Buka ya Bibele ya Bu 49—Maefese

Muñoli: Paulusi

Ko Ne I Ñolezwi: Roma

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: c. 60–61 C.E.

1. Paulusi n’a ñozi lili liñolo la hae mi ne li mwa miinelo mañi?

MU NGE kuli mu mwa tolongo. Mu tamilwe kabakala ku sebeza ka cisehelo kwa mina ka ku ba mulumiwa wa Sikreste. Ka ku ba kuli ha mu sa kona ku zamaya ni ku potela liputeho ili ku ba tiisa, ki sifi se mu ka eza? Kana ha mu koni ku ñolela mañolo ku ba ba bile Bakreste ka musebezi wa mina wa ku kutaza? Kana ha i koni ku ba kuli ba nahana ka za mo mu zuhela, ni kuli mwendi ba tokwa susuezo? Ka niti ku cwalo! Kacwalo mwa kala ku ñola. Se mu eza cwale si swana sina sa n’a ezize Paulusi ha n’a tamilwe lwa pili mwa Roma, ibat’o ba ka 59-61 C.E. N’a ipilelize ku Sesare, mi nihaike n’a libelezi ku zekiswa mi n’a kantelwa, n’a lukuluhile ku eza lika ze ñwi. Paulusi n’a ñolezi liñolo la hae kwa “Maefese” ku zwelela kwa Roma, i kana i bile ka 60 kamba 61 C.E., mi n’a li lumelelize ka Tikike, ya n’a sindeketitwe ki Onesimo.—Maef. 6:21; Makolo. 4:7-9.

2, 3. Ki lifi ze bonisa ka ku tala ku ba kwa yona ye ñozwi ki Paulusi mi, ka nako ye swana, ni ku ba kwa Maefese kalulo ya Bibele?

² Paulusi u izibahaza ku ba yena muñoli mwa lipulelo za pili luli mi hane u ama ku ili yena sina ya li “mwa tolongo kabakala Mulena.” (Maef. 1:1; 3:1, 13; 4:1; 6:20) Likañi ka za ku ba ye ñozwi ki Paulusi kwa yona buka ye ha li si ka eza se siñwi. Chester Beatty Papyrus No. 2 (P⁴⁶), ye lumelwa ku ba ya ka 200 C.E., i na ni mapampili a’ 86 a zwa mwa buka ya kwaikale mo ku na ni mañolo a Paulusi. Mwahal’a ona ao ku na ni liñolo le li ya kwa Maefese, ili nto ye bonisa kuli ne li beilwe hamoho ni mañolo a hae a mañwi ka nako yeo.

³ Bañoli ba litaba za likeleke ba kwa makalelo ba paka kuli Paulusi ki yena ya n’a ñozi liñolo leo ni kuli ne li ya kwa “Maefese.” Sina ka mutala, Irenaeus, wa mwa lilimo za mwanda wa bubeli C.E., n’a amile kwa Maefese 5:30 kuli: “Sina mwa bulelela Paulusi ya fuyauzwi mwa liñolo la hae kwa Maefese, kuli lu lilama za mubili wa hae.” Clement wa kwa Alexandria, wa mwa nako ye swana, n’a amile kwa Maefese 5:21 ha n’a biha kuli: “Kacwalo, hape, mwa liñolo le li ya kwa Maefese u ñola kuli, Mu ipeye yo muñwi kwatas’a yo muñwi, mu nze mu saba Mulimu.” Origen, ha n’a ñola mwa licika la pili la lilimo za mwanda wa bulalu C.E., n’a amile kwa Maefese 1:4 ka ku bulela kuli: “Kono hape muapositola  mwa liñolo le li ya kwa Maefese, u itusisa lipulelo ze swana ha bulela kuli, Mwa n’a lu ketezi ku yena pili, lifasi li si ka tomwa.” * Eusebius, caziba yo muñwi wa litaba za ze ezahezi za Sikreste za makalelo (c. 260-c. 340 C.E.), u kopanya Maefese kwa libuka ze ñwi za Bibele, mi buñata bwa bañoli ba litaba za likeleke ba ama kwa Maefese sina kalulo ya Mañolo a buyelezwi. *

4. Kiñi se si tiselize ba bañwi ku nahana kuli Maefese ne i ñolezwi basili, kono ki bupaki mañi bo bu yemela taba ya kuli ne i libile kwa Efese?

⁴ Chester Beatty Papyrus, Vatican Manuscript No. 1209, ni Sinaitic Manuscript li tula manzwi a “mwa Efese” mwa kauhanyo 1, timana 1, mi kacwalo h’a li bonisi kuli liñolo li ya kai. Yona taba yeo, hamohocwalo ni ku sa ba teñi kwa litumeliso ze ya kwa batu ba bañwi mwa Efese (nihaike Paulusi n’a sebelize mwateñi ka t’ata ka lilimo ze talu), li nahanisize ba bañwi kuli liñolo leo mwendi ne li libile ku sili kamba ne li la nokushimba kwa liputeho kaufela za mwa Asia Minor, ku kopanyeleza cwalo ni Efese. Nihakulicwalo, miputo ye miñwi i na ni manzwi a “mwa Maefese,” mi sina mo lu boniselize fahalimu, bañoli ba litaba za likeleke ba kwa makalelo ne ba li amuhezi sina liñolo le li ya kwa Maefese.

5. Ki lifi ze n’e lemuseha ka za Efese wa mwa lizazi la Paulusi?

⁵ Litaba ze ñwi ze mutomo li ka lu tusa ku utwisisa mulelo wa lona liñolo leo. Mwa lilimo za mwanda wa pili wa Nako ya Luna, Efese ne i zibahala ka buloi, mabibo, butali bwa ku bala linaleli, ni ku lapela mulimu wa lupepo Diana. * Ku potoloha siswaniso sa yena mulimu yo, ne ku yahilwe tempele ye nde ye n’e ngiwa ku ba ye ñwi ya lika ze makaza ze supile za mwa lifasi la kwaikale. Ka ku ya ka ze yepilwe ku sona sibaka seo mwa lilimo za mwanda wa bu 19, tempele yeo ne i yahilwe fa bulilo bo bu eza limita ze 73 mwa bupala ni limita ze 127 mwa butelele. Yona tempele ka sibili ne i eza limita ze bat’o ba ze 50 mwa bupala ni limita ze 105 mwa butelele. Ku yona ne ku na ni misumo ya marabulu ye mwanda, o muñwi ni o muñwi u na ni butelele bo bu eza limita ze 17. Situwa ne si lililwe ka macwe a marabulu a masweu a matuna. Ku bulelwa kuli marabulu n’a ngungahanyizwe ka gauda mi isiñi samende. Tempele yeo ne i hohile bapoti ku zwelela mwa lifasi kaufela, mi bapoti ba ba eza likiti za bolule-lule ne ba selahanelanga mwa muleneñi ha ne ku b’anga ni mikiti. Likwala za misebezi ya lisipi ba kwa Efese ne ba eza pisinisi ye tuna ya ku lekisa tutempele twa bulapeli bwa Diana twa ku panga fa silivera kwa bapoti kuli ba n’o hupulelanga fateñi.

6. Musebezi wa Paulusi ne u kumile kai mwa Efese?

⁶ Mwa musipili wa hae wa bubeli wa bulumiwa, Paulusi n’a potile ka bukuswani mwa Efese ni ku kutaza teñi mi a siyela Akila ni Prisila kuli ba zwelepili mwa musebezi wo. (Lik. 18:18-21) N’a kutile mwa musipili wa hae wa bulumiwa wa bulalu mi n’a tilo ina lilimo ze talu, inz’a kutaza ni ku luta “Nzila ya Mulena” ku ba bañata. (Lik. 19:8-10; 20:31) Paulusi n’a sebelize ka t’ata ha n’a li mwa Efese. Mwa buka ya hae ye bizwa Daily Life in Bible Times, A. E. Bailey u ñola kuli: “Mukwa wa Paulusi ka nañungelele ne li wa ku eza musebezi wa hae ku zwa ha li pazula ku isa ka 11 a.m. (Lik. 20:34, 35) ili f’o Tirano n’a felize ku luta; mi ku zwa ka 11 a.m. ku isa 4 p.m. ku kutaza mwa sikolo, ku eza mikopano ni batusi, . . . mi lwa mafelelezo ku fitisa Evangeli fa ndu ni ndu ku kala ka 4 p.m. ku isa busihu luli. (Lik. 20:20, 21, 31) Mutu u kona ku komoka kuli n’a fumananga lili nako ya ku ca ni ku lobala.”—1943, likepe 308.

7. Ki lifi ze n’e zwile mwa ku kutaza kwa Paulusi kwa ka cisehelo?

⁷ Mwahal’a kona ku kutaza kwa ka cisehelo ko, Paulusi n’a bonisize ku fosahala kwa ku itusisa maswaniso mwa bulapeli. Seo ne si bifisize ba ne ba a panga ni ku a lekisa, ba ba cwale ka Demetriusi, sikwala sa lika za silivera, mi kabakala mufilifili w’o Paulusi kwa mafelelezo n’a na ni ku zwa mwa munzi.—Lik. 19:23–20:1.

8. Liñolo la Paulusi ne li tile kwa Maefese ka bunako luli mwa lisupo mañi?

⁸ Cwale, h’a li mwa tolongo, Paulusi u nahana ka za butata bo puteho ya Efese i talimani ni bona, ka ku ba ye potolohilwe ki balapeli ba bahedeni ni ku ba bukaufi ni tempele ya Diana ye makaza. Bona Bakreste ba ba tozizwe bao ku si na kakanyo ne ba tokwa swanisezo ye swanela yeo Paulusi a ba fa cwale, ye bonisa kuli bona ki “Tempele ye kenile” mo Jehova a inzi ka moya wa hae. (Maef. 2:21) “S’a n’a patile” se si zibahazwa kwa Maefese, se si ama tamaiso ya Mulimu (mw’a zamaiseza litaba za ba ndu ya hae) ili yeo ka yona a ka kutisa sinca swalisano ni kozo ka Jesu Kreste, ku si na kakanyo ne li susuezo ni ku omba-omba ko kutuna ku bona. (1:9, 10) Paulusi u koñomeka swalisano ya Majuda ni balicaba ku Kreste. U eleza kuli ku be ni buñwi, ni swalisano. Kacwalo, cwale lu kona ku itebuha mulelo, butokwa, ni ku buyelelwa luli kwa yona buka ye.

ZE MWA MAEFESE

9. Mulimu u atisize cwañi lilato la hae, mi tapelo ya Paulusi ki ifi?

⁹ Mulelo wa Mulimu wa ku tisa swalisano ka Kreste (1:1–2:22). Muapositola Paulusi u lumela litumeliso. Mulimu a lumbekwe kabakala sishemo sa hae se si si ka libelelwa. Seo si ama ku ketiwa kwa  bona ki Yena kuli ba be ni Jesu Kreste, ye ba liuluzwi ka mali a hae. Fahalimu a seo, Mulimu u atisize lilato la hae ku bona ka ku ba zibisa sa n’a patile sa tato ya hae. Kakuli u lelile tamaiso, kuli a “kubukanyeze linto kamukana ku Kreste,” y’o ne ba filwe ku ba bacalifa ni yena. (1:10) Ka ku ba swalele ya nto yeo, ba swailwe ka moya o kenile. Tapelo ya Paulusi ki ya kuli ba be ni buikolwiso bo bu tiile ka za sepo yeo ba bizelizwe ku yona ni ku lemuha kuli Mulimu u ka itusisa m’ata a swana ku bona a n’a itusisize kwa ku zusa Kreste kwa bafu ni ku mu pahamisa fahalimu a mubuso ni m’ata kaufela ni ku mu eza Toho fahalimu a lika kaufela za puteho.

10. Maefese ba bile cwañi mwa “munzi u li muñwi ni ba ba kenile”?

¹⁰ Mulimu, ka ku ba ya luwile sishemo ni lilato le lituna, u ba pilisize, niha ne ba shwile mwa milatu ni mwa libi za bona, mi u ba inisize hamoho “mwa mabaka a kwa lihalimu ku Jesu Kreste.” (2:6) Zeo kaufela li ezahezi kabakala sishemo se si si ka libelelwa ni tumelo mi haki kabakala misebezi ye ba ezize bona. Kreste ki yena kozo ya bona ye tubile limota, Mulao wa litaelo, o ne u kauhanyize balicaba ni Majuda. Cwale, sicaba kaufela si kona ku atumela Ndate ka Kreste. Kacwalo, Maefese ha ba sa li baeñi, kono ki ba “munzi u li muñwi ni ba ba kenile” mi ba hula ku ba tempele ye kenile ili mo Jehova a ka yaha ka moya.—2:19.

11. “Kunutu” ki nto mañi, mi Paulusi u lapelela Maefese ka lifi?

¹¹ “Kunutu ye li ya Kreste” (3:1-21). Mulimu cwale s’a zibisize baapositola ni bapolofita ba hae “kunutu ye li ya Kreste . . . kikuli: Bamacaba ki ba ba yola sanda hamoho ni bana ba Isilaele, ku ba mubili u li muñwi ni bona; ba abezwi hamoho ni bona kwa sepiso ye li ku Jesu Kreste ka Evangeli.” (3:4, 6) Ka sishemo sa Mulimu se si si ka libelelwa, Paulusi u bile sikombwa sa yona, ili ku zibahaza za bufumu bwa Kreste bo bu sa konwi ku fumanwa butuna bwa bona ni ku bonisa batu litaba za kunutu ye kenile yeo. Butali bo butuna bwa Mulimu bu zibahazwa ka puteho. Kabakala seo, Paulusi u lapela kuli ba fiwe ku tiiswa ka m’ata ki moya wa Mulimu ilikuli ba zibe ka ku tala lilato la Kreste, le li fita zibo, ni ku lemuha kuli Mulimu u kona “ku eza hahulu ni ku fita ze lu ka kupa ni ze lu ka hupula, ka mata a’ sebeleza ku luna.”—3:20.

12. (a) Bakreste ba swanela ku zamaya cwañi, mi ki kabakalañi? (b) Kreste u file limpo mañi, mi ki ka mulelo mañi? (c) Ki lifi ze amiwa mwa ku apala “mutu yo munca”?

¹² Ku apala “mutu yo munca” (4:1–5:20). Bakreste ba lukela ku zamaya ka mukwa wa pizo ye ba bizizwe, ka ku ishuwa ni pilu-telele ni lilato, ni ka tamo ya kozo. Kakuli ku na ni moya u li muñwi, sepo i liñwi, tumelo i liñwi, mi “Mulimu ki a li muñwi, ili Ndat’ahe ba ba pila kamukana; ki Yena ya inzi fahalimw’a bona kamukana, ni mwahal’a bona kamukana, ni mo ku bona kaufela.” (4:6) Kacwalo Kreste, ‘Mulena a li muñwi,’ u file bapolofita, babuleli, balisana, ni baluti, “ili ku hulisa balumeli mwa bupetehi, ku eza sebelezo ya bulisana, ni ku yahisa mubili wa Kreste.” Kacwalo, Paulusi u ñola kuli, “lu latelele niti, lu nze lu na ni lilato, kuli lu hule mwa linto kaufela ku Kreste, yena ye li toho,” sina mubili o kopanyizwe hamoho, lilama kaufela li nze li sebelisana. (4:5, 12, 15) Linzila ze si ka luka, ze si na tuso, ili ze si ze butali za butu bwa kale li lukela ku tubulwa; mutu ni mutu a shemunwe mwa mihupulo ya pilu ya hae ni “ku apala mutu yo munca ya bupwa ka siswaniso sa Mulimu mwa ku luka, ni mwa ku kena kwa niti.” Kakuli kaufel’a bona ki batu hamoho, ba lukela ku bulela niti ni ku tuhela buhali, ku uzwa, lipulelo ze maswe, ze baba—ku sa swabisa moya o kenile wa Mulimu. Kono, ‘ba ezane ka musa, ba utwelane butuku, ba swalelane, sina Mulimu ni Yena h’a ba swalezi ka Kreste.’—4:24, 32.

13. Kuli mutu a be ya likanyisa Mulimu, u lukela ku ezañi?

¹³ Batu kaufela ba lukela ku likanyisa Mulimu. Buhule, mikwa ye maswe, ni takazo ya ku luwa li si ke za bulelwa nihaiba mabizo a zona mwahal’a bona, kakuli ba ba eza lika ze cwalo ha ba na ku luwa sanda sa Mubuso. Paulusi u eleza Maefese kuli: “Mu zamaye sina bana ba liseli.” “Mu tokomele” mo mu zamaela, mu yolise linako, “kakuli mazazi s’a li a maswe.” Ee, ba lukela kuli ba “utwiseze se si latwa ki Mulena” mi ba bulele milumbeko ya Mulimu ka buitumelo.—5:8, 15-17.

14. Ki buikalabelo mañi bo bu swalisani bo banna ni basali ba na ni bona?

¹⁴ Ku ipeya kwatasi ko ku swanela; Ndwa ya Sikreste (5:21–6:24). Basali ba ipeye kwatas’a banna ba bona, sina puteho mo i bezi kwatas’a Kreste, mi banna ba late basali ba bona, “sina Kreste mw’a latezi Keleke.” Ka nzila ye swana, “musali a kuteke munn’a hae.”—5:25, 33.

15. Paulusi u fa kelezo mañi ka za bashemi ni bana, batanga ni malena, ni lilwaniso za Mukreste?

¹⁵ Bana ba lukela ku pila ka swalisano ni bashemi, ku ipeya ku utwa ni ku latelela kalimelo ya silumeli. Malena ni batanga ni bona ba lukela ku zamaya ka nzila ye tabisa Mulimu, kakuli Mulena wa batu kaufela “u teñi kwa lihalimu, ni kuli ha ku na luketululo ku yena.” Ka ku feleleza, batu kaufela ba “tiyele ku Mulena, ni mwa mata a hae a’ sa palelwi ki se siñwi,” ili ku swala lilwaniso kaufela za Mulimu kuli ba kone ku tiya kwa lunya lwa Diabulosi. “Fahalimw’a zeo kaufela mu swale tebe ya Tumelo,” ni “lilumo la Moya, lona Linzwi la Mulimu.” Mu zwelepili ku lapela, mi mu tone. Paulusi u kupa kuli ni yena ba mu lapelele, kuli a “zibise kunutu ya Evangeli” a sa “sabi.”—6:9, 10, 16, 17, 19.

 MABAKA HA I LI YE TUSA

16. Ki lipuzo mañi ze fumana kalabo ye sebeza mwa Maefese, mi ki lifi ze bulelwa ka za butu b’o Mulimu a tabela?

¹⁶ Liñolo le li ya kwa Maefese li ama ibata iba likalulo kaufela za bupilo bwa Sikreste. Kabakala ku ekezeha kwa butata ni mutakafululele o tezi mwa lifasi kacenu, kelezo ya Paulusi ye nde, ili ye sebeza i ba ni tuso ye tuna ku ba ba lakaza ku pila bupilo bwa silumeli. Bana ba lukela k’u nga cwañi bashemi ba bona, mi bashemi ba lukela k’u nga cwañi bana ba bona? Buikalabelo bwa munna ku musal’a hae, ni musali ku munn’a hae ki bufi? Batu ka buñwi ba lukela ku ezañi mwa liputeho kuli ba buluke swalisano ka lilato ni bukeni bwa Sikreste mwahal’a lifasi le li maswe? Kelezo ya Paulusi i talima zona lipuzo zeo kaufela, mi u zwelapili ku bonisa ze amiwa mwa ku apala butu bo bunca bwa Sikreste. Ka ku ituta Maefese, batu kaufela ba ka kona ku ba ni buitebuho bwa luli bwa mufuta wa butu bo Mulimu a tabela ni bo bu “bupwa ka siswaniso sa Mulimu mwa ku luka, ni mwa ku kena kwa niti.”—4:24-32; 6:1-4; 5:3-5, 15-20, 22-33.

17. Maefese i bonisañi ka za ku swalisana ni litukiso mwa puteho?

¹⁷ Liñolo leo hape li bonisa mulelo wa liketo ni misebezi mwa puteho. Zeo li ezezwa “ku hulisa balumeli mwa bupetehi, ku eza sebelezo ya bulisana, ni ku yahisa mubili wa Kreste,” ka mulelo wa ku fita fa ku hula. Ka ku ba ni swalisano ye tezi ku zona litukiso za puteho zeo, Mukreste u kona ku ‘hula mwa linto kaufela ku Kreste, yena ye li toho.’—4:12, 15.

18. Ki lifi ze utwahazwa hande ka za “kunutu” ni tempele ya moya?

¹⁸ Liñolo le li ya kwa Maefese ne li tusize hahulu puteho ya kwa makalelo mwa ku utwisisa hande “kunutu ye li ya Kreste.” Ne ku bonisizwe fo ku sweu f’o kuli hamoho ni Majuda ba ne ba lumezi, “bamacaba” ba bizezwa ku ba “ba ba yola sanda hamoho ni bana ba Isilaele, ku ba mubili u li muñwi ni bona; ba abezwi hamoho ni bona kwa sepiso ye li ku Jesu Kreste ka Evangeli.” Limota le ne li tisa kauhano, “Mulao wa litaelo ze laelwa,” o ne u kauhanya ba macaba ni Majuda ne u felisizwe, mi cwale ka mali a Kreste, kaufel’a bona ne se ba yahile ni ba ba kenile ni ba ndu ya Mulimu. Ka ku fapana ko kutuna ni tempele ya Diana ya sihedeni, bona ba ne ba sweli ku yahiwa hamoho ka ku swalisana ni Kreste Jesu ku ba sibaka seo Mulimu a ka ina ku sona ka moya—“tempele ye kenile ya [Jehova, NW].”—3:4, 6; 2:15, 21.

19. Ki sepo ni susuezo mañi yeo Maefese i zwelapili ku fa ku to fita kacenu?

¹⁹ Ka ku ama ku “sa n’a patile,” Paulusi hape n’a bulezi ka za tamaiso ye ka ‘kubukanyeza linto kamukana ku Kreste, ni za kwa lihalimu [ba ba ketilwe ku ba mwa Mubuso wa lihalimu] ni za mwa lifasi [ba ba ka pila fa lifasi mwa Mubuso].’ Kacwalo mulelo wa Mulimu o mutuna wa ku kutisa sinca kozo ni swalisano u beiwa mwa sibaka sa pili. Ka seo Paulusi n’a lapelezi Maefese, ili bao meto a lipilu za bona n’a tonisizwe, kuli ba kone ku utwisisa ka ku tala sepo yeo Mulimu n’a ba bizelize ni ku bona “bufumu bwa kanya ya sanda se ba ka yola balumeli.” Ona manzwi ao a lukela ku ba a n’a ba susuelize luli mwa sepo ya bona. Mi liñolo leo le li buyelezwi le li ya kwa Maefese li zwelapili ku ba le li yahisa kwa liputeho kacenu, ilikuli ‘mwa linto kaufela lu tale mutalelela kaufela wa Mulimu.’—1:9-11, 18; 3:19.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]