Buka ya Bibele ya Bu 44—Likezo

Muñoli: Luka

Ko Ne I Ñolezwi: Roma

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 61 C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: 33–c. 61 C.E.

1, 2. (a) Ki likezahalo ni misebezi ifi ye talusizwe mwa Likezo? (b) Buka ye i nyakisisa nako ye kuma kai?

MWA buka ya bu 42 ya Mañolo a buyelezwi, Luka u kandeka za bupilo, misebezi, ni bukombwa bwa Jesu ni balateleli ba hae ku isa ka nako yeo Jesu a ya kwa lihalimu. Ze ne ezahezi ze mwa buka ya bu 44 ya Mañolo, Likezo za Baapositola, li zwelapili ku fa litaba za Bukreste bwa kwa makalelo ka ku talusa ku tomwa kwa puteho ka ku sebeza kwa moya o kenile. Hape li talusa yanduluko ya bupaki, pili mwahal’a Majuda mi hamulaho kwa batu ba macaba kamukana. Kalulo ye tuna ya litaba ze mwa likauhanyo za pili ze 12 i nyakisisa misebezi ya Pitrosi, mi likauhanyo ze 16 ze siyezi, misebezi ya Paulusi. Luka n’a utwana hahulu ni Paulusi, mi n’a zamaile ni yena ku ye miñata ya misipili ya hae.

² Buka yeo i bonisa kuli i ñolezwi Teofile. Bakeñisa kuli u bizizwe “ya kutekeha,” ku kona ku ba kuli n’a na ni situlo se siñwi, kamba neikana ya ba fela pulelo ya ku mu kuteka hahulu. (Lu. 1:3) Buka ye i fa litaba ze nepahezi ili ze ezahezi luli za ku tomiwa ni ku hula kwa puteho ya Sikreste. I kala ka ku bonahala kwa Jesu kwa balutiwa ba hae hamulaho wa ku zuha kwa hae mi cwale i kandeka likezahalo za butokwa za nako ya ku kala ka 33 C.E. ku isa 61 C.E., ili ku nyakisisa nako hamoho ye bat’o ba lilimo ze 28.

3. Ki mañi ya n’a ñozi buka ya Likezo, mi ne i felizwe lili ku ñolwa?

³ Ku zwa kwakale se ku lumezwi kuli muñoli wa Evangeli ya Luka ki yena ya n’a ñozi Likezo. Bubeli bwa libuka zeo li bonisa kuli ne liñolezwi Teofile. Ka ku kutela litaba za mafelelezo za Evangeli ya hae mwa litimana za pili za Likezo, Luka u tamahanya libuka ze peli zeo sina musebezi wa muñoli a li muñwi. Ku bonahala kuli Luka n’a felize Likezo ibat’o ba ka 61 C.E., mwendi ili bukaufi ni mafelelezo a ku ina mwa Roma kwa hae kwa lilimo ze peli ha n’a li ni muapositola Paulusi. Bakeñisa kuli i kandeka litaba ku fita mwa silimo seo, ne i si ke ya fezwa silimo seo si si ka fita kale, mi ku siya kwa yona buipilezo bwa Paulusi ku Sesare bu si ka talimwa kale ku bonisa kuli ne i felizwe mwa silimo seo.

4. Ki sifi se si bonisa kuli Likezo ki kalulo ya mañolo a buyelezwi mi ki ye buniti?

 ⁴ Ku zwa kale hahulu, Likezo se i amuhezwi ki baituti kuli ki ya mañolo a buyelezwi. Likalulo za buka yeo za fumanwa mwahal’a miputo ya kale ka ku fitisisa ye li teñi ya papyrus ili ya Mañolo a Sigerike, sihulu mwa Michigan No. 1571 (P³⁸) ya mwa lilimo za mwanda wa bulalu kamba wa bune C.E. ni mwa Chester Beatty No. 1 (P⁴⁵) ya mwa lilimo za mwanda wa bulalu. Bubeli bwa zona zeo li bonisa kuli Likezo ne i zamaelela ni libuka ze ñwi za Mañolo a’ buyelezwi mi kacwalo ne i li kalulo ya zona isali kwa makalelo luli. Za ñozi Luka mwa buka ya Likezo li bonisa ku nepahala ko ku swana sina ko se lu iponezi ko ku mwa buka ya hae ya Evangeli. Sir William M. Ramsay u li muñoli wa Likezo “u mwahal’a bakandeki ba ze ezahezi ba ba zwile mubano,” mi u fa taluso ya seo ka ku bulela kuli: “Kalemeno ka pili mi ili ka ka tokwahala ku mukandeki yo mutuna wa ze ezahezi ki niti. Z’a bulela li lukela ku ba ze konwa ku sepiwa.” *

5. Mu bonise ka m’o piho ya Luka i bezi ye nepahezi.

⁵ Ka ku bonisa ku biha ko ku nepahezi ko ku fumanwa ku ze ñozwi ki Luka, lu ama Edwin Smith, muzamaisi wa sikwata sa lisepe za ndwa za Britain mwa liwate la Mediterranean mwahal’a Ndwa ya Lifasi ya I, ha n’a ñola mwa magazini ye bizwa The Rudder, ya March 1947 kuli: “Lisepe za kwakale ne li sa kobociwi sina za mwa linako za cwale ka libala li li liñwi la ku sikululisa ili le li kwa litusi, kono ne li sikululwa ka lilabo ze peli ze tuna, silabo si li siñwi kwa lineku ni lineku la litusi; mi ki kabakaleo ha li bulezwi mwa buñata ki Luka. [Likezo 27:40] . . . Lu iponezi mwa tatubisiso ya luna kuli pulelo ni pulelo ka za ku zamaya kwa sisepe seo, ku zwa fo si fulelwa kwa Siko se Sinde ku fitela si ciñeka fa Melita, ka mo ku taluselizwe ki Luka i batisisizwe ni ku fumanwa kuli ki ya niti ka bupaki bo bu si bwa mwa mañolo ili bo bu nepahezi ni ku kolwisa; ni kuli litaba za hae ka za nako yeo sisepe ne si bile mwa lieto li lumelelana ni musipili o zamailwe; mi kwa mafelelezo ni kuli tolongosho ya hae ya sibaka fo ne ba fitezi ya swana ni sibaka seo mo si inezi luli. Zeo kaufela li bonisa kuli Luka n’a zamaile luli mwa lieto leo sina ka mo li taluselizwe, mi hape s’a iponahalize ku ba mutu y’o lipulelo za hae ne li kana za ngiwa kuli ki ze kona ku itingiwa ili ze sepahala ka sipimo se si pahami hahulu.” *

6. Ki mitala mañi ye bonisa ka m’o ze pumbuzwi li pakela ku nepahala kwa Likezo?

⁶ Ze pumbuzwi ni zona li pakela ku nepahala kwa litaba za Luka. Sina ka mutala, ku yepa-yepa kwa fa Efese ku pumbuzi tempele ya Diana hamohocwalo ni teatere ya kale m’o Maefese ne ba ezelize mufilifili wa ku lwanisa muapositola Paulusi. (Lik. 19:27-41) Ze cakuzwi li fumanwi ili ze yemela ku nepahala kwa ku itusisa kwa Luka malumbatina a “babusisi ba munzi” ka ku ama kwa makwambuyu ba mwa Tesalonika. (17:6, 8) Ze cakuzwi ze peli za kwa Melita ni zona li bonisa kuli Luka n’a nepile ha n’a bizize Publiusi kuli ki “nduna” ya Melita.—28:7. *

7. Lingambolo ze ñozwi li bonisa cwañi kuli litaba za Likezo ki za luli?

⁷ Hape, lingambolo ze fitana-fitana ze filwe ki Pitrosi, Setefani, Kornele, Tertulo, Paulusi, ni ba bañwi, ka mo liñolezwi ki Luka, kaufela ki ze fapahana mwa muinelo ni muñolelo. Nihaiba lingambolo za Paulusi, ze n’e bulelelwa likwata ze fitana-fitana, ne li cinca mwa muinelo ili ku swanela fo ne li bulelezwi. Zeo li bonisa kuli Luka n’a ñozi fela za n’a utwile kamba za n’a bihezwi ki ba bañwi ba ne ba ikutwezi zona. Luka n’a sa ñoli litaba za ku ikupulela.

8. Mañolo a lu bulelelañi ka za Luka ni swalisano ya hae ni Paulusi?

⁸ Ki ze nyinyani ze zibwa ka za bupilo bwa ka butu bwa Luka. Luka yena n’a si muapositola kono n’a swalisani hahulu ni baapositola. (Lu. 1:1-4) Muapositola Paulusi u bulela Luka fa libizo halalu. (Makolo. 4:10, 14; 2 Tim. 4:11; Fil. 24) Ka lilimo ze ñwi n’a li ni Paulusi kamita, ya n’a mu bizize “ñaka ya latwa.” Taba i cinca-cinca mwahal’a “ba” ni “lwa,” ili ku bonisa kuli Luka n’a li ni Paulusi kwa Troasi mwahal’a musipili wa Paulusi wa bubeli wa bulumiwa, kuli n’a kana a siyezi kwa Filipi ku fitela Paulusi a kuta hamulaho wa lilimo ze ñwi, ni kuli cwale a kopana ni Paulusi ni ku ya ni yena mwa lieto la hae la ku liba Roma ku y’o zeka.—Lik. 16:8, 10; 17:1; 20:4-6; 28:16.

ZE MWA LIKEZO

9. Ki lika mañi ze ba bulelelwa balutiwa ka nako yeo Jesu a iswa kwa lihalimu?

⁹ Likezahalo ku isa la Pentekonta (1:1-26). Luka ha kalisa taba yeo ya bubeli, Jesu ya zuhile u bulelela balutiwa ba hae ba ba tukufalezwi kuli ba ka kolobezwa ka moya o kenile. Kikuli Mubuso u ka zusiwa cwale? Batili. Kono ba ka amuhela m’ata mi ba ka ba lipaki “ku isa kwa mafelelezo a lifasi.” Jesu ha iswa kwahalimu mi ha ba sa kona ku mu bona, banna ba babeli ba ba apezi ze sweu ba ba bulelela kuli: “Jesu yo ya isizwe kwa lihalimu a li mwahal’a mina, u ka kuta ka mukwa o mu mu boni a ya kwa lihalimu ka ona.”—1:8, 11.

10. (a) Ki nto mañi ye sa libalwi ye ezahala la Pentekonta? (b) Pitrosi u i talusa cwañi, mi ki lifi ze zwa mwa taluso ya hae?

¹⁰ Lizazi le li sa libalwi la Pentekonta (2:1-42). Balutiwa kamukana ba kopani mwa Jerusalema.  Hañihañi mwa ndu ku tala mulumo inge wa moya wa liñungwa. Malimi a’ swana sina malimi a mulilo a ina fahalimw’a ba ba putehile. Ba tala moya o kenile mi ba kala ku bulela lipuo li sili ka za “ze tuna za Mulimu.” (2:11) Bashalimeli ba mbwetuka. Cwale Pitrosi wa yema ni ku bulela. U talusa kuli ku sululelwa moya k’o ki talelezo ya bupolofita bwa Joele (2:28-32) ni kuli Jesu Kreste, y’o cwale a zuhile mi a li ku la bulyo la Mulimu, ‘u abile sona se ba bona ni ku utwa cwale.’ Ka ku tabeha mwa lipilu, batu ba ba bat’o ba 3,000 ba amuhela linzwi mi ba kolobezwa.—2:33.

11. Jehova u kondisa cwañi musebezi wa ku kutaza?

¹¹ Bupaki bwa yanduluka (2:43–5:42). Ka zazi, Jehova u zwelapili ku ekeza ku bona ba ba piliswa. Kwande a tempele Pitrosi ni Joani ba fumana mutu wa sianga ya sa li ku ba a zamaye. Pitrosi u mu laela kuli: “Ka Libizo la Jesu Kreste wa Nazareta, yema, u zamaye.” Honafo munna y’o u kalisa ku “zamaya; a tula-tula mi a lumbeka Mulimu.” Pitrosi cwale u kupa batu kuli ba bake ni ku sikuluha, kuli “ku tahe linako za ku katuluha, ze zwa ku [Jehova, NW].” Ka ku nyemiswa ki taba ya kuli Pitrosi ni Joani ba sweli ku luta za zuho ya Jesu, baeteleli ba bulapeli ba ba tama, kono palo ya balumeli i ekezeha ku fita fa batu ba ba kona ku ba 5,000.—3:6, 8, 20.

12. (a) Balutiwa ba alaba cwañi ha ba laelwa ku tuhela ku kutaza? (b) Ananiasi ni Safira ba felwañi koto?

¹² Habusa, Pitrosi ni Joani ba iswa fapil’a babusi ba Majuda kuli ba y’o buziwa. Pitrosi u paka ka buipuleleli kuli ku piliswa ku fumanwa ka Jesu Kreste fela, mi ha ba laelwa ku tuhela ku kutaza kwa bona, Pitrosi ni Joani ba alaba kuli: “A ku atule mina, kana ki taba ye lukile fapil’a Mulimu, kuli lu utwe mina ku fita Mulimu? Kakuli luna ha lu koni ku sa bulela ze lu boni, ni ze lu utwile.” (4:19, 20) Ba lukululwa, mi balutiwa kamukana ba zwelapili ku bulela Linzwi la Mulimu ka ku tiya. Bakeñisa miinelo, ba kopanya hamoho lika za bona ni ku fana linubu ka ku ya ka butokwi. Nihakulicwalo, mutu yo muñwi ya bizwa Ananiasi ni musal’a hae Safira, ba lekisa simu mi ba ipulukela kwa mali a yona ba nze ba ipumisa ku tisa mali kamukana. Pitrosi wa ba tompolola, mi ba wela fafasi ni ku shwa kakuli ba pumile Mulimu ni moya o kenile.

13. Baapositola ba fiwa mulatu mañi, mi ba alaba cwañi, mi ba zwelapili ku ezañi?

¹³ Hape baeteleli ba bulapeli ba ba bifile ba lenga baapositola mwa tolongo, kono nako ye lingeloi la Jehova la ba lukulula. Habusa hape ba tiswa fapil’a Kuta ni ku fiwa mulatu wa ku ‘taza Jerusalema tuto ya bona.’ Ba alaba kuli: “Ki swanelo kuli lu utwe Mulimu ku fita batu.” Niha ba shapilwe ni ku bembiwa, ba sa hana ku tuhela, mi ‘ha ba liseli, ka mazazi kaufela, ku luta batu, ni ku bulela mwa Tempele ni mwa mandu kuli Jesu ki Kreste.’—5:28, 29, 42.

14. Setefani u bulaelwa cwañi tumelo?

¹⁴ Ku bulaelwa tumelo kwa Setefani (6:1–8:1a). Setefani ki yo muñwi wa ba 7 ba ba ketilwe ka moya o kenile kuli ba tuse ku abela lico fa litafule. Hape u pakela niti ka m’ata, mi ki ya cisehela hahulu mwa ku yemela tumelo kwa hae kuli mane lila za hae ze bifile li mu tisa fapil’a Kuta ka ku mu tameleza nyefulo. Ha ikalabela, Setefani u bulela pili ka za pilu-telele ya Jehova ku Isilaele. Cwale, ka ku talusa hande ili ka kutokwa sabo, u fita fa sisupo: ‘Mina ba milala ye satalezi, mu hanisa Moya o Kenile kamita, mu amuhezi Mulao ka sebelezo ya mangeloi kono ha mu si ka u mamela.’ (7:51-53) Manzwi ao a ba bifisa hahulu. Ba mu ambeka, ba mu hohela kwand’a munzi, mi ba mu pobaula macwe. Saule u talimezi a nze a lumela pulao yeo.

15. Ki sifi se si zwa mwa nyandiso, mi Filipi u ba ni ze bonwi lifi mwa ku kutaza?

¹⁵ Nyandiso, ku lumela kwa Saule (8:1b–9:30). Nyandiso ye kala zazi leo ya ku lwanisa puteho mwa Jerusalema i hasanya bote mwa naha kaufela mi kwa siyala baapositola ba nosi. Filipi u ya kwa Samaria, k’o ba bañata ba amuhela linzwi la Mulimu. Pitrosi ni Joani ba lumiwa teñi ku zwa mwa Jerusalema ilikuli balumeli bao ba amuhele moya o kenile “ka mazoho a baapositola h’a beiwa fahalimu.” (8:18) Lingeloi kiha li libisa Filipi kwa mboela kwa mukwakwa o zwa Jerusalema ku ya Gaza, k’o a fumana nduna ya mwa kuta ya mulena wa Etopia a nze a zamaya ka koloi ya hae ni ku bala buka ya Isaya. Filipi u mu luta taluso ya bupolofita b’o mi wa mu kolobeza.

16. Ku lumela kwa Saule ku ezahala cwañi?

¹⁶ Mwahal’a nako yeo, Saule, a “sa tukufalezwi ku fumbela ni ku bulaya balutiwa ba Mulena,” u funduka ku y’o swala “ba tuto yeo” mwa Damaseka. Kiha benyezwa ki liseli ka sipundumukela, mi u wela fafasi a tuhezi ku bona. Linzwi le li zwelela kwahalimu li mu bulelela kuli: “Ki na Jesu ye u nyandisa.” Hamulaho wa mazazi a malalu mwa Damaseka, mulutiwa ya bizwa Ananiasi wa mu tusa. Saule u kalisa ku bona, wa kolobezwa, mi u tala moya o kenile, kuli cwale u ba mukutazi wa taba ye nde ya cisehela ili ya kona. (9:1, 2, 5) Mwa ku cinca kwa miinelo ko ku komokisa k’o, munyandisi u ba ya nyandiswa mi wa baleha kuli a pile, pili ku zwa mwa Damaseka mi hamulaho ni ku zwa mwa Jerusalema.

17. Taba ye nde i ya cwañi ku Bamacaba ba ba si ka kena mwa mupato?

¹⁷ Taba ye nde i ya ku balicaba ba ba si ka kena mwa mupato (9:31–12:25). Puteho cwale i ‘ba ni kozo, ya ikahisa, i zamaya mwa sabo ya [Jehova, NW], mi i hula ka tuso ya moya o kenile.’ (9:31) Kwa Jopa, Pitrosi u zusa kwa bafu Tabita  (Dorkasi) ya n’a latwa hahulu, mi ha li k’o u amuhela pizo ya ku ya kwa Sesarea, k’o a libelelwa ki mulauli wa masole ya bizwa Kornele. U kutaza Kornele ni ba ndu ya hae mi ba lumela, mi ba sululelwa moya o kenile. Ka ku lemuha “kuli Mulimu h’a yi ka ku keta batu; Kono mwa sicaba ni sicaba, ya mu saba mi a eza se si lukile, u lumelelwa ki Yena,” Pitrosi wa ba kolobeza—ili balumeli ba pili ku Bamacaba ba ba si ka kena mwa mupato. Pitrosi hamulaho u taluseza mizwale mwa Jerusalema yona kezahalo ye nca yeo, mi ha ba i utwile ba lumbeka Mulimu.—10:34, 35.

18. (a) Ki sifi se si tatama ku ezahala mwa Antioke? (b) Ki nyandiso ifi ye taha, kono kana ya peta mulelo wa yona?

¹⁸ Taba ye nde ha i nze i akufa ku hasana, Barnabasi ni Saule ba luta sikwata mwa Antioke, mi “mwa Antioke ki fo balutiwa ba kalile ku bizwa Bakreste.” (11:26) Hape ku zuha nyandiso. Heroda Agripa I u tahisa kuli Jakobo muhabo Joani a bulaiwe ka mukwale. Hape u lenga Pitrosi mwa tolongo, kono hape lingeloi la Jehova li lukulula Pitrosi. Ki bumai ku Heroda ya maswe! Bakeñisa kuli u palelwa ku lumbeka Mulimu, u ciwa ki mabuku mi wa shwa. Kono ‘linzwi la Mulimu li zwelapili mwa ku hula ni ku hasana.’—12:24.

19. Musipili wa Paulusi wa pili wa bulumiwa u fita cwañi mwa libaka ze ñata, mi ki lifi ze petiwa?

¹⁹ Musipili wa Paulusi wa pili wa bulumiwa, ni Barnabasi (13:1–14:28). * Barnabasi ni “Saule, ya n’a bizwa hape Paulusi,” ba ketiwa mi ba lumiwa ku zwa mwa Antioke ka moya o kenile. (13:9) Fa sooli sa Sipera, ba bañata ba lumela, ku kopanyeleza teñi ni mubusisi Sergiusi Paulusi. Mwa nahatuna ya Asia Minor, ba potela minzi ye supile kamba ku fitelela, mi kai ni kai ki taba ye swana: Fapano ye iponahaza ya ba teñi mwahal’a ba ba amuhela taba ye nde ka tabo ni balwanisi ba ba ngangatezi litoho ba ba coeza likwata ku posaka linumwana za Jehova macwe. Hamulaho wa ku keta banna bahulu mwa liputeho ze sa z’o tomiwa, Paulusi ni Barnabasi ba kuta kwa Antioke wa mwa Siria.

20. Taba ya mupato i fezwa ka katulo ifi?

²⁰ Ku talima taba ya mupato (15:1-35). Ka ku ata kwa ba ba si Majuda, ku zuha puzo ka za haiba bao ba swanela ku kenyiwa mwa mupato. Paulusi ni Barnabasi ba isa taba kwa baapositola ni ba bahulu mwa Jerusalema, m’o mulutiwa Jakobo a etelela ni ku lukisa kuli katulo ye fitilwe teñi i lumiwe ka liñolo: “Ku bonwi swanelo ki Moya o Kenile ni ki luna, kuli lu si ke lwa mi lwalisa bukiti bo butuna, konji bwa litaba zeo, ze lukela, kikuli mu itime ku ze tabezwi milimu, ni kwa mali, ni ku ze kamilwe, ni kwa buhule.” (15:28, 29) Susuezo ya liñolo le i nyakalalisa mizwale mwa Antioke.

21. (a) Ki bomañi ba ba ba ni Paulusi mwa musipili wa hae wa bubeli wa bulumiwa? (b) Ki likezahalo lifi ze ba mwa ku potela Masedonia?

²¹ Bukombwa bwa hula ka musipili wa bubeli wa Paulusi (15:36–18:22). * “Ha ku felile mazazi a mañwi,” Barnabasi ni Mareka ba silela kwa Sipera, mi Paulusi ni Silasi ba liba mwa Siria ni Asia Minor. (15:36) Fa Listra, mucaha Timotea u swalisana ni Paulusi mi ba liba kwa Troasi kwa likamba la liwate la Aegean. Teñi k’o, ka pono Paulusi u bona munna ya mu kupa kuli: “Silela mwa Masedonia, u t’o lu tusa.” (16:9) Luka u kopana ni Paulusi, mi ba funduka ka sisepe ku ya kwa Filipi, munzi o mutuna wa Masedonia, m’o Paulusi ni Silasi ba lengiwa mwa tolongo. Seo si tisa kuli mulibeleli wa tolongo a be mulumeli mi wa kolobezwa. Ha ba lukululwa, ba zwelapili ku liba kwa Tesalonika, mi teñi k’o Majuda ba ba muna ba coeza sikwata ku ba lwanisa. Kacwalo busihu mizwale ba fundula Paulusi ni Silasi ku liba kwa Berea. Teñi mo Majuda ba bonisa ku ba ni lipilu ze nde ka ku amuhela linzwi “ka ku li tukufalelwa, mi ba batisisa mwa Mañolo, ka mazazi kaufela” kuli ba ikolwise ze ba itutile. (17:11) Ka ku siya Silasi ni Timotea fa puteho ye nca ye, sina mwa n’a siyezi Luka mwa Filipi, Paulusi u zwelapili ku liba kwa mboela kwa Atene.

22. Ki lifi ze zwa mwa lipulelo za Paulusi za ka bukwala fa Areopago?

²² Mwa munzi wo wa milimu ya maswaniso, bafilosofi ba tuto ya Epikure ni ya ba Stoiki ba ba ikutwisisa ba sheununa Paulusi kuli ki “mubuabui” ili “ya talusa milimu i sili,” mi ba mu kambamiseza fa Areopago, kamba lizulu la Mars. Ka ku bulela ka bukwala Paulusi u pakela ku bata Mulimu wa niti, “Mulena wa lihalimu ni wa lifasi,” ya sepisa katulo ye lukile ka y’o A zusize kwa bafu. Ku bulelwa kwa zuho ku aba bateelezi ba hae, kono ba bañwi ba lumela.—17:18, 24.

23. Ki lifi ze petiwa mwa Korinte?

²³ Ku zwa f’o, mwa Korinte, Paulusi u ina ni Akila ni Prisila, u swalisana ni bona mwa musebezi wa ku eza litende. Twaniso fa ku kutaza kwa hae i mu tunula mwa sinagoge ni ku ezeza mikopano ya hae mwa ndu ye li mabapa ya Justusi. Krispo, muzamaisi wa sinagoge u ba mulumeli. Ha sa pilile mwa Korinte likweli ze 18, Paulusi u funduka ni Akila ni Prisila ku liba kwa Efese, k’o a ba siya mi u zwelapili ku liba kwa Antioke wa Siria, ili ku feza musipili wa hae wa bubeli wa bulumiwa.

24, 25. (a) Ka nako yeo Paulusi a kalisa musipili wa hae wa bulalu, ki sifi se si ezahala mwa Efese? (b) Ki maefe-efe afi a ba teñi kwa mafelelezo a ku pota kwa Paulusi kwa lilimo ze talu?

²⁴ Paulusi u potela liputeho hape, musipili wa bulalu (18:23–21:26). * Mwa Efese ku taha Mujuda ya bizwa Apolosi ku zwa Alexandria, mwa Egepita,  a nze a bulela ka bundume mwa sinagoge ka za Jesu, kono Akila ni Prisila ba bona tokwahalo ya ku otolola tuto ya hae a si ka zwelapili ku ya kwa Korinte. Paulusi cwale u fa musipili wa hae wa bulalu mi kwa nalulelule u fita mwa Efese. Ha zibile kuli balumeli ba mo ba kolobelizwe ka kolobezo ya Joani, Paulusi u talusa kolobezo ka libizo la Jesu. Kiha kolobeza banna ba ba bat’o ba 12; mi ha ba beya mazoho, ba amuhela moya o kenile.

²⁵ Mwahal’a ku pila mwa Efese kwa Paulusi ka lilimo ze talu, ‘Linzwi la [Jehova, NW] la hula, la sebeza ka mata,’ mi ba bañata ba tuhela bulapeli bwa bona bwa Diana mulimu wa musali wa mwa munzi wo. (19:20) Ka ku nyemiswa ki tibelelo ya ku latehelwa ki pisinisi, baezi ba tutempele twa silivera ba tahisa sibonganyi mwa munzi kuli mane k’u nga lihora ku hasanya ñumbili. Hamulahonyana wa f’o Paulusi u liba Masedonia ni Greece, a nze a potela balumeli mwa nzila.

26. (a) Ki makazo ifi yeo Paulusi a eza kwa Troasi? (b) U fa baokameli ba ba zwa kwa Efese kelezo mañi?

²⁶ Paulusi u ina mwa Greece likweli ze talu a si ka kuta kale ka nzila ya Masedonia, k’o Luka a kopana ni yena hape. Ba silela mwa Troasi, mi m’o, Paulusi ha nze a ambola ku isa busihu luli, mucaha yo muñwi wa lobala mi wa wa fa lihaulo la ndu ya bulalu ya mandu a shangatami. U nanulwa a shwile, kono Paulusi wa mu pilisa. Habusa Paulusi ni ba zamaya ni bona ba liba kwa Mileta, k’o Paulusi a tibelela hanyinyani ha li mwa lieto la ku ya Jerusalema, kuli a kopane ni banna bahulu ba ba zwa kwa Efese. U ba zibisa kuli ha ba sa na ku bona pata ya hae. Kacwalo ki kwa ka putako hakalo kuli ba etelele ni ku lisa mutapi wa Mulimu, ‘o ba beilwe balibeleli ba ona ki Moya o Kenile’! U ba hupuza mutala w’a ba tomezi, mi u ba eleza ku tona, isi ku ipabalela mwa ku fana ka ku tusa mizwale. (20:28) Nihaike kuli u lemusizwe kuli a si ke a hata mwa Jerusalema, Paulusi ha biuki. B’a inzi ni bona ba lumela, ba li: “Ku eziwe se si latwa ki [Jehova, NW].” (21:14) Ku ba ni nyakalalo ye tuna Paulusi ha bihela Jakobo ni ba bahulu za limbuyoti za Mulimu fa bukombwa bwa hae mwahal’a bamacaba.

27. Paulusi u amuhelwa cwañi kwa tempele?

²⁷ Paulusi wa tamwa ni ku zekiswa (21:27–26:32). Paulusi ha bonahala mwa tempele mwa Jerusalema, h’a amuhelwi hande. Majuda ba ba zwa kwa Asia ba ngundunganya munzi kaufela kuli u mu lwanise, mi u pilela fa linala ka tuso ya masole ba Siroma.

28. (a) Ki puzo ifi yeo Paulusi a zusa fapil’a Kuta, mi ku ba cwañi? (b) Cwale u iswa kai?

²⁸ Musunga wo kaufela ki wañi? Paulusi ki mañi? U fosizeñi? Muzamaisi wa mpi ya zingehile u bata ku ziba likalabo. Bakeñisa kuli ki Muroma, Paulusi ha shapiwi mi u tiswa fapil’a Kuta. Ehe, ki kuta ye aluhani ya Bafalisi ni Basaduki! Kacwalo Paulusi u zusa puzo ya zuho, ili ku ba tahiseza ku lwanisana. Fapahano ha i nze i hula, masole ba Roma ba zwisa Paulusi mwa Kuta kuli ba ka swana ba mu pazaula. Busihu u iswa ka ku ipata ku Mubusisi Felikisi mwa Sesarea a sindeketwa ki masole ba bañata.

29. Ha filwe mulatu wa bukwenuhi, Paulusi u ba ni mizeko ifi, mi u eza buipilezo bufi?

²⁹ Ha filwe mulatu wa bukwenuheli ki ba ba mu zekisa, Paulusi u ikalabela hande fapil’a Felikisi. Kono Felikisi wa zina-zina ka ku sepa ku fiwa mali a kweta kuli a lukulule Paulusi. Ku fita lilimo ze peli. Porsiusi Festusi u yola Felikisi fa bubusisi, mi taba ya zekiwa hape. Hape, u tamiwa litaba ze tuna, mi hape Paulusi u bonahaza kuli ha na mulatu. Kono Festusi, kuli a tabise Majuda, u akaleza kuli taba i talimwe hape fapil’a hae mwa Jerusalema. Paulusi kacwalo u zibahaza kuli: “Ni ipileza ku Sesare.” (25:11) Ku fita nako ye ñwi ye telele. Kwa mafelelezo, Mulena Heroda Agripa II u potela Festusi, mi hape Paulusi u tiswa mwa muzuzu wa kuta. Bupaki bwa hae ki bo bu m’ata ili bo bu kolwisa hahulu kuli mane Agripa u susumezwa ku mu bulelela kuli: “Ku siyezi ko kunyinyani kuli u ni kolise kuli ni be Mukreste.” (26:28) Agripa ni yena u lemuha ku sa ba ni mulatu kwa Paulusi ni kuli n’a ka lukululwa kabe n’a si ka ipileza ku Sesare.

30. Ki lifi ze ipumanwa teñi mwa musipili wa Paulusi ku y’o fita fa Melita?

³⁰ Paulusi u ya kwa Roma (27:1–28:31). * Lipantiti Paulusi ni ba bañwi ba ya ka sisepe mwa kalulo ya pili ya musipili wa bona wa ku liba Roma. Musipili u ba o bunya ka ku fuka maswe kwa moya. Fa likamba la Mira, ba kwela sisepe si sili. Ha ba fita fa Siko se Sinde, mwa Kreta, Paulusi u akaleza kuli ba ine mwateñi maliha, kono ba bañata ba eleza kuli ba fule. Ha ba yi ni kwahule moya wa liñungwa wa ba fumana ni ku ba kukulusa maswe. Hamulaho wa liviki ze peli sisepe sa bona kwa nalulelule si y’o lobakehela fa sikuli se si li bukaufi ni likamba la Melita. Ka buniti bwa kolwiso ya Paulusi, ku ba 276 ba ne ba longani mwa sisepe ha ku na ya shwa! Bayahi ba Melita ba ba eza ka sishemo se situna, mi mwahal’a maliha ao, Paulusi u folisa ba bañata ku bona ka m’ata a ka makazo a moya wa Mulimu.

31. Paulusi u amuhelwa cwañi ha fita mwa Roma, mi u pateha ku ezañi ha li k’o?

³¹ Nako ya maliha a mbumbi a tatama Paulusi u fita mwa Roma, mi mizwale ba t’o mu katanyeza mwa mukwakwa. Paulusi ha ba bona u ‘itumela ku Mulimu, u tiya pilu.’ Niha sa li lipantiti, Paulusi u lumelezwa ku pila mwa ndu ya n’a lifela mali ni lisole le li mu libelela. Luka u feza taba ya hae, a talusa za Paulusi a amuhela ka sishemo ba ne ba mu  etela kamukana ni ku “bulela Mubuso wa Mulimu, ni ku luta litaba za Mulena Jesu, a sa haniswi ki mutu.”—28:15, 31.

MABAKA HA I LI YE TUSA

32. Fa Pentekonta ni pili i si ka fita kale, Pitrosi n’a bonisize cwañi buniti bwa Mañolo a Siheberu?

³² Buka ya Likezo i ekeza kwa bupaki bwa za Evangeli ka ku pakela buniti ni ku buyelelwa kwa Mañolo a Siheberu. Pentekonta ha ne i nze i atumela, Pitrosi n’a bonisize talelezo ya bupolofita bo bubeli bo ne bu ‘polofitilwe ki Moya o Kenile ka mulomo wa Davida, ili bo bu bulela Judasi.’ (Lik. 1:16, 20; Samu 69:25; 109:8) Pitrosi hape n’a bulelezi sikwata sa fa Pentekonta se ne si makalile kuli ne ba sweli ku iponela talelezo ya bupolofita: “Taba ye, ki yona ye bulezwi ki mupolofita Joele.”—Lik. 2:16-21; Joe. 2:28-32; mu bapanye hape Likezo 2:25-28, 34, 35 ni Samu 16:8-11 ni 110:1.

33. Pitrosi, Filipi, Jakobo, ni Paulusi kaufela ne ba bonisize cwañi kuli Mañolo a Siheberu ki a buyelezwi?

³³ Kuli a kolwise sikwata se siñwi kwande a tempele, Pitrosi hape n’a amile kwa Mañolo a Siheberu, ili ku ama pili Mushe mi hamulaho ni ku bulela kuli: “Bapolofita kaufela ba ba bulezi, ku kala ka Samuele ni ba ba mu tatamile, ba polofitile linako zeo.” Hamulaho, ha li fapil’a Kuta, Pitrosi n’a amile Samu 118:22 mwa ku bonisa kuli Kreste, licwe le ne ba hanile, n’a bile ‘muñ’a lilulu.’ (Lik. 3:22-24; 4:11) Filipi n’a taluselize nduna wa Muetopia ka m’o bupolofita bwa Isaya 53:7, 8 ne bu talelelizwe, mi ha sa zibisizwe cwalo, yena y’o ka buikokobezo a kupa ku kolobezwa. (Lik. 8:28-35) Hape, ha n’a bulezi ku Kornele ka za Jesu, Pitrosi n’a pakile kuli: “Bapolofita kaufela ba mu pakile.” (10:43) Taba ya mupato ha ne i nyakisiswa, Jakobo n’a yemezi katulo ya hae ka ku bulela kuli: “Litaba zeo za lumelelana ni manzwi a bapolofita, mo ku ñolezwi.” (15:15-18) Muapositola Paulusi n’a itingile ku zona zeo hape. (26:22; 28:23, 25-27) Ku amuhelwa ki balutiwa ni bateelezi ba bona kwa ka bunolo ko ku iponelwa kwa Mañolo a Siheberu ku ba a Linzwi la Mulimu ku bonisa kuli a lumelelizwe ka puyelelo.

34. Likezo i patululañi ka za puteho ya Sikreste, mi kana seo hasi cwalo ni kacenu?

³⁴ Likezo ki ye tusa hahulu mwa ku bonisa ka m’o puteho ya Sikreste ne i tomezwi ni ka mo ne i hulezi ka m’ata a moya o kenile. Mwahal’a taba ye tezi likezahalo yeo kaufela, lu bona limbuyoti za Mulimu za yanduluko, bundume ni tabo ya Bakreste ba kwa makalelo, ku sa shengoka tumelo kwa bona mwa nyandiso, ni ku tabela kwa bona ku sebeza, sina mo ku bonelwa ka ku alaba kwa Paulusi lipizo za ku kena mwa sebelezo ya mwa linaha li sili ni ku ya kwa Masedonia. (4:13, 31; 15:3; 5:28, 29; 8:4; 13:2-4; 16:9, 10) Puteho ya Sikreste kacenu i cwalo, kakuli i tamahanyizwe ki lilato, buñwi, ni cisehelo i liñwi ha i bulela “ze tuna za Mulimu” ka ketelelo ya moya o kenile.—2:11, 17, 45; 4:34, 35; 11:27-30; 12:25.

35. Likezo i bonisa cwañi m’o bupaki ne bu ka felwa, mi ki kalemeno kafi mwa bukombwa ka ka koñomekilwe?

³⁵ Buka ya Likezo i bonisa ka m’o musebezi wa Sikreste wa ku shaela Mubuso wa Mulimu u swanela ku petelwa. Paulusi yena ka sibili n’a li mutala, ya n’a ize: “Ha ni si ka mi patela taba, niheba i liñwi, ya ze mi swanela; kono ni mi taluselize zona, ni ku mi luta zona, fande mwa mapatelo, ni ka ku pota mwa ndu ni ndu.” Kiha zwelapili kuli: “Ni pakile ka ku tala.” (NW) Makanatelo ao a ‘ku paka ka ku tala’ a lemuhiwa mwahal’a buka kaufela, mi a tunumekwa ni ku fita mwa liparagilafu za mafelelezo, m’o buipeyo bwa ka pilu kaufela bwa Paulusi kwa ku kutaza ni ku luta kwa hae, niha li mwa mawenge, bu pakelwa ki manzwi a li: “A bulela ni bona, a paka [ka ku tala, NW] za Mubuso wa Mulimu, a lika ku ba kolisa bakeñisa Jesu, ka k’u nga litaba mwa mulao wa Mushe ni mwa Bapolofita; a kala kakusasana mi a isa manzibwana.” Haike ni luna lu be ni pilu i liñwi cwalo mwa musebezi wa luna wa Mubuso!—20:20, 21; 28:23; 2:40; 5:42; 26:22.

36. Ki kelezo mañi ye ne i filwe ki Paulusi ye sebeza ka m’ata kwa baokameli kacenu?

³⁶ Ngambolo ya Paulusi kwa baokameli ba kwa Efese i na ni kelezo ye tuna ye ba kona ku sebelisa baokameli kacenu. Bakeñisa kuli bao ba ketilwe ki moya o kenile, ki kwa butokwa hahulu kuli ba ‘itibelele, mi ba lise mutapi kaufela,’ ili ku u lisa ka lilato ni ku u sileleza kwa makanyani a’ buhali a’ bata ku u sinya. Ki buikalabelo bo butuna b’o! Baokameli ba tokwa ku tona ni ku icahisa ka linzwi la sishemo sa Mulimu se si si ka libelelwa. Ha ba nze ba satalalela ku tusa ba ba fokola, ba lukela ku “hupula manzwi a’ bulezwi ki Mulena Jesu, yena luli, a li: Ku na ni mbuyoti mwa ku fana, ye fita ye mwa ku fiwa.”—20:17-35.

37. Ki ka mubulelelo ufi o maseme Paulusi ha n’a konile ku talusa sisupo sa hae fa Areopago?

³⁷ Lingambolo ze ñwi za Paulusi hape li tezi litaluso za likuka za Bibele. Sina ka mutala, ku na ni lisupo ze ipitezi ze mwa ngambolo ya n’a file ku ba Stoiki ni ba Epikure fa Areopago. Pili u ama ku ze cakuzwi fa aletare, “KU MULIMU YA SA ZIBWI,” mi u itusisa zona sina libaka la ku talusa kuli Mulimu wa niti a li muñwi, Mulena wa lihalimu ni lifasi, ya n’a ezize macaba kamukan’a batu ka mutu a li muñwi, h’a “ini kwahule ni mutu ni mutu wa luna.” Kiha ama manzwi a baloki ba bona, “Ni luna lu ba lusika lwa hae,” ili ku bonisa butoto bwa k’u nga kuli ba simuluha kwa maswaniso a sa pili a gauda, silivera, kamba macwe. Kacwalo Paulusi ka maseme u bonisa bubusi bo bu pahami bwa Mulimu ya pila. Ki mwa manzwi a hae a mafelelezo fela m’o a tahisa taba ya zuho, mi ni f’o h’a buleli Kreste fa  libizo. N’a utwahalize sisupo sa hae sa bubusi bo bu pahami bwa Mulimu wa niti a li muñwi, mi ba bañwi kacwalo ba lumela.—17:22-34.

38. Ki limbuyoti lifi ze ka tiswa ki muitutelo o susuelizwe mwa Likezo?

³⁸ Buka ya Likezo i susueza ku ituta “Liñolo kamukana” kamita, ili ka t’ata. Paulusi ha n’a kutalize lwa pili mwa Berea, Majuda ba mwa teñi, bakeñisa kuli “ba amuhela Linzwi ka ku li tukufalelwa, mi ba batisisa mwa Mañolo, ka mazazi kaufela, ba lemuhe litaba ze ba bulelelwa kana ki mo li inezi,” ne ba babalizwe kuli “ne ba na ni lipilu ze nde.” (17:11) Kacenu, sina ka nako yeo, ku batisisa ka tukufalelo mwa Mañolo k’o ka ku swalisana ni puteho ya Jehova ye tezi moya ku ka tisa limbuyoti za buikolwiso ni tumelo ye tiile. Mutu n’a kana a itebuha hande likuka za silumeli ka tuto ye cwalo. Pulelo ye nde ya ze ñwi za zona likuka zeo i ñozwi kwa Likezo 15:29. Teñi k’o sitopa se si busa sa baapositola ni ba bahulu mwa Jerusalema ne si zibahalize kuli hailif’o ba Isilaele wa kwa moya ne ba sa tokwi ku kena mwa mupato, ne ku na ni ze ne haniswa ze cwale ka maswaniso a bulapeli, mali, ni buozwa.

39. (a) Balutiwa ne ba tiisizwe cwañi kuli ba kone ku talimana ni nyandiso? (b) Ki bupaki bufi bo bu bundume bo ne ba file? Kana ne bu bile ni buanyu?

³⁹ Balutiwa bao ba kwa makalelo ne ba itutile luli Mañolo a buyelezwi mi ne ba kona ku a ama ni ku bonisa mo a sebeleza ka mo ku tokwahalela. Ne ba tiisizwe ka zibo ye nepahezi ni ka moya wa Mulimu kuli ba talimane ni nyandiso. Pitrosi ni Joani ne ba tomezi Bakreste kamukana ba ba sepahala mutala ha ne ba bulelezi ka bundume babusi ba ne ba ba lwanisa kuli: “A ku atule mina, kana ki taba ye lukile fapil’a Mulimu, kuli lu utwe mina ku fita Mulimu? Kakuli luna ha lu koni ku sa bulela ze lu boni, ni ze lu utwile.” Mi ha ne ba tisizwe hape fapil’a Kuta, ye ne i ba ‘laezi hahulu’ kuli ba si ke ba lutanga ka libizo la Jesu, ne ba bulezi ka ku ikutwahaza hande kuli: “Ki swanelo kuli lu utwe Mulimu ku fita batu.” Bupaki b’o bwa ka kutokwa sabo ne bu pakile hande kwa babusi, mi ne bu tisize kuli Gamaliele muluti ya bubana hahulu wa Mulao a fe pulelo ya hae ye zibwa hahulu ya ku yemela tukuluho ya bulapeli, ili ye ne i tisize kuli baapositola ba lukululwe.—4:19, 20; 5:28, 29, 34, 35, 38, 39.

40. Ki susuezo mañi yeo Likezo i lu fa ku za ku paka Mubuso ka ku tala?

⁴⁰ Mulelo wa Jehova o mutuna ka za Mubuso wa hae, o li makanatelo a butokwa mwahal’a Bibele kamukana, u itunumanezi mwa buka ya Likezo. Kwa makalelo Jesu u bonisizwe mwahal’a mazazi a 40 pili a si ka ya kwahalimu a nze a “bulela za mubuso wa Mulimu.” Ne li ka ku alaba puzo ya balutiwa ya za ku zusa Mubuso Jesu ha n’a ba bulelezi kuli pili ba lukela ku ba lipaki za hae ku isa kwa mafelelezo a lifasi. (1:3, 6, 8) Ku kala mwa Jerusalema, balutiwa ne ba kutalize Mubuso ka bundume bo bu sa biuki. Nyandiso ne i tisize ku pobaulwa macwe kwa Setefani mi ne i hasanyelize buñata bwa balutiwa mwa likalulo ze nca. (7:59, 60) Ku ñozwi kuli Filipi n’a kondisize hahulu mwa ku zibahaza “Evangeli ya mubuso wa Mulimu” mwa Samaria ni kuli Paulusi ni balikani ba hae ne ba shaezi “Mubuso” mwa Asia, Korinte, Efese, ni Roma. Bakreste bao kaufela ba kwa makalelo ki mitala ye minde hahulu ya ku itinga ka ku sa biuka ku Jehova ni moya wa hae o bukeleza. (8:5, 12; 14:5-7, 21, 22; 18:1, 4; 19:1, 8; 20:25; 28:30, 31) Ka ku bona cisehelo ni bundume bwa bona bo bu sa konwi ku komwa ni ka ku lemuha ka m’o Jehova n’a fuyaulezi hahulu buikatazo bwa bona, ni luna lu susumezwa hande ku sepahala mwa ku “paka za Mubuso wa Mulimu.”—28:23.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]