi ze zwa mwa ku kutaza kwa hae teñi k’o?

¹⁴ Jesu hape u liba kwa Galilea. Mwa nzila, a setefezi mi a “katezi mwa musipili,” u ina kuli a pumule fa lisima la Jakobo mwa Sikare, balutiwa ba hae ba nze ba ya mwa munzi ku y’o leka lico. (4:6) Ki fahal’a musihali, ili hora ya bu 6. Musali wa Musamaria u taha ku t’o ka mezi, mi Jesu u kupa mezi a ku nwa. Cwale, niha katezi, u kalisa ku bulela ku musali y’o ka za “mezi” tota a’ wetulusa luli, a’ fa bupilo bo bu sa feli ku ba ba lapela Mulimu “ka Moya ni ka niti.” Balutiwa b’a kuta mi ba mu susueza ku ca, mi u zibahaza kuli “Sico sa ka, kikuli ni eze se si latwa ki Ya ni lumile, mi ni feleleze musebezi wa hae.” U ba mwa sibaka m’o mazazi a mañwi a mabeli, kuli mane Masamaria ba bañata ba fita fa ku lumela kuli “ki yena luli Mupilisi wa lifasi.” (4:24, 34, 42) Ha ba fitile kwa Kana wa Galilea, Jesu u folisa mwan’a mutu ya tompeha a sa suteleli ni kwa bulobalo bwa hae.

15. Ki milatu ifi ya fiwa Jesu mwa Jerusalema, kono u alaba cwañi ba ba mu nyaza?

¹⁵ Jesu hape u ya kwa Jerusalema kwa mukiti wa Majuda. U folisa munna ya kula la Sabata, mi seo si shangumuna nyazo ye tuna. Jesu u itamulela kuli: “Ndate wa sebeza ku fitela cwale; ni na, na sebeza.”  (5:17) Baeteleli ba Majuda cwale ba bulela kuli Jesu hape u nyefuzi Mulimu, u ikezize ya likana ni Mulimu, ili ku ekeza fa bufosi bwa ku loba mulao wa Sabata. Jesu u alaba kuli Mwana h’a koni ku eza se siñwi ili yena kono u itingile ka ku tala ku Ndat’ahe. U fa pulelo ye nde hahulu ya kuli “ba ba li mwa mabita kaufela, ba ka utwa linzwi la hae, mi ba zwe” ka zuho. Kono kwa bateelezi ba hae ba ba si na tumelo, Jesu u li: “Mina mu ka lumela cwañi, inze mu bata libubo le li zwa kwa batu, mi mu sa bati libubo le li zwa ku Mulimu fela?”—5:28, 29, 44.

16. (a) Jesu u lutañi ka za lico ni bupilo? (b) Pitrosi u bonisa cwañi tumelo ya baapositola?

¹⁶ Jesu ka makazo ha fepa banna ba 5,000 ka linkwa ze 5 ni litapinyana ze peli, nyangela i bata ku mu swala kuli ba mu eze mulena, kono a ikela fa lilundu. Hamulaho, u ba nyazeza ku landalala “sico se si fela.” Kono ba swanela ku sebeleza sico “se si ina, se si isa kwa bupilo bo bu sa feli.” U talusa kuli ku lumela ku yena ka ku ba Mwana ki ku ca buhobe bwa bupilo, mi u ekeza kuli: “Ha mu sa ci nama ya Mwan’a mutu, mi mu sa nwi mali a hae, bupilo ha bu yo ku mina.” Ba bañata ba balutiwa ba hae ba tunkiwa ki seo mi ba mu siya. Jesu u buza ba 12 kuli: “Mina bo, kikuli ha mu lati ku ikela ni mina?” mi Pitrosi u alaba kuli: “Mulena, lu ka ya ku mañi? U na ni manzwi a bupilo bo bu sa feli, mi luna lu lumezi mi lu zibile kuli ki Wena Kreste, Ya-Kenile wa Mulimu.” (6:27, 53, 67-69) Nihakulicwalo, Jesu, ka ku ziba kuli Judasi u ka mu beteka, u bulela kuli yo muñwi ku bona ki musawani.

17. Tuto ya Jesu mwa tempele kwa Mukiti wa Minganda i ba ni ku ama kufi?

¹⁷ “Liseli” li lwanisana ni lififi (7:1–12:50). Jesu u ya kwa Jerusalema isi patalaza mi u bonahala Mukiti wa Minganda ha se u fitile fahali, a nze a luta patalaza mwa tempele. Batu ba kanana ka za haiba luli ki yena Kreste. Jesu u ba bulelela kuli: “Ha ni si ka itisa ili na, kono Ya ni lumile ki wa niti, . . . mi ki yena ya ni lumile.” Ka nako ye ñwi u tumuseza nyangela linzwi, u li: “Mutu h’a nyolilwe a te ku na, mi a nwe.” Mapolisa ba ba lumilwe ku y’o tama Jesu ba kuta mazoho-zoho mi ba bihela baprisita kuli: “Haisali, ha ku na mutu ya bulezi sina mutu yo.” Ka ku halifa, Bafalisi ba alaba kuli kwa manduna ha ku na ya lumezi ku yena, mi hape ha ku na ku zwa mupolofita mwa Galilea.—7:28, 29, 37, 46.

18. Ki twaniso mañi yeo Majuda ba tisa ku Jesu, mi u alaba cwañi?

¹⁸ Mwa ngambolo ye ñwi, Jesu u li: “Ki na liseli la lifasi.” Kwa milatu ya fiwa ya kuli ki paki ya buhata, kuli ki mwana wa mwa bunyazi, ni kuli ki Musamaria mi u na ni mudimona, Jesu u alaba ka m’ata kuli: “Haiba ni ipubeka ili na, libubo la ka ha li na tuso; ya ni bubeka ki Ndate.” Ha zibahaza kuli, “Abrahama a si ka ba teñi kale, ne ni nze ni li teñi,” Majuda hape ba lika ku mu bulaya. (8:12, 54, 58) Ka ku zwafa, hamulaho ba zungubaza munna ya tutubuluzwi meto ki Jesu ka makazo, mi ba mu lelekela kwande.

19. (a) Jesu u bulela cwañi ka za swalisano ya hae ni Ndat’ahe ni pabalelo ya hae kwa lingu za hae? (b) U alaba cwañi Majuda ha ba mu bemba?

¹⁹ Hape Jesu u bulela kwa Majuda, ka nako ye ili ka za mulisana yo munde, ya biza lingu za hae ka mabizo a zona mi ili ya fa lingu bupilo bwa hae ‘kuli li fumane bupilo ka buñata.’ U li: “Ni sa na ni lingu ze ñwi ze si za mulaka wo; ni zona ni swanezi ku li tisa; mi li ka utwa linzwi la ka, mi ikaba mutapi u li muñwi, ni mulisana a li muñwi.” (10:10, 16) U bulelela Majuda kuli ha ku na ya kona ku pamula lingu mwa mazoho a Ndat’ahe, mi u li yena ni Ndat’ahe ba hamoho. Hape ba lika ku mu pobaula macwe. Ka ku alaba mulatu o ba mu fa wa ku nyefula Mulimu, u ba hupulisa kuli mwa buka ya Lisamu, batu ba bañwi ba ba m’ata fa lifasi-mubu ba bizizwe “milimu,” hailif’o yena u ipizize Mwan’a Mulimu. (Samu 82:6) U ba susueza kuli ba lumele nihaiba fela misebezi ya hae.—Joa. 10:34.

20. (a) Ki makazo ifi ye zwile mubano yeo Jesu a eza ku zwa f’o? (b) Seo si isa kwa nto mañi?

²⁰ Ku zwelela kwa Betania bukaufi ni Jerusalema ku taha taba ye li Lazaro, kaizel’a Maria ni Mareta, wa kula. Jesu h’a fita k’o, Lazaro sa timezi mi sa bile mwa libita mazazi a mane. Jesu u eza makazo ye mbomokisa ya ku kutisa Lazaro kwa bupilo, ili nto ye tahiseza ba bañata ku lumela Jesu. Seo si tahisa ka sipundumukela mukopano wa Kuta, m’o muprisita yo muhulu, Kayafa, a tahisezwa ku polofita kuli Jesu u ka shwela sicaba. Baprisita ba bahulu ni Bafalisi ha ba lelisana ku mu bulaya, Jesu u tuhela ka swalelele ku bonahala fa nyangela.

21. (a) Batu ni Bafalisi ba nga cwañi ku kena kwa Jesu mwa Jerusalema? (b) Ki swanisezo mañi yeo Jesu a fa ka za lifu la hae ni mulelo wa lona, mi u susueza bateelezi ba hae kuli ba ezeñi?

²¹ Ku sa siyezi mazazi a silezi ku ya fa Paseka, Jesu hape u taha mwa Betania a libile kwa Jerusalema, mi u fitela ku ba ndu ya Lazaro. Cwale, fa lizazi la hamulaho wa Sabata, la Nisani 9, a nze a zulami mwan’a mbongolo, u kena mwa Jerusalema a nze a lumbekwa ki sikwata se situna; mi Bafalisi ba bulelisana kuli: “Mu zibe kuli ha ku na tuso. A mu bone, naha kaufela i mu latelezi.” Ka swanisezo ya taku ya mabele, Jesu u bonisa kuli u lukela ku calwa mwa lifu kuli ku tahiswe muselo wa bupilo bo bu sa feli. U kupa Ndat’ahe kuli a lumbe libizo la Hae, mi ku utwiwa linzwi le li zwa kwahalimu, le li li: “Ni se ni li lumbile, mi ni ka li lumba hape.” Jesu u susueza bateelezi ba hae ku pima lififi ni ku zamaya mwa liseli, ee, ku ba “bana ba liseli.” Limpi za lififi ha li nze li mu atumela, u susueza hahulu  batu fa nyangela kuli ba lumele ku yena ka ku ba yena ‘liseli le li tile mwa lifasi.’—12:19, 28, 36, 46.

22. Ki mutala ufi wa fa Jesu kwa sico sa Paseka, mi ki mulao ufi o munca w’o a fa?

²² Kelezo ya Jesu ya ku laeza baapositola ba ba sepahala (13:1–16:33). Mulalelo ni ba 12 ha u nze u ciwa, Jesu wa yema mi, u tubula siapalo sa hae, u nga taulo ni mukeke wa ku tapela kwa mahutu mi u tapisa mahutu a balutiwa ba hae. Pitrosi wa hana, kono Jesu u mu bulelela kuli ni yena u lukela ku tapiswa kwa mahutu. Jesu u luta balutiwa ku latelela mutala wa hae wa buikokobezo, kakuli “mutanga h’a fiti Mulen’a hae.” U bulela ka za mubeteki mi cwale u fundula Judasi. Judasi ha s’a zwile, Jesu u kala ku ambolisa ba bañwi ka silikani se situna. “Ni mi fa mulao o munca, kikuli mu latane; sina mo ni mi latezi, ni mina mu latane cwalo. Se ba ka ziba batu kaufela kuli mu balutiwa ba ka ka sona, ki ha mu latana.”—13:16, 34, 35.

23. Ka ku ba nto ye omba-omba, ki sepo mañi mi ki mutusi ufi ya sepisizwe y’o Jesu a bulela ka za hae?

²³ Jesu u bulela manzwi a mande a ku omba-omba balateleli ba hae mwa nako ye t’ata ye. Ba lukela ku lumela Mulimu ni yena. Mwa ndu ya Ndat’ahe, ku na ni miyaho ye miñata, mi u ka kuta ku t’o ba nga. Jesu u li: “Ki na nzila, ni niti, ni bupilo; ha ku na mutu ya ka taha ku Ndate, konji ka na.” Ka ku omba-omba u bulelela balateleli ba hae kuli ka ku bonisa tumelo, ba ka eza misebezi ye mituna ku mu fita ni kuli u ka ba fa ze ba kupa kaufela ka libizo la hae, kuli Ndat’ahe a lumbekwe. U ba sepisa mutusi yo muñwi, “ona Moya wa niti,” o ka ba luta linto kaufela ni ku ba hupulisa za ba bulelezi kamukana. Ba swanela ku nyakalala kuli wa ya ku Ndat’ahe, kakuli, ka mwa bulelela Jesu, “Ndate ki yo muhulu ku na.”—14:6, 17, 28.

24. Jesu u nyakisisa cwañi swalisano ya baapositola ni yena ni Ndate, ka mbuyoti ifi ku bona?

²⁴ Jesu u ipulela kuli ki yena kota luli ya veine mi Ndat’ahe ki yena mulimi. U ba susueza ku ina ku yena, u li: “S’a ka lumbiwa Ndate ka sona kiha mu beya muselo hahulu, mi ki fo mu ka ba balutiwa ba ka.” (15:8) Mi tabo ya bona neikana ya tala cwañi? Ka ku latana sina mwa ba latezi yena. U ba biza balikani. Ki swalisano kwa bunde! Lifasi li ka ba toya mo li mu toyezi, mi li ka ba nyandisa, kono Jesu u ka luma mutusi ya ka t’o paka za hae ni ku etelela balutiwa ba hae mwa niti kaufela. Maswabi a bona cwale a ka yoliwa ki ku wabelwa ha ka ba bona hape, mi ha ku na ya ka ba amuha tabo ya bona. Ki a tiisa pilu manzwi a hae a li: “Ndate wa mi lata, kakuli mu ni latile, mi mu lumezi kuli ni zwile ku Mulimu.” Ee, ba ka hasana, kono, ka mw’a bulelela Jesu, “ni mi bulelezi zeo kuli mu be ni kozo ku na. Mu ka ba ni manyando mwa lifasi; kono mu tiye lipilu, ni tuzi lifasi.”—16:27, 33.

25. (a) Jesu u itumelelañi mwa tapelo ku Ndat’ahe? (b) U ikupelañi, u kupelañi balutiwa ba hae, ni ba ba ka lumela ka linzwi la bona?

²⁵ Tapelo ya Jesu ya ku lapelela balutiwa ba hae (17:1-26). Ka tapelo Jesu u itumelela ku Ndat’ahe kuli: “Bupilo bo bu sa feli, kikuli ba ku zibe, Wena, Mulimu a nosi wa niti, ni y’o lumile, yena Jesu Kreste.” Ha sa felize musebezi wa filwe fa lifasi-mubu, Jesu cwale u kupa ku fiwa kanya hamoho ni Ndat’ahe ka kanya ya n’a na ni yona lifasi li si ka ezwa kale. U sinulezi balutiwa ba hae libizo la Ndat’ahe mi u kupa Ndate kuli a ba buluke ‘ka libizo la Hae.’ Ha kupi Ndate kuli a ba zwiswe mwa lifasi, kono kuli a ba sileleze ku ya maswe ni ku ba kenisa ka linzwi la Hae la niti. Jesu u atumulusa tapelo ya hae kuli i ame bote ba ba ka lumela ku yena ka ku utwa linzwi la balutiwa ba, “kuli kaufela ba be a li muñwi, sina Wena Ndate ha u li ku na, ni na ku Wena. Ni bona cwalo, ba be a li muñwi ku luna; kuli lifasi li lumele kuli ki Wena ya ni lumile.” U kupa kuli bona bao hape ba abane ni yena kanya ya hae ya kwa lihalimu, kakuli u ba zibisize libizo la Ndate, kuli lilato la Hae li be ku bona.—17:3, 11, 21.

26. Taba iliñi ka za ku tamiwa ni ku zekiswa kwa Jesu?

²⁶ Kreste wa zekiswa ni ku kokotelwa (18:1–19:42). Jesu ni balutiwa ba hae cwale ba ya mwa simu ye mwa buse bwa nukana ya Kedroni. Judasi u taha mona m’o ni likolo la masole mi u beteka Jesu, y’o a sa itamuleli. Niteñi, Pitrosi wa mu lamulela ka sabule mi u kalimelwa kuli: “Kikuli ni si ke na nwa mwa sinwiso s’a ni file Ndate?” (18:11) Jesu u iswa a tamilwe ku Anna, mukwenyan’a Kayafa, muprisita yo muhulu. Joani ni Pitrosi ba latelela, mi Joani u konisa kuli ba kene mwa lapa la muprisita yo muhulu, m’o Pitrosi a latula Kreste halalu. Jesu pili u ngolangiswa ki Anna mi hamulaho u tiswa fapil’a Kayafa. Hamulaho, Jesu u tiswa fapil’a Pilato mubusisi wa Siroma, Majuda ba nze ba coeza kuli a bulaiwe.

27. (a) Ki lipuzo mañi ka za bulena ni m’ata ze tahiswa ki Pilato, mi Jesu u bulelañi? (b) Majuda ba ba ni mayemo afi ku za bulena?

²⁷ Ha buziwa ki Pilato kuli, “U Mulena?” Jesu u alaba kuli: “U bulezi, ni Mulena; ki sona se ni pepezwi, ni se ni tezi mwa lifasi; kuli ni t’o paka niti.” (18:37) Pilato, ka ku sa fumana bupaki luli bo bu tama Jesu, u bata ku mu lukulula, kakuli ku lukulula lipantiti ne li mukwa wa fa Paseka, kono Majuda ba huwa kuli a lukulule Barabasi. Pilato u tahisa kuli Jesu a shapwe, mi hape u lika ku mu lukulula, kono Majuda ba huwaka kuli: “Mu kokotele! . . . kakuli u ipeile Mwan’a Mulimu.” Pilato ha bulelela Jesu kuli u na ni m’ata a ku mu kokotela, Jesu u alaba kuli: “Kabesi kuli u a filwe ki lihalimu, kaba u si na mata ku na.” Hape Majuda ba huwa kuli: “Mu zwise, mu zwise, mu kokotele! . . . Ha lu  na mulena u sili, konji Sesare.” Ha ku fitwa f’o, Pilato wa mu fana kwa ku kokotelwa.—19:6, 7, 11, 15.

28. Ki sifi se si ezahala kwa Gologota, mi ki bupolofita mañi bo bu talelezwa teñi k’o?

²⁸ Jesu u iswa “fa sibaka se si bizwa Katendele, kikuli Gologota, ka Siheberu,” mi u kokotelwa mwahal’a ba bañwi ba babeli. Fahalimu a toho ya hae Pilato u beya liñolo le li li “Jesu wa Nazareta, Mulena wa Majuda,” le liñozwi ka Siheberu, si-Latin, ni Sigerike, kuli bote ba bone ni ku utwisisa. (19:17, 19) Jesu u fa m’ahe ku Joani kuli a mu babalele mi, hamulaho wa ku amuhela vinega, u bulela kuli: “Ku petehile.” Kih’a ikinamela mi wa timela. (19:30) Ka talelezo ya bupolofita, babulai ba hae ba laula liapalo za hae ka loto, ha ba lobi mahutu a hae, mi ba mu taba mwa makupo ka lilumo. (Joa. 19:24, 32-37; Samu 22:18; 34:20; 22:17; Zak. 12:10) Hasamulaho, Josefa wa kwa Arimatea ni Nekudema ba lukisa situpu kuli si bulukwe mi ba si beya mwa libita le linca le li fakaufi.

29. (a) Jesu ya zuhile u bonahala linako mañi kwa balutiwa ba hae? (b) Ki lisupo lifi zeo Jesu a fa mwa lipulelo za hae za mafelelezo ku Pitrosi?

²⁹ Ku bonahala kwa Kreste ya zuhile (20:1–21:25). Tukiso ya Joani ya bupaki ka za Kreste i fela ka ku tabisa kwa zuho. Maria Magdalena u fumana libita li li mukungulu, mi Pitrosi ni mulutiwa yo muñwi (Joani) ba matela teñi kono ba bona fela masila ni taulo ya kwa toho ze siyezi. Maria, ya siyezi bukaufi ni libita, u bulela ni mangeloi a mabeli mi kwa nalulelule, ka mw’a nahanela, u bulela ni mulimi wa simu. Mulimi ha alaba kuli, “Maria!” honafo Maria u lemuha kuli ki Jesu. Ku zwa f’o, Jesu u iponahaza kwa balutiwa ba hae mwa ndu ye kiilwe, mi u ba bulelela ka za m’ata ao ba ka amuhela ka moya o kenile. Hamulaho wa f’o, Tomasi, ya n’a siyo, u hana ku lumela, kono ha ku fitile mazazi a 8 Jesu hape wa bonahala mi u mu fa bupaki, Tomasi ha bu bona u li: “Mulen’a ka, ni Mulimu wa ka!” (20:16, 28) Hamulaho wa mazazinyana Jesu hape u kopana ni balutiwa ba hae, kwa lisa la Tiberiya; u ba tahiseza ku swala litapi ze ñata ka makazo mi cwale u kushuka ni bona. U buza Pitrosi halalu haiba wa mu lata. Pitrosi ha tundamena kuli wa mu lata, Jesu u nonga fa sisupo, kuli: “Lisa lingunyana za ka,” “Lisa lingu za ka,” “Lisa lingu za ka.” Kiha bulela cimo lifu leo Pitrosi a ka lumba Mulimu ka lona. Pitrosi u buza ka za Joani mi Jesu u li: “Ha ni lata kuli a ine ku fitela fo ni ka tahela, ku wena ku na niñi?”—21:15-17, 22.

MABAKA HA I LI YE TUSA

30. Joani u fa cwañi koñomeko ye ipitezi kwa kalemeno ka lilato?

³⁰ Ka ku ba ye m’ata mwa ku nonga fa taba kwa yona mi ili ye kolwisa mwa ku bonisa hande hahulu kwa yona Linzwi, ya n’a bile Kreste, “Evangeli ya Joani” i lu boniseza ka ku tala ka za yena Mwan’a Mulimu ya tozizwe y’o ka manzwi ni likezo za hae. Nihaike kuli muñolelo ni manzwi a Joani ki ze bunolo, ili nto ye bonisa kuli n’a li ‘mutu ya si ka ituta, ili mutu fela,’ ku na ni m’ata a matuna mwa lipulelo za hae. (Lik. 4:13) Evangeli ya hae i ipitela hahulu mwa ku zibahaza lilato le lituna le li mwahal’a Ndate ni Mwana, hamohocwalo ni swalisano ye li tohonolo, ye lilato ye fumanwa ka ku ba mwa buñwi ni bona. Joani u itusisa manzwi a “lilato” ni “latile” hañata ku fita palo hamoho yeo a itusisizwe mwa libuka ze ñwi ze talu za Evangeli.

31. Ki swalisano mañi ye koñomekwa mwahal’a Evangeli ya Joani kaufela, mi i fita cwañi fa masetela a ku taluswa kwa yona?

³¹ Kwa simuluho ne ku na ni swalisano ye nde hakalo mwahal’a Linzwi ni Mulimu Ndate! Ka tuso ya Mulimu “Linzwi a ezwa nama, mi a t’o yaha ku luna a tezi sishemo ni niti; mi lwa buha kanya ya hae, ili kanya ye lukela Mwana wa libanda ya zwa ku Ndate.” (Joa. 1:14) Cwale, mwahal’a taba ya Joani kaufela, Jesu u koñomeka kuli ki ya mwatas’a Ndate ka ku ipeya ku utwa tato ya Hae ka ku tala. (4:34; 5:19, 30; 7:16; 10:29, 30; 11:41, 42; 12:27, 49, 50; 14:10) Ku talusa kwa hae swalisano yeo ye tuna ku fita fa masetela a matuna mwa tapelo ye nyangumuna ye ñozwi kwa Joani kauhanyo 17, k’o Jesu a biha ku Ndat’ahe kuli u felize musebezi wa N’a mu file ku eza fa lifasi-mubu mi u ekeza kuli: “Mi cwale, Wena Ndate, u ni lumbe fapil’a hao ka kanya ye ne ni na ni yona ku Wena, lifasi li si ka ezwa kale.”—17:5.

32. Jesu u bonisa ka lipulelo lifi swalisano ya hae tota ni balutiwa ba hae ni kuli ki yena fela y’o ka yena limbuyoti za bupilo li taha kwa mufuta wa mutu?

³² Ku cwañi ka za swalisano ya Jesu ni balutiwa ba hae? Kwa boniswa kamita kuli Jesu ki yena fela nzila yeo limbuyoti za Mulimu li fiwa ka yona ku bona ni mufuta wa mutu kaufela. (14:13, 14; 15:16; 16:23, 24) U bizwa “Ngunyan’a Mulimu,” “buhobe bwa bupilo,” “liseli la lifasi,” “mulisana yo munde,” “zuho ni bupilo,” “nzila, ni niti, ni bupilo,” ni “kota luli ya veine.” (1:29; 6:35; 8:12; 10:11; 11:25; 14:6; 15:1) Ki mwa swanisezo yeo ya “kota luli ya veine” m’o Jesu a zibahaza buñwi bo bu makaza bo bu mwahal’a balateleli ba hae ba niti ni yena mi hape ni Ndate. Ka ku beya muselo hahulu, ba ka lumbeka Ndat’ahe. “Sina Ndate h’a ni latile, ni na, ni mi lata cwalo; mu ine mwa lilato la ka.”—15:9.

33. Ki mulelo ufi wa bukombwa bwa hae w’o Jesu a talusa mwa tapelo ya hae?

³³ Mi u lapela ka maikuto hakalo ku Jehova kuli balatiwa bao kaufela, ni ‘ba ba ka lumela ku yena, ka linzwi la bona,’ ba be mwa buñwi ni Ndat’ahe ni yena, ba kenisizwe ki linzwi la niti! Ee, mulelo kamukana wa bukombwa bwa Jesu u talusizwe hande ka manzwi a mafelelezo a tapelo ya hae ku Ndat’ahe,  a li: “Ni ba zibisize Libizo la hao, mi ni ka na ni ba zibisa lona; kuli lilato l’o ni latile li be ku bona, ni na, ni be ku bona.”—17:20, 26.

34. Ki kelezo mañi ye tusa ya n’a file Jesu ka mwa ku tulela lifasi?

³⁴ Nihaike kuli Jesu n’a siya balutiwa ba hae mwa lifasi, n’a si ke a ba siya ba si na mutusi, “ona Moya wa niti.” Hape, n’a ba file kelezo ya ka bunako ka za swalisano ya bona ni lifasi, ili ku ba bonisa ka mwa ku tulela ka ku ba “bana ba liseli.” (14:16, 17; 3:19-21; 12:36) Jesu n’a ize: “Ha mu tiiseza mwa linzwi la ka, mu ka ba balutiwa ba ka ba niti; Mi mu ka ziba niti, mi niti i ka mi lukulula.” Ka ku fapana n’a bulelezi bana ba lififi kuli: “Mina mu zwa ku ndat’a mina, yena Diabulosi, mi mu lata ku eza litakazo za ndat’a mina. . . . H’a ini mwa niti, kakuli ha ku na niti ku yena.” Kacwalo he, ha lu ikatuleleñi ku kumalela niti, ee, ku “lapela Ndate ka moya ni ka niti,” mi lu tiiswe ki manzwi a Jesu, a li: “Mu tiye lipilu, ni tuzi lifasi.”—8:31, 32, 44; 4:23; 16:33.

35. (a) Ki bupaki bufi bwa fa Jesu ka za Mubuso wa Mulimu? (b) Ki kabakalañi Evangeli ya Joani ha i tisa tabo ni buitumelo?

³⁵ Zeo kaufela hape li ama Mubuso wa Mulimu. Jesu ha n’a zekiswa n’a pakile kuli: “Mubuso wa ka hasi wa lifasi le; mubuso wa ka kabe ki wa lifasi le, kabe batu ba ka ba ni lwanezi, kuli ni si ke na tiswa kwa Majuda. Kono cwale mubuso wa ka hasi wa lifasi le.” Hape, ka ku alaba puzo ya Pilato, n’a ize: “U bulezi, ni Mulena; ki sona se ni pepezwi, ni se ni tezi mwa lifasi; kuli ni t’o paka niti.” (18:36, 37) Ki ba ba tabile luli ba ba teeleza mi ili ba ba ‘pepwa sinca’ kuli ba kone ku “kena mwa mubuso wa Mulimu” hamoho ni Mulena. Ki ba ba tabile ba “lingu ze ñwi” ba ba teeleza kwa linzwi la Mulena y’o wa Mulisana mi ba fumana bupilo. Luli lu swanela ku itumela ka tukiso ya Evangeli ya Joani, kakuli ne i ñolezwi “kuli mu lumele kuli Jesu ki yena Kreste, Mwan’a Mulimu; ni kuli ka ku lumela, mu be ni bupilo ka Libizo la hae.”—3:3, 5; 10:16; 20:31.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]