Buka ya Bibele ya Bu 48—Magalata

Muñoli: Paulusi

Ko Ne I Ñolezwi: Korinte kamba Antioke wa Siria

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 50–52 C.E.

1. Ki liputeho lifi ze bulelwa ku zona mwa Magalata, mi ne li lukisizwe cwañi mi ili lili?

LIPUTEHO za mwa Galatia zeo Paulusi n’a bulela ku zona kwa Magalata 1:2 ka mo ku bonahalela ne li kopanyeleza Antioke wa Pisidia, Ikone, Listra, ni Derba—libaka ze mwa likiliti ze fapana-fapana kono kaufela li li mwa silalo seo sa Roma. Likezo likauhanyo za 13 ni 14 li bulela ka za ku fita ku sona sibaka se kwa Paulusi ha n’a li ni Barnabasi mwa musipili wa hae wa bulumiwa wa pili, ili o ne u tahisize tukiso ya liputeho za mwa Galatia. Ku zona zeo ne ku na ni Majuda ni ba ne ba si Majuda, ku si na kakanyo ili ku kopanyeleza ni ma-Celt kamba ma-Gaul. F’o ne i bile hamulahonyana wa ku pota kwa Paulusi kwa Jerusalema ibata i ba ka 46 C.E.—Lik. 12:25.

2. (a) Ki lifi ze n’e zwile mwa lieto la Paulusi la bubeli mwa Galatia, kono ki lifi ze n’e ezahezi hamulaho? (b) Ka nako ye swana, Paulusi n’a zamaile cwañi mwa lieto la hae?

² Ka 49 C.E., Paulusi ni Silasi ne ba ezize lieto la bubeli la bulumiwa mwa Galatia, ili le ne li ezisize liputeho ku ‘tiiseza mwa tumelo ni balumeli ku ekezeha ka zazi ni zazi.’ (Lik. 16:5; 15:40, 41; 16:1, 2) Nihakulicwalo, kwa taha ka m’ata baluti ba buhata, ba ne ba ndongwama lituto za Sijuda, ba ne ba hapelelize ba bañwi mwa liputeho za mwa Galatia ku lumela kuli mupato ni ku latelela Mulao wa Mushe ne li likalulo za butokwa mwa Bukreste bwa  niti. Ka nako yeo Paulusi n’a fitelezi Misia ni ku ya mwa Masedonia ni mwa naha ya Magerike, ni ku yo fita kwa nalulelule mwa Korinte, ili m’o n’a i’lo ina ni mizwale ku fitelela likweli ze 18. Mi ku zwa f’o, ka 52 C.E., a funduka ka nzila ya Efese ku ya kwa Antioke wa Siria, kwa n’a pila, mi a yo fita teñi ka silimo se si swana.—Lik. 16:8, 11, 12; 17:15; 18:1, 11, 18-22.

3. Magalata i kana i ba ye n’e ñolezwi kai mi ne li lili?

³ Paulusi n’a ñolezi kai liñolo la hae kwa Magalata mi ne li lili? Ku si na kakanyo n’a liñozi a sa utwa fela za musebezi o ne u sweli ku eziwa ki ba ne ba ndongwama lituto za Sijuda. K’o ne ku kana ku bile mwa Korinte, Efese, kamba Antioke wa Siria. Ne ku kana ku bile nako ya n’a inzi mwa Korinte ka likweli ze 18, ili 50-52 C.E., ka ku ba kuli litaba ne li kana li fitile ku yena ku zwelela kwa Galatia. Ha ku koni ku ba kwa Efese kakuli n’a inzi kwateñi ka nako ye kuswani fa musipili wa hae wa ku kuta. Nihakulicwalo, n’a “tozi mazazi” habo yena mwa Antioke wa Siria, ka mo ku bonahalela ili mbumbi ya 52 C.E., mi ka ku ba kuli litaba ne li zamaya ka bunolo mwahal’a ona munzi o ni Asia Minor, ku kona ku ba kuli n’a amuhezi piho ye ama bandongwami ba lituto za Sijuda bao mi n’a ñozi liñolo la hae kwa Magalata ka yona nako yeo ya n’a li mwa Antioke wa Siria.—Lik. 18:23.

4. Magalata i zibahaza lika mañi ka za buapositola bwa Paulusi?

⁴ Liñolo li talusa Paulusi ku ba “muapositola, isi ka batu kamba ka mutu, kono ka Jesu Kreste, ni ka Mulimu Ndate.” Hape li zibahaza litaba ze ñata ka za bupilo bwa Paulusi ni buapositola bwa hae, ili ku fa bupaki bwa kuli, ka ku ba muapositola, n’a sebelize ka ku swalisana ni baapositola ba kwa Jerusalema ni kuli mane n’a itusisize m’ata a hae mwa ku sikulula muapositola yo muñwi, ili Pitrosi.—Magal. 1:1, 13-24; 2:1-14.

5. Ki mabaka afi a bonisa buniti ni ku ba kalulo ya Bibele kwa Magalata?

⁵ Ki mabaka mañi a bonisa buniti bwa Magalata ni ku ba kwa yona kalulo ya Bibele? I amiwa fa libizo mwa litaba ze ñozwi za Irenaeus, Clement wa kwa Alexandria, Tertullian, ni Origen. Fahalimu a seo, i mwa miputo ya Bibele ye pahami ye latelela: Sinaitic, Alexandrine, Vatican No. 1209, Codex Ephraemi Syri rescriptus, Codex Claromontanus, ni Chester Beatty Papyrus No. 2 (P⁴⁶). Fahalimu a seo, i lumelelana ka ku tala ni ze ñozwi ze ñwi za Mañolo a Sigerike ni Mañolo a Siheberu, ili ao i ama ku ona hañata.

6. (a) Ki lisupo mañi ze peli zeo liñolo la Magalata li tahisa? (b) Ki ifi nto ye n’e si ya kamita ka za ku ñolwa kwa lona liñolo le, mi li koñomekañi?

⁶ Mwa liñolo la Paulusi le li m’ata ili le li nyangumuna kwa “[liputeho] za mwa Galatia,” u bonisa (1) kuli ki muapositola wa niti (ili taba yeo ba lituto za Sijuda ne ba batile ku lwanisa) ni (2) kuli ku beiwa ku luka ku taha ka tumelo ku Kreste Jesu, isi ka misebezi ya Mulao, mi kacwalo ni kuli mupato ha u tokwahali kwa Bakreste. Nihaike Paulusi n’a na ni mukwa wa ku ba nga ni muñoli ya mu ñolela mañolo a hae, yena ka sibili n’a ñozi Magalata ka ‘litaku ze tuna ka lizoho la hae luli.’ (6:11) Ze n’e li mwa buka yeo ne li za butokwa bo butuna ka ku fitisisa, ku Paulusi hamohocwalo ni kwa Magalata. Buka yeo i koñomeka buitebuho bwa tukuluho yeo Bakreste ba niti ba na ni yona ka Jesu Kreste.

ZE MWA MAGALATA

7, 8. (a) Paulusi u bulelañi ka za Evangeli? (b) Paulusi n’a tiiselizwe cwañi sina muapositola ku ba ba si ka ya mwa mupato, mi n’a bonisize cwañi m’ata a hae ka ku ama Kefasi?

⁷ Paulusi u yemela buapositola bwa hae (1:1–2:14). Hamulaho wa ku lumelisa liputeho za mwa Galatia, Paulusi u komokiswa ki kuli ba kelusezwa kapili kwa mufuta o muñwi wa Evangeli, mi u zibahaza ka ku tiya kuli: “Kanti mutu, niha n’e ka ba luna, kamba lingeloi le li zwa kwa lihalimu, h’a ka mi luta Evangeli isili ku ye lu mi lutile, yo a be anatema.” Evangeli ya zibahalize haki nto ya butu, hape n’a si ka i lutiwa, “kono ki ka ku i patululelwa ki Jesu Kreste.” Kwamulaho, ka ku ba ya n’a c’ukile mwa lituto za Sijuda ili ya n’a na ni cisehelo, Paulusi n’a nyandisize puteho ya Mulimu, kono Mulimu a mu biza ka sishemo sa Hae se si si ka libelelwa ili ku to zibahaza taba ye nde ka za Mwan’a hae kwa macaba. N’a til’o ya kwa Jerusalema lilimo ze talu ku zwa fa n’a sikuluhezi, mi fo, kwa baapositola, n’a boni fela Pitrosi, hamohocwalo ni Jakobo mwanahabo Mulena. N’a sa zibwi ka butu mwa liputeho za kwa Judea, nihaike ne li utwanga za hae “mi ne li lumbeka Mulimu” ka yena.—1:8, 12, 24.

⁸ Hamulaho wa lilimo ze 14 Paulusi n’a ile hape kwa Jerusalema mi n’a talusize kwa mukunda Evangeli ya n’a kutaza. Mulikan’a hae Tite, niha n’a li Mugerike, n’a sa tokwi nihaiba ku iswa mwa mupato. Jakobo ni Kefasi ni Joani ha ne ba boni kuli Paulusi u mu file ku isa Evangeli ku ba ba si ka iswa mwa mupato, sina mwa n’a iseza Pitrosi Evangeli ku ba ba ile mwa mupato, ba iswala ni Paulusi ni Barnabasi mazoho a silyo a bulikani kuli ba ye kwa bahedeni, mi bona ka sibili ne ba ya ku ba ba ile mwa mupato. Kefasi ha n’a tile mwa Antioke mi a palelwa ku zamaya ka ku luka “mwa niti ya Evangeli” kabakala ku saba batu ba ba ile mwa mupato, Paulusi n’a mu nyazize fapil’a bona kaufela.—2:14.

9. Mukreste u zibahazwa ku ba ya lukile fa mutomo ufi?

⁹ Ku zibahazwa ku ba ba ba lukile ka tumelo, isi ka mulao (2:15–3:29). Paulusi u fa libaka la kuli, luna Majuda lwa ziba “kuli mutu h’a beiwi ya lukile ka misebezi ya Mulao, kono ili ka ku lumela ku Jesu Kreste.” Cwale u pila ka swalisano ni Kreste mi u pila ka tumelo kuli a eze tato ya Mulimu. “Haiba  Ku Luka ku zwa kwa Mulao, fohe Kreste u shwile ku sa tusi se siñwi.”—2:16, 21.

10. Ki sifi se si li sa butokwa ka za mbuyoti ya Mulimu, mi kacwalo mulelo wa Mulao ne li ufi?

¹⁰ Kana Magalata ki lilyangu za kuli ba kona ku lumela kuli ka ku kala ku amuhela moya kabakala tumelo, ba kona ku feza ku sebeleza Mulimu ka misebezi ya Mulao? Ki ku utwa ka tumelo ko ku li kwa butokwa, sina mo ne ku bezi ku Abrahama, ya n’a “lumezi ku [Jehova, NW], mi tumelo ya hae a i balelwa kuli ki ku luka.” Cwale, ka ku ya ka sepiso ya Mulimu, “ba ba na ni tumelo ba fiwa mbuyoti hamoho ni Abrahama Mulumeli.” Ba lukuluzwi kwa sikuto sa Mulao ka lifu la Kreste fa kota ya nyandiso. Kreste ki Peu ya Abrahama, mi Mulao o ne u ezizwe lilimo ze 430 hamulaho ha u felisi sepiso ye ama yona Peu yeo. Mulelo wa Mulao, he, ne li ufi? Ne u li “muhulisi wa luna ku lu isa ku Kreste, kuli lu beiwe ba ba lukile ka tumelo.” Ha lu sa li yo mwatas’a muhulisi, mi ha ku sa na fapano mwahal’a Mujuda ni Mugerike, kakuli kaufela ba swalisani ni Kreste Jesu mi ki ‘ba lusika lwa Abrahama, mi ba ka ca sanda sa sepiso.’— 3:6, 9, 24, 29.

11. (a) Ki tukuluho mañi yeo Magalata ba sa isezi ku yona pilu? (b) Paulusi u swaniseza cwañi tukuluho ya Mukreste?

¹¹ Mu tiye mwa tukuluho ya Sikreste (4:1–6:18). Mulimu n’a lumile mwan’a hae ku to lukulula ba ba mwatas’a Mulao, ‘kuli ba fumane ku añulwa, ba be bana.’ (4:5) Cwale ba kuteleñi kwa lituto za makalelo ze fokola ni ze sa tusi se siñwi? Ka ku ba kuli Magalata cwale se ba tokomela mazazi ni likweli ni linako ni myaha, Paulusi u saba kuli musebezi wa hae kwa neku la bona u bile wa mbango. Ha n’a ba potezi lwa pili ne ba amuhezi Paulusi sina lingeloi la Mulimu. Kana cwale s’a li sila sa bona kakuli u ba bulelela niti? Ba ba bata ku ba mwatas’a Mulao ba utwe seo Mulao u si bulela: Abrahama n’a bile ni bana ba babeli ka basali ba babeli. Musali yo muñwi wa muzike, Agare, u swana sina sicaba sa Isilaele sa nama, se si tamilwe ku Jehova ka bulikani bwa Mulao wa Mushe, ili bulikani bo bu tisa bana ba batanga. Niteñi, musali ya lukuluhile, Sara, u swana sina Jerusalema wa kwa lihalimu, ili yo, ka mwa bulelela Paulusi, “ki ya lukuluhile, mi ki yena m’a mina.” Paulusi u buza kuli: “Liñolo li liñi?” Li li: “Mwan’a muzike h’a na ku ca sanda hamoho ni mwana wa ya lukuluhile.” Mi ha lu bana ba muzike, “kono lu bana ba ya lukuluhile.”—4:30, 31.

12. (a) Ba kwa Galatia cwale ba lukela ku zamaya kañi? (b) Ki fapano mañi ya butokwa yeo Paulusi a eza?

¹² Paulusi u talusa kuli, ku kena mwa mupato kamba ku sa kena ku ona ha ku talusi se siñwi, kono ki tumelo ye sebeza ka lilato ye li ya butokwa. Mulao kaufela u talelezwa ka pulelo ye li: “Lata wahenu mo u itatela.” Mu zwelepili ku zamaya ka moya, kakuli “ha mu zamaiswa ki Moya, ha mu sa li mwatas’a Mulao.” Haili ka za misebezi ya nama, Paulusi u lemusa cimo “kuli ba ba eza ze cwalo ha ba na ku ca sanda sa mubuso wa Mulimu.” Ka ku bonisa hande fapano, u talusa miselo ya moya, yeo ku si na mulao o i hana, mi u ekeza kuli: “Ha lu pila ka Moya, hape lu zamaye ka Moya” ni ku tuhela buikuhumuso ni ku shwelana muna.—5:14, 18, 21, 25.

13. Mulao wa Kreste u talelezwa cwañi, mi se si li sa butokwa ni ku fita ki sifi?

¹³ Haiba mutu a eza mulatu ka ku sa libelela, ba ba fitile ku ze konisa za kwa moya ba lukela ku lika ku mu kutisa “ka moya o musa.” Bakreste ba taleleza mulao wa Kreste ka ku lwalelana milwalo, kono mañi ni mañi u na ni ku lwala mulwalo wa hae mwa ku fa bupaki bwa seo musebezi wa hae u li sona. Mutu u ka kutula ka ku ya ka sa cala, ibe ku bola kwa nama kamba bupilo bo bu sa feli bwa moya. Ba ba bata kuli Magalata ba iswe mwa mupato ba bata fela ku tabisa batu ni ku picuka nyandiso. Mamelelo ya butokwa, haki mupato kamba ku sa ba ni mupato, kono ki sibupiwa se sinca. Kozo ni musa li ka ba ni ba ba zamaya ka ku luka ka ku ya ka ona mulao wo wa muzamao, mane “ni ku Isilaele wa Mulimu.”—6:1, 16.

MABAKA HA I LI YE TUSA

14. Paulusi u fa mutala mañi kwa baokameli?

¹⁴ Liñolo le li ya kwa Magalata li bonisa Paulusi sina munyandisi yo mutuna ya n’a fetuhile muapositola ya maseme kwa macaba, ya n’a itukiselize kamita ku yemela licisehelo za mizwale ba hae. (1:13-16, 23; 5:7-12) Paulusi n’a bonisize ka mutala kuli muokameli u lukela ku ba ya bubebe mwa ku tatulula butata, ili ku felisa mihupulo ye fosahezi ka butali ni ka Mañolo.—1:6-9; 3:1-6.

15. Liñolo ne li bile ni tuso mañi kwa liputeho za mwa Galatia, mi li fa ketelelo mañi kwa Bakreste kacenu?

¹⁵ Liñolo ne li na ni tuso kwa liputeho za mwa Galatia mwa ku bonisa hande tukuluho ya bona ku Kreste ni ku tompolola ba ne ba cinca Evangeli. Ne li bonisize fo ku sweu kuli mutu u zibahazwa ku ba ya lukile ka tumelo ni kuli mupato ha u sa tokwahala kuli mutu a puluswe. (2:16; 3:8; 5:6) Ka ku zwisa zona likauhano za nama zeo, ne li tahisize swalisano mwahal’a Majuda ni balicaba mwa puteho i liñwi yeo. Tukuluho kwa Mulao yeo ne i sa lukeli ku tahisa susuezo ya litakazo za nama, kakuli sikuka se si li: “Lata wahenu mo u itatela” ne si sa sebeza. Si sa zwelapili ku ba ketelelo kwa Bakreste kacenu.—5:14.

16. Ki litaluso lifi za Mañolo a Siheberu ze yaha tumelo ze fumaneha mwa Magalata?

¹⁶ Liñolo la Paulusi ne li tusize Magalata ka lisupo ze ñata za lituto, ili ku itusisa liswanisezo ze m’ata ze zwa mwa Mañolo a Siheberu. Ne li file taluso ye buyelezwi ya Isaya 54:1-6, ili ku zibahaza musali wa Jehova ku ba “Jerusalema wa kwahalimu.” Ne li  talusize “linguli” za Agare ni Sara, ili ku bonisa kuli bacalifa ba lisepiso za Mulimu ki ba ba lukuluzwi ki Kreste isiñi ba ba sa tamilwe ki Mulao. (Magal. 4:21-26; Gen. 16:1-4, 15; 21:1-3, 8-13) Ne li talusize hande kuli bulikani bwa Mulao ne bu si ka felisa bulikani bwa Abrahama kono ne bu kopanyizwe ku bona. Hape ne li bonisize kuli nako ye n’e fitile mwahal’a ku eziwa kwa bona bulikani bo bubeli bo ne li lilimo ze 430, ili ze li za butokwa mwa ku tatamana kwa lilimo za Bibele. (Magal. 3:17, 18, 23, 24) Ze ñozwi za zona lika ze li bulukezwi ku yaha tumelo ya Sikreste kacenu.

17. (a) Magalata i eza zibahazo mañi ya butokwa? (b) Ki kelezo mañi ya butokwa ye fiwa bacalifa ba Mubuso ni ba ba sebeza ni bona?

¹⁷ Ka butokwa ni ku fita, Magalata ka ku nepahala i zibahaza Peu ya Mubuso, ili yeo bapolofita kaufela ne ba libelezi. “Mi cwale lisepiso ne li filwe Abrahama ni lusika lwa hae . . . kikuli Kreste.” Ba ba ba bana ba Mulimu ka tumelo ku Kreste Jesu ba boniswa ku ba ba ba añulelwa ku yona peu yeo. “Ha mu li ba Kreste, fohe mu ba lusika lwa Abrahama, mi mu ka ca sanda sa sepiso.” (3:16, 29) Kelezo ye nde ye filwe mwa Magalata i lukela ku utwiwa ki bona bacalifa ba Mubuso bao ni ba ba sebeza ni bona: ‘Mu tiye mwa tukuluho ya mi file Kreste!’ ‘Mu si ke mwa katala ku eza hande, kakuli lu ka kutula mwa nako ya teñi ha lu sa zwafi.’ ‘Mu eze batu kaufela hande, sihulu banabahabo luna ba balumeli.’—5:1; 6:9, 10.

18. Ki temuso ni kelezo lifi ze m’ata ili za mafelelezo ze mwa Magalata?

¹⁸ Lwa mafelelezo, ku na ni temuso ye m’ata ya kuli ba ba eza misebezi ya nama “ha ba na ku ca sanda sa mubuso wa Mulimu.” Kacwalo, haike batu kaufela ba zwe ka ku tala ku ze nyenyisa ni lifapano za lifasi ni ku isa lipilu za bona kaufela kwa ku tahisa miselo ya moya, ili “lilato, ni tabo, ni kozo, ki pilu-telele, ni musa, ni bunde, ki busepahali, ni ku ishuwa, ni buiswalo.”—5:19-23.

[Lipuzo za Tuto]