Buka ya Bibele ya Bu 5—Deuteronoma

Muñoli: Mushe

Ko Ne I Ñolezwi: Mabala a Naha ya Moabi

Fo Ne I Felelizwe ku Ñolwa: 1473 B.C.E.

Nako ye Nyakisisizwe: likweli ze peli (1473 B.C.E.)

1. Ki lipuzo lifi ze ne li kana za buziwa ka ku ama kwa ku kena kwa Isilaele mwa Naha ya Sepiso?

BUKA ya Deuteronoma i na ni lushango lo lu m’ata lwa batu ba Jehova. Hamulaho wa ku yambaela mwa lihalaupa ka lilimo ze 40, bana ba Isilaele ka nako yeo ne ba yemi kwa makenelo a Naha ya Sepiso. Ki lifi ze ne li kwapili? Ki butata bufi bo bu ipitezi bo ne ba ka talimana ni bona mwa buse bwa Jordani? Ki sifi seo Mushe n’a ka bulela kwa sicaba kwa mafelelezo? Ne lu kana lwa buza hape kuli, Ki kabakalañi ha ku li ko ku tusa ku luna kacenu ku ziba likalabo za lipuzo zeo?

2. Deuteronoma ki ya butokwa bo bu zwile mubano cwañi?

² Likalabo li fumanwa mwa manzwi a n’a bulezi Mushe mi ili a n’a ñozi mwa buka ya buketalizoho ya Bibele, ili Deuteronoma. Nihaike kuli i kutela ze ñata za mwa libuka ze kwamulaho, Deuteronoma ki ya butokwa ka nzila ya yona ye zwile mubano. Kabakalañi? I ekeza koñomeko fa lushango lwa bumulimu, ka ku ba ye filwe ka nako yeo mwa litaba za batu ba Jehova ne ba tokwa bueteleli bo bu m’ata ni ketelelo ye susueza. Ne ba li bukaufi ni ku kena mwa Naha ya Sepiso ba li mwatas’a muzamaisi yo munca. Ne ba tokwa susuezo ya ku zwelapili, mi ka nako ye swana ne ba tokwa temuso ya bumulimu ya ku ba konisa ku ya ka nzila ye lukile ili ye isa kwa limbuyoti za Jehova.

3. Mushe u koñomekañi mwahal’a Deuteronoma kamukana, mi ki kabakalañi seo ha si li sa butokwa ku luna kacenu?

³ Ka ku ya ka butokwi, Mushe n’a susumelizwe hahulu ki moya wa Jehova ku kupa ka ku nonga fa taba kuli Isilaele a be ya ipeya ku utwa ili ya sepahala. Mwahal’a buka kamukana, u koñomeka kuli Jehova ki yena Mulimu ya Pahami ka ku Fitisisa, ya bata ku lapelwa a nosi mi ili ya lakaza kuli batu ba hae ba ‘mu late ka pilu ya bona kaufela, ni ka moya wa bona kaufela, ni ka m’ata a bona kaufela.’ Ki “Mulimu wa milimu ni Mulena wa malena, ki Mulimu yo mutuna, ya mata, ya sabisa, ya sa ezi mutu ka sobozi, ya sa amuheli limpo.” Ha lumelezi ku kangisana ni yena. Ku mu utwa ku tisa bupilo, ku sa mu utwa ku tisa lifu. Litaelo za Jehova, ka mo li fezwi mwa Deuteronoma, ne li li zona luli buitukisezo ni kelezo yeo Isilaele n’a tokwa kwa neku la makulutendano a n’a ba libelezi kwapili. Hape ki yona kelezo ye lu tokwa kacenu kuli lu zwelepili ku zamaya ka ku saba Jehova, ku bonisa bukeni bwa libizo la hae mwahal’a lifasi le li silafezi.—Deut. 5:9, 10; 6:4-6; 10:12-22.

4. Libizo la Deuteronoma li talusañi, mi mulelo wa buka yeo ki ufi?

⁴ Libizo la Deuteronoma li zwa kwa libizo le li mwa toloko ya Septuagint ya Sigerike, la Deu·te·ro·noʹmi·on, le li li ku kopanyiwa kwa deuʹte·ros, ye talusa “bubeli,” ni noʹmos, ye talusa “mulao.” Kacwalo li talusa “Mulao wa Bubeli; Ku kutelwa kwa Mulao.” Leo li zwa fa toloko ya Sigerike ya pulelo ya Siheberu ye mwa Deuteronoma 17:18, ya mish·nehʹ hat·toh·rahʹ, yeo ka ku nepahala i tolokilwe ‘ku iñoliseza mulao.’ Nihakulicwalo, ku si na taba ni taluso ya libizo la Deuteronoma, buka yeo ya mwa Bibele haki mulao wa bubeli mi hape haki ku kutelwa fela kwa Mulao. Ka ku fapahana, ki ku taluswa kwa Mulao, ku susueza Isilaele ku lata ni ku kuteka Jehova mwa Naha ya Sepiso ye ne ba ka tuha ba kena.—1:5.

5. Ki sifi se si bonisa kuli Mushe ki yena ya n’a ñozi Deuteronoma?

⁵ Ka ku ba kalulo ya buketalizoho ya Penteteuch, muñoli u lukela ku ba yena ya ñozi libuka z’e ne ze kwamulaho, ili Mushe. Pulelo ya makalelo i zibahaza Deuteronoma sina “manzwi a Mushe, a’ kile a bulelela Isilaele kaufela,” mi lipulelo za hamulaho, ze cwale ka “Mushe a ñola mulao wo” ni “Mushe kih’a ñola pina ye,” li bonisa fo ku sweu kuli ki yena ya n’a i ñozi. Libizo la hae li fumaneha ibat’o ba ha 40 mwa buka ye, hañata ili ka ku talusa mubuleli wa lipulelo ze ñozwi. Muñolelo wa ku ama ku muñoli ka sibili, ili ku ama ku Mushe, u itusisizwe hahulu mwahal’a yona kaufela. Litimana za mafelelezo ne li ekelizwe teñi hamulaho wa lifu la Mushe, mwendi ki Joshua kamba Eliazare muprisita yo muhulu.—1:1; 31:9, 22, 24-26.

6. (a) Ki nako ye kuma kai ye nyakisisizwe ki Deuteronoma? (b) Buka ibat’o ba ye ne i felizwe lili?

⁶ Likezahalo ze mwa Deuteronoma ne li ezahezi lili? Kwa makalelo, buka yeo ka sibili i li “ka mwaha wa bu 40, ka kweli ya bu 11, ka lizazi la pili la kweli, Mushe a bulelela bana ba Isilaele.” Taba ye mwa Deuteronoma ha i felizwe, buka ya Joshua i zwelapili mwa likande leo ku sa siyezi mazazi a malalu kuli ba sile Jordani, ye ne ba silile “ka kweli ya  pili, kweli ha i biza 10.” (Deut. 1:3; Josh. 1:11; 4:19) Seo si beya likezahalo za Deuteronoma mwahal’a likweli ze peli ni viki i liñwi. Nihakulicwalo, mazazi a’ 30 a nako yeo ya liviki ze 9 ne a itusisizwe mwa ku lila lifu la Mushe. (Deut. 34:8) Seo si talusa kuli ku lukela ku ba kuli ibat’o ba likezahalo kaufela za mwa Deuteronoma ne li ezahezi mwa kweli ya bu 11 ya silimo sa bu 40. Mafelelezo a kweli yeo ha t’o esha, ku ñolwa kwa buka yeo ni kona ne ku kana ku bat’o ba ko ku felizwe, mi Mushe a shwa kwa makalelo a kweli ya bu 12 ya silimo sa bu 40, kamba kwa makalelo a 1473 B.C.E.

7. Ki sifi se si bonisa kuli Deuteronoma ki ye buniti?

⁷ Bupaki bo se bu filwe ka za buniti bwa libuka z’e ne za pili za Pentateuch ki bo bu sebeza hape ni kwa Deuteronoma, buka ya buketalizoho. Hape ki ye ñwi ya libuka z’e ne za mwa Mañolo a Siheberu ze amilwe hahulu mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste, ze ñwi ki Genese, Lisamu, ni Isaya. I amilwe ha 83, mi libuka ze 17 za Mañolo a Sigerike a Sikreste li ama ku ze mwa Deuteronoma. *

8. Ki bupaki bufi bwa Jesu ili bo bu puma taba bo bu paka buniti bwa Deuteronoma?

⁸ Jesu yena ka sibili u fa bupaki bo bu tiile ka ku fitisisa bwa ku yemela Deuteronoma. Kwa makalelo a bukombwa bwa hae, n’a likilwe halalu ki Diabulosi, mi n’a alabile halalu kuli “Ku ñozwi.” Ku ñozwi kai? Ee, mwa buka ya Deuteronoma (8:3; 6:16, 13), yeo Jesu n’a ama sina yona kemelo ya hae ye buyelezwi: “Mutu h’a na ku pila buhobe fela, kono u ka pila ni ona manzwi kaufela a’ zwa mwa mulomo wa Mulimu.” “U si ke wa lika Mulena Mulimu wa hao.” “Kubamela Mulena Mulimu wa hao, mi u sebeleze Yena a nosi.” (Mat. 4:1-11) Hamulaho, Bafalisi ha ne ba til’o mu lika ka za milao ya Mulimu, Jesu ka ku alaba n’a amile kwa “mulao o mutuna ni wa pili” o kwa Deuteronoma 6:5. (Mat. 22:37, 38; Mare. 12:30; Lu. 10:27) Bupaki bwa Jesu bu bonisa ka ku puma taba kuli Deuteronoma ki ye buniti.

9. Ki bupaki bufi bwa kwande bo bu yemela buniti bwa Deuteronoma?

⁹ Fahalimu a seo, likezahalo ni lipulelo ze mwa buka yeo li lumelelana hande ni muinelo ni libaka ze ne li teñi. Ku bulelwa kwa Egepita, Kanana, Amaleke, Amoni, Moabi, ni Edomo ki ze lumelelana hahulu ni linako za teñi, mi mabizo a libaka a bulezwi ka ku nepahala. * Tuto ya bapumbuli ba za kwaikale i zwelapili ku shitaula bupaki bwa busepahali bwa ze ne ñozwi ki Mushe. Henry H. Halley u ñola kuli: “Tuto ya bapumbuli ba za kwaikale se i bile i bulela ka ku utwahala hahulu miteñi ye kuli mane se i tahiseza batu ku ikatulela ku pakela mubonelo wa ka sizo [wa kuli Mushe ki yena ya n’a ñozi libuka za Pentateuch]. Tumelo ya kuli batu ne ba sa zibi ku ñola mwa linako za Mushe ki kale i shandauka ka ku tala. Mi ka silimo mwa Egepita, Palestine, ni Mesopotamia, ku swelwi ku pumbulwa bupaki, bwa ze cakuzwi hamohocwalo ni za mwa mubu, bo bu bonisa kuli makande a mwa [Mañolo a Siheberu] ki litaba ze ne ezahezi luli. Mi ‘baituti’ se ba ikatulela hahulu ku lumela sizo sa kuli Mushe ki yena ya n’a ñozi litaba.” * Kacwalo, nihaiba bupaki bwa kwande bu yemela Deuteronoma, hamohocwalo ni libuka ze ñwi kaufela za Pentateuch, kuli ki ze sepahala, ze buniti ili ze ne ñozwi ki Mushe mupolofita wa Mulimu.

ZE MWA DEUTERONOMA

10. Ki lifi ze mwa Deuteronoma?

¹⁰ Buka yeo ka butuna i na ni lingambolo ze ne filwe ki Mushe kwa bana ba Isilaele mwa Mabala a Naha ya Moabi mwa buse bwa Jeriko. Ya pili ku zeo i felela mwa kauhanyo 4, ya bubeli i fita kwa mafelelezo a kauhanyo 26, ya bulalu i zwelapili ku y’o fita mwa kauhanyo 28, mi ngambolo ye ñwi i fita kwa mafelelezo a kauhanyo 30. Mi, Mushe ha s’a ezize litukiso za mafelelezo kabakala lifu la hae le li nze li atumela, ku kopanyeleza cwalo ni ku sumekelwa kwa Joshua sina yena ya ka mu yola, u ñola pina ye nde hahulu ya ku lumbeka Jehova, ye latelelwa ki ku fuyaula mishobo ya Isilaele.

11. Mushe u tahisa cwañi ngambolo ya hae ya pili?

¹¹ Ngambolo ya Mushe ya pili (1:1–4:49). Yeo i fa makalelo a ze sa taha ili a ka ku lundulula ze ezahezi. Mushe pili u lundulula ku sebelisana kwa Jehova ka busepahali ni batu ba Hae. Mushe u ba bulelela ku ya ni ku y’o luwa naha ye ne i sepisizwe ku bokuku a bona bo Abrahama, Isaka, ni Jakobo. U kandeka ka m’o Jehova n’a zamaiselize misebezi ya nyangela ye ya teokratiki kwa makalelo a lieto la mwa lihalaupa ka ku tahisa kuli yena, Mushe, a kete banna ba ba na ni butali, ngana, ni yeloseli kuli ba zamaise likiti, myanda, mashumi a ketalizoho, ni mashumi. Ne ku bile ni tamaiso ye nde, ye ne i lisiwa ki Jehova, Isilaele ha n’a “zamaya mwa lihalaupa kaufela, lani le lituna, le li sabisa.”—1:19.

12. Ki likezahalo mañi ze ama ku twela Kanana kwa pili zeo a latelela ku hupula?

¹² Mushe cwale u hupula sibi sa bona sa bukwenuheli ha ne ba utwile piho ya matwela ba ne ba kuta ku zwa kwa Kanana mi ba bilaele kuli Jehova n’a ba toile kakuli, ka mo ne ba bulelezi, U ba zwisize mwa Egepita kuli a t’o ba fa Maamori. Kabakala ku sa lumela kwa bona, Jehova a bulelela lusika lwa kopo lwani kuli ku bona ha ku na ya n’a ka bona naha ye nde yeo, kwand’a Kalebu ni Joshua. Ka seo hape ba kwenuha, ba bifa ni ku lwanisa sila ka ili bona, kono Maamori ba ba leleka sina sikutu sa limuka ni ku ba hasanya.

13. Mushe n’a kolwisize Joshua ka za tulo ka mutomo ufi?

 ¹³ Ba zamaya mwa lihalaupa ka ku shetumukela kwa liwate le li Fubelu, mi mwahal’a lilimo ze 38, lusika kaufela lwa masole lwa fela ku shwa. Cwale Jehova a ba laela ku sila ni ku y’o hapa naha ye kwa mutulo wa nukana ya Arinoni, ili ku bulela kuli: “Kacenu ni ka kala ku kenya luwewe ni sabo mwa macaba kaufela a kwatas’a lihalimu, kuli ha ba utwa libubo la hao, ba ngangame, mi ba kalelwe fapil’a hao.” (2:25) Sihoni ni naha ya hae ne li hapilwe ki Maisilaele, mi hape mubuso wa Ogo ne u hapilwe. Mushe u kolwisa Joshua kuli Jehova u ka lwanela Isilaele ka nzila ye swana mwa ku tula mibuso kaufela. Mushe cwale a kupa Mulimu kuli yena ka sibili a kone ku silela mwa naha ye nde ye mwa buse bwa Jordani, kono Jehova a zwelapili ku hana seo, ili ku mu bulelela ku sumekela, ku susueza, ni ku tiisa Joshua.

14. Ki koñomeko ifi yeo Mushe a fa Mulao wa Mulimu ni ku lapela yena fela?

¹⁴ Mushe cwale u koñomeka hahulu Mulao wa Mulimu, ili ku fa mamela ka za ku ekeza kamba ku zwisa kwa milao ya Hae. Ku sa utwa ku ka tisa kozi: “Kono u iponele, mi u babalele moya wa hao hahulu, u si ke wa libala litaba z’o iponezi ka meto a hao, mi li si ke za zwa mwa pilu ya hao nihaiba ka zazi li li liñwi la ku pila kwa hao; hape u li lute bana ba hao ni bana ba bana ba hao.” (4:9) Ne ba si ka bona sibupeho Jehova ha n’a ba file Milao ye Lishumi mwa miinelo ye ngangamisa kwa Horebe. Ha ne ba ka sikuluhela kwa ku lapela maswaniso ne ba ka itahiseza sinyeho, kakuli, ka mwa bulelela Mushe, “[Jehova, NW] Mulimu wa hao ki mulilo o ciseleza, ki Mulimu ya na ni lifufa.” (4:24) Ki yena ya n’a latile bokuku a bona mi n’a ba ketile. Ha ku na Mulimu u sili kwahalimu mwa lihalimu kamba kwatasi mwa lifasi. Mushe u eleza kuli, U mu utwe “kuli mazazi a hao a ekezehe mwa naha y’a ku fa [Jehova, NW] Mulimu wa hao, ku ya ku ile.”—4:40.

15. Ki tukiso ifi ya minzi ya masabelo ye eziwa kwa upa wa Jordani?

¹⁵ Hamulaho wa ku feza ngambolo ye m’ata ye, Mushe u zwelapili ku kauhanya Bezeri, Ramoti, ni Golani kuli ki yona minzi ya masabelo kwa upa wa Jordani.

16. Ngambolo ya Mushe ya bubeli i koñomekañi?

¹⁶ Ngambolo ya Mushe ya bubeli (5:1–26:19). Yeo ki kupo ku Isilaele kuli a utwe Jehova, ya n’a bulezi ni bona lipata li talimani fa Sinai. Mu lemuhe ka m’o Mushe a bulelela hape Mulao ka ku ba ni licinceho ze ñwi ze tokwahala, kacwalo ili ku u swanehelisa bupilo bwa bona bo bunca mwa buse bwa Jordani. Haki ku bulelwa fela hape kwa milao ni litaelo. Linzwi ni linzwi li bonisa kuli pilu ya Mushe i tezi tukufalelo ni buipeyo ku Mulimu wa hae. U bulela ka ku tusa sicaba. Ku utwa Mulao kwa koñomekwa mwa ngambolo kaufela—ku utwa ka pilu ye lilato, isi ka ku hapelezwa.

17. Isilaele u swanela ku kutisa cwañi lilato leo Jehova a ba bonisize?

¹⁷ Pili, Mushe u kutela Milao ye Lishumi, mi u taluseza Isilaele kuli a i utwe, a sa biukeli kwa bulyo kamba kwa nzohoto, kuli ba ekeze kwa mazazi a bona mwa naha ni kuli ba ate hahulu. “Utwa wena Isilaele, [Jehova, NW] Mulimu wa luna, ki Yena [Jehova, NW] a nosi.” (6:4) Pilu, moyo, ni m’ata li lukela ku fiwa kwa ku Mu lata, mi Isilaele u lukela ku luta bana ba hae ni ku ba bulelela ka za lisupo ze tuna ni limakazo za n’a ezize Jehova mwa Egepita. Ha ku na ku nyalelana ni Makanana ba ba lapela maswaniso. Jehova u ketile Isilaele ku ba sanda sa hae se si ipitezi, isiñi ka libaka la kuli ki ba bañata, kono ki ka libaka la kuli wa ba lata mi u ka buluka buitamo bw’a n’a itamile ku bokuku a bona. Isilaele u lukela ku tokolomoha siteo sa bulapeli bwa sidimona, ku sinya maswaniso mwa naha, ni ku kumalela Jehova, y’o kaniti a li “Mulimu yo mutuna, ya sabisa.”—7:21.

18. Mushe u eleza Isilaele ku itibelela kwañi?

¹⁸ Jehova n’a ba kokobelize ka lilimo ze 40 mwa lihalaupa, ili ku ba luta kuli mutu u pila, isiñi ka manna kamba buhobe, kono ka lipulelo kaufela ze zwa mwa mulomo wa Jehova. Mwahal’a lilimo zeo kaufela za kalimelo, liapalo za bona ne li si ka pazauha, mi mahutu a bona ne a si ka luluha. Cwale ba tuha ba kena mwa naha ya bufumu ni ku poboza! Niteñi, ba lukela ku itibelela kwa liteo za ku lata sifumu ni ku ikutwa ku luka mi ba hupule kuli Jehova ki ‘yena ya fa m’ata a ku luwa’ mi ki yena ya amuha macaba a’ maswe. (8:18) Mushe cwale u kandeka linako zeo Isilaele n’a nyemisize Mulimu. Ba lukela ku hupula ka m’o buhali bwa Jehova ne bu ba tukezi mwa lihalaupa, ka lifu la supamweto ni mulilo ni ku bulaiwa! Ba lukela ku hupula bulapeli bwa bona bo bu sinya ili bwa ku lapela namani ya gauda, bo ne bu tisize buhali bo bu tuka bwa Jehova ni ku tahiswa sinca kwa matapa fo ne ku ñozwi Mulao! (Ex. 32:1-10, 35; 17:2-7; Num. 11:1-3, 31-35; 14:2-38) Ka buniti fela cwale ba lukela ku sebeleza Jehova ni ku mu kumalela, ya ba latile kabakala bokuku a bona mi u ba “kumisize fa linaleli za kwa lihalimu kwa buñata.”—Deut. 10:22.

19. Ki keto ifi ye bulelwa ka ku utwahala hande, mi ki milao ifi ye talusezwa sicaba?

¹⁹ Isilaele u lukela ku tokomela “litaelo kaufela,” mi ba lukela ku utwa hahulu Jehova, ku mu lata sina Mulimu wa bona ni ku mu sebeleza ka pilu ya bona kaufela ni ka moyo wa bona kaufela. (11:8, 13) Jehova u ka ba yemela ni ku ba fa mupuzo haiba ba mu utwa. Niteñi, ba lukela ku itiisa ni ku luta bana ba bona ka buikatazo. Keto ye fapil’a Isilaele i bulelwa ka ku utwahala hande, kuli: Ku utwa ku isa kwa limbuyoti, ku sa utwa ku isa kwa sikuto. Ha ba lukeli ku “latelela milimu i sili.” (11:26-28) Mushe cwale u talusa milao ye nongile fa taba ili ye ama Isilaele ha ba kena mwa Naha ya Sepiso ku y’o i  luwa. Ku na ni (1) milao ye ama bulapeli; (2) milao ye ama za katulo, mulonga, ni ndwa; ni (3) milao ye zamaisa bupilo bwa sicaba bwa ka butu ni bwa nyangela.

20. Ki lisupo lifi ze koñomeka milao ye ama bulapeli?

²⁰ (1) Bulapeli (12:1–16:17). Maisilaele ha ba ka kena mwa naha, tutowati kaufela twa bulapeli bwa buhata—libaka ze lumbile, lialetare, macwe a’ yemisizwe, likota za makombelo, ni maswaniso za bona—li lukelwa ku sinyiwa ka ku tala. Isilaele u ka lapela fela mwa sibaka m’o Jehova Mulimu wa bona a keta ku beya libizo la hae, mi ba lukela ku nyakalalela yena teñi m’o, kaufel’a bona. Litaelo ka za ku ca nama ni matabelo li kopanyeleza likupuliso ze kuta-kutelwa za kuli ba si ke ba ca mali. “Fela, u tiise niti kuli ha u na ku ca mali . . . U si ke wa a ca, kuli u kondise za hao, wena ni bana ba hao mwamulaho wa hao, haiba u eza se si lukile fapil’a [Jehova, NW].” (12:16, 23-25, 27; 15:23) Mushe cwale ka buipuleleli bo butuna u kalisa ku nyaza bulapeli bwa maswaniso. Isilaele mane ha lukeli nihaiba ku buza ka za linzila za bulapeli bwa buhata. Haiba mupolofita a fumaneha ku ba wa buhata, u lukelwa ku bulaiwa, mi bakwenuheli—nihaiba bahabo mutu kamba balikani bao a lata, ee, nihaiba minzi mutumbi—ni bona ba lukelwa ku timezwa. Ku zwa f’o ku taha milao ka za lico ze kenile ni ze si ka kena, ku lifiwa kwa za bulishumi, ni pabalelo ya Malivi. Litukelo za bakolotisi, babotana, ni batanga li lukelwa ku silelezwa ka lilato. Ka ku feleleza, Mushe u lundulula mikiti ya ka silimo sina linako za ku itumela ku Jehova ka mbuyoti ya hae: “Halalu ka mwaha, banna kaufela ba haenu ba ka y’o iponahalisa ku [Jehova, NW] Mulimu wa hao, mwa sibaka s’a ka keta, mwa mukiti wa Mahobe a’ si na mumela, ni mwa mukiti wa Lisunda, ni mwa mukiti wa Minganda; ba si ke ba iponahalisa ku [Jehova, NW] mazoho-zoho fela.”—16:16.

21. Ki milao mañi ye fiwa ye ama katulo, mi ki bupolofita mañi bo butuna b’o Mushe a bulela?

²¹ (2) Katulo, mulonga, ni ndwa (16:18–20:20). Pili, Mushe u fa milao ye ama baatuli ni manduna. Katulo ye ya ka niti ya taba ki nto ya butokwa, kakuli Jehova u toile ku amuhela kweta ni ku kelusa katulo. Miezezo ya mwa ku tomela bupaki ni ku talima mizeko ya taluswa. “A bulawe ka milomo ya lipaki ze peli kamba ze talu.” (17:6) Ku fiwa milao ye ama malena. Baprisita ni Malivi ba ezezwa litukiso. Litumelo za mioya za haniswa ka ku ba ze “masila ku [Jehova, NW].” (18:12) Ka ku nyakisisa za nako ye kwapili hahulu, Mushe u zibahaza kuli: “[Jehova, NW] Mulimu wa hao, u ka ku zuseza mupolofita haenu, mwahal’a banabahenu, ya swana sina na; yena mu ka mu utwa.” (18:15-19) Kono mupolofita wa buhata u lukela ku shwa. Kalulo ye i fela ka milao ye ama minzi ya masabelo ni ku lombota mali, hamohocwalo ni ze tisa kuli mutu a si ke ba mwa mpi ni milao ka za ndwa.

22. Ku buhisanwa milao ye zamaisa litaba lifi za kwa mukunda ni za nyangela?

²² (3) Bupilo bwa ka butu ni bwa nyangela (21:1–26:19). Milao ye ama bupilo bwa ka zazi bwa Maisilaele ya tomiwa fa litaba ze cwale ka za mutu ya fumanwi a bulailwe, ku nyala basali ba ba hapilwe, litukelo za mweli, mwana wa lingulunde, ku paheka sifosi kwa kota, bupaki bwa bwalyanjo, bufosi bwa za tobali, ku tumbulwa, bana ba mwa bunyazi, mo ku ngelwa bazwahule, makete, ku lifiwa kwa kekelezo ni ku taleleza buitamo, telekano, ku uzwa mutu, likoloti, mali a’ sebelezwa, ni ku bubulwa kwa ze kutuzwi. Mutu ha swanelwi ku natwa lipafa ze fitelela 40. Mulomo wa komu ha u swaneli ku tibiwa ha i pula buloto. Ku taluswa mo li ezezwa linyalo la ya siyamezwi ku mulamwae. Likala ze nepahezi li lukelwa ku itusiswa, kakuli kutokwa buniti ku masila ku Jehova.

23. Mushe u bonisa kuli ki sifi se si ka zwa mwateñi batu ba Mulimu ha ba ka utwa milao ya Hae?

²³ Pili a si ka feza ngambolo yeo ye tezi maikuto, Mushe u hupula ka m’o Amaleke n’a patiselize kwamulaho Isilaele ya n’a katezi ha n’a tuha mwa Egepita, mi Mushe u laela Isilaele kuli a “undise libizo la Maamaleke mwatas’a lihalimu.” (25:19) Ha ba ka kena mwa naha, ba lukela ku fa za mutamuno za mubu ka nyakalalo, mi hape ba lukela ku fa za bulishumi ka tapelo ya buitumelo ku Jehova, ye: “U li kwa lihalimu, mwa sibaka sa hao se si kenile, u talime mi u fuyole sicaba sa hao sa Isilaele, ni naha y’o lu file, sina m’o sepiselize bokuku a luna ka luci, naha mo ku buba mabisi ni linosi.” (26:15) Haiba ba peta litaelo zeo ka pilu ni moyo wa bona kaufela, Jehova, yena, u ka ‘ba hulisa ku fita macaba kaufela a’ ezize, ba be kwapili mwa ku bubekwa, ni ku zibwa, ni ku kutekwa; kuli ba be sicaba se si kenile ku [Jehova, NW] Mulimu wa bona, mw’a bulelezi.’—26:19.

24. Ki limbuyoti ni likuto lifi zeo ngambolo ya bulalu i tahisa fapil’a Isilaele?

²⁴ Ngambolo ya Mushe ya bulalu (27:1–28:68). Mwa ngambolo ye banna bahulu ba Isilaele ni baprisita ba swalisana ni Mushe ha tolongosha likuto za Jehova kwa neku la ku sa utwa ni limbuyoti za ku sepahala. Litemuso ze maswe za fiwa ka za ze sabisa ze ka zwa mwa ku sa sepahala. Haiba Isilaele ka ku ba batu ba hae ba ba kenile ba zwelapili ku teeleza linzwi la Jehova Mulimu wa bona, ba ka ikola limbuyoti ze makaza, mi batu ba lifasi-mubu kamukana ba ka bona kuli ba bizizwe ka libizo la Jehova. Niteñi, haiba ba palelwa ku seo, Jehova u ka ba fa “ku kutiwa, ni ku tulwa, ni ku haniswa.” (28:20) Ba ka lengwa ki matuku a’ maswe, linanga, ni lukupwe; lila za bona li ka ba tundamena ni ku ba luwa, mi ba ka hasanyiwa ni ku felelela mwa naha. Likuto zeo, ni ze ñwi, li ka ba tahela haiba ba “sa itiisi ku eza ka manzwi kaufela a mulao wo, a’ ñozwi mwa buka ye, kuli [ba] sabe Libizo le li tumile,  le li sabisa, la [Jehova, NW] Mulimu wa [bona].”—28:58.

25. (a) Cwale Jehova u iswala bulikani mañi ni Isilaele? (b) Mushe u beya keto mañi fapil’a sicaba?

²⁵ Ngambolo ya Mushe ya bune (29:1–30:20). Jehova cwale u iswala bulikani ni Isilaele mwa naha ya Moabi. Bona b’o bu kopanyeleza teñi Mulao, ka mo u bulelezwi sinca ni ku taluswa ki Mushe, ili o ka etelela Isilaele ha kena mwa Naha ya Sepiso. Ku itama ka luci ko ku zamaelela ni bulikani b’o ku utwahaza buikalabelo bwa sicaba. Kwa mafelelezo, Mushe u biza lihalimu ni lifasi-mubu kuli li be lipaki ha beela sicaba bupilo ni lifu, mbuyoti ni sikuto, mi u eleza kuli: “Iketele bupilo kuli u pile, wena ni baikulu ba hao. Iketele ku lata [Jehova, NW] Mulimu wa hao, ku utwa linzwi la hae ni ku mu kumalela; kakuli ki Yena bupilo bwa hao, mi butelele bwa mazazi a hao bu ku Yena; mi u ka yaha mwa naha y’a itamile [Jehova, NW] ka luci ku bondat’aho, bo Abrahama, ni Isaka, ni Jakobo, kuli u ka ba fa yona.”—30:19, 20.

26. Ki litukiso mañi za mafelelezo zeo Mushe a eza pili a si ka shwa kale?

²⁶ Ku sumekelwa kwa Joshua, ni pina ya Mushe (31:1–32:47). Kauhanyo 31 i kandeka ka m’o, hamulaho wa ku ñola Mulao ni ku fa litaelo ka za ku baliwa kwa ona fa nyangela kamita, Mushe u sumekela Joshua, ili ku mu bulelela kuli a ndumebe ni ku tiya, mi cwale ni ka m’o Mushe a lukiseza pina ya kupuzo ni ku feza ku ñola manzwi a Mulao ni ku eza litukiso za kuli u beiwe kwatuko a aleka ya bulikani bwa Jehova. Hamulaho wa f’o, Mushe u bulela manzwi a pina yeo kwa kopano kamukana sina kelezo ya mafelelezo.

27. Ki lushango lufi lo lu m’ata lo lu mwa pina ya Mushe?

²⁷ Pina ya Mushe i kala ka buitebuho hakalo, ili ku zibahaza Simbule se si wetulusa sa taelo ya hae! “Tuto ya ka nge i nele sina pula, manzwi a ka nge a we sina puka, a nele sina lufafazani fa luuku, ni sina lupululu fa mwengelele. Kakuli ni ka bulela Libizo la [Jehova, NW].” Ee, a mu lumbeke “Mulimu wa luna,” “Licwe” kabakala butuna bwa hae. (32:2-4) Mu zibahaze misebezi ya hae ye petehile, linzila za hae ze lukile, ni busepahali, ku luka, ni ku sa nyazahala kwa hae. Ki nto ye swabisa kuli Isilaele n’a isinyize, nihaike kuli Jehova n’a ba ambekile kafa ni kafa mwa lihalaupa le li si na batu, le li sabisa, ku ba babalela sina taku ya liito la hae ni ku zengelela fahalimu a bona inge mbande fa bana ba yona. A nunisa batu ba hae, a ba biza Jeshuruni, “Ya Sa Nyazahali,” kono ba mu fufabisa ka milimu i sili mi ba ba “bana ba ba sa sepahali.” (32:20) Silomboti ni ku lifisa misuha ki za Jehova. Wa bulaya ni ku pilisa. Ha looza lilumo la hae le li benya mi lizoho la hae li swala katulo, luli u ka kutiseza lila za hae. Seo si swanela ku fa batu ba hae buikolwiso luli! Sina ka mo i bulelela pina ka masetela, ki nako ya kuli ‘macaba, a wabelwe ni sicaba sa hae.’ (32:43) Ki ufi muloki wa silifasi ya kona nihaiba ku likanyisa fela bunde, m’ata, ni butungi bwa taluso za pina yeo ye opelezwi Jehova?

28. Jehova u lumbekwa cwañi mwa mbuyoti ya mafelelezo ya Mushe?

²⁸ Mbuyoti ya Mushe ya mafelelezo (32:48–34:12). Mushe cwale u fiwa litaelo za mafelelezo ze ama lifu la hae, kono ha si ka feza kale sebelezo ya hae ya teokratiki. Pili, u lukela ku fuyaula Isilaele, mi ha eza cwalo, hape u lumbaeta Jehova, Mulena mwa Jeshuruni, kuli wa ba pazulela ni ba ba kenile ba hae ba ba bolule ba lishumi. Ka mabizo, masika a fuyaulwa ka buñwi, mi cwale Mushe u lumba Jehova kuli ki ya zwile mubano, u li: “Mulimu wa kamita ki mapilelo a hao mi mazoho a kamita a ku inezi kwatasi.” (33:27) Ka pilu ye tezi buitebuho, cwale u bulela manzwi a hae a mafelelezo kwa sicaba, u li: “Wena Isilaele, u na ni mbuyoti, sicaba ki sifi se si swana sina wena, sicaba se si pilisizwe ki [Jehova, NW]?”—33:29.

29. Mushe n’a zwile mubano ka linzila lifi?

²⁹ Hamulaho wa ku nangela Naha ya Sepiso a li fa lilundu la Nebo, Mushe wa shwa, mi Jehova wa mu pumbeka mwa naha ya Moabi, libita la hae ha li zibwi mi ha li kutekwi ku t’o fita kacenu le. N’a fitile fa lilimo za buhulu ze 120, kono “meto a hae n’a si ka unsufala, mi mata a hae n’a si ka kuyuka.” Jehova n’a itusisize yena mwa ku eza liponiso ni limakazo ze tuna, mi sina ka mo i bihela kauhanyo ya mafelelezo, ne “ku si ka fumaneha mwa Isilaele mupolofita ya likana ni Mushe, ya n’a eza kuli [Jehova, NW] n’a zibana ni yena lipata li talimani.”—34:7, 10.

MABAKA HA I LI YE TUSA

30. Deuteronoma ki mafelelezo a’ swanela cwañi a libuka za Pentateuch?

³⁰ Ka ku ba yona buka ya mafelelezo ya Pentateuch, Deuteronoma i tamahanya hamoho litaba kaufela ze bulezwi pil’a yona ni ku zibahaza ni ku bonisa bukeni bwa libizo le lituna la Jehova Mulimu. Ki yena fela Mulimu, ya tokwa ku lapelwa a nosi ili ya sa lumeleli ku kangisana ni milimu ya badimona ya bulapeli bwa buhata. Kacenu, Bakreste kamukana ba lukela ku fa mamelelo ye buniti kwa likuka kamukana za mulao wa Mulimu ni ku mu utwa ilikuli ba pime sikuto sa hae ha nze a looza lilumo la hae le li benya kuli a fitise silomboti kwa lila za hae. Mulao wa hae o mutuna ka ku fitisisa ili wa pili u lukela ku ba ona ketelelo mwa bupilo bwa bona: “U na ni ku lata [Jehova, NW] Mulimu wa hao, ka pilu ya hao kaufela, ni ka moya wa hao kaufela, ni ka mata a hao kaufela.”—6:5.

31. Mañolo a mañwi a sebelisa cwañi Deuteronoma mwa ku tiisa buitebuho kwa neku la milelo ya Mulimu?

³¹ Mañolo a mañwi a ama hañata kwa Deuteronoma  ili ku tiisa buitebuho kwa milelo ya bumulimu. Fahalimu a litaba za n’a amile ha n’a alaba Muliki, Jesu n’a i amile hañata hape. (Deut. 5:16—Mat. 15:4; Deut. 17:6—Mat. 18:16 ni Joa. 8:17) Zona zeo li zwelapili ku fita mwa Sinulo, m’o Jesu ya filwe kanya kwa mafelelezo u lemusa ka za ku ekeza kamba ku zwisa kwa muputo wa bupolofita bwa Jehova. (Deut. 4:2—Sin. 22:18) Pitrosi u ama kwa Deuteronoma mwa ku feleleza ku bonisa kwa hae ko ku m’ata kuli Jesu ki yena Kreste ni Mupolofita ya fita Mushe y’o Jehova n’a sepisize kuli u ka tahisa ku Isilaele. (Deut. 18:15-19—Lik. 3:22, 23) Paulusi wa i ama ha bulela ka za mipuzo kwa babeleki, ku batisisa litaba kwa lipaki, ni ku luta bana—Deut. 25:4—1 Makor. 9:8-10 ni 1 Tim. 5:17, 18; Deut. 13:14 ni 19:15—1 Tim. 5:19 ni 2 Makor. 13:1; Deut. 5:16—Maef. 6:2, 3.

32. Joshua, Gidioni, ni bapolofita ki mitala ye minde ku luna ka linzila lifi?

³² Ba ne ba laezwi ni ku susuezwa ki Deuteronoma haki bañoli ba Mañolo a Sikreste fela kono hape ni batanga ba Mulimu ba mwa linako za pili Bukreste bu si ka taha kale. Lu eza hande ku latelela mutala wa bona. Mu nyakisise ku utwa ko ku tezi kwa muyoli wa Mushe, Joshua, mwa ku sinyeleleza minzi ye tulilwe mwahal’a ku lwanisa Kanana, ni ku s’a nga tutu sina mwa n’a ezelize Akani. (Deut. 20:15-18 ni 21:23—Josh. 8:24-27, 29) Ku zwisa kwa Gidioni mwa mpi ya hae ba ba “saba kaufela ni ku ngangama” ne li ka ku utwa Mulao. (Deut. 20:1-9—Baat. 7:1-11) Ne li ka busepahali kwa mulao wa Jehova bapolofita mwa Isilaele ni Juda ha ne ba bulezi ka ku utwahala ni ka bundume mwa ku nyaza macaba a n’a tepelela. Amosi u fa mutala o munde hahulu wa seo. (Deut. 24:12-15—Am. 2:6-8) Ka buniti fela, luli ku na ni myanda-nda ya mitala ye swalisanisa Deuteronoma ni likalulo ze ñwi za Linzwi la Mulimu, kacwalo ili ku bonisa kuli ki kalulo ye kwanile ili ye tusa ya mañolo kaufela a’ lumelelana.

33. (a) Deuteronoma i tezi cwañi tumbo ku Jehova? (b) Mukoloko o mwa kauhanyo ye u bonisañi ka za ku lemuha likuka za mulao wa Mulimu kwa macaba a silifasi?

³³ Muinelo luli wa Deuteronoma u tezi tumelo ku Mulimu Mubusi ya Pahami, Jehova. Mwahal’a yona kaufela i koñomeka kuli: ‘Mu lapele Jehova; mu mu lapele a nosi.’ Nihaike kuli Mulao ha u sa n’a m’ata fahalimu a Bakreste, likuka ze ku ona ha li si ka feliswa. (Magal. 3:19) Bakreste ba kona ku ituta ze ñata hakalo kwa buka ye m’ata yeo ya mulao wa Mulimu, ka tuto, busepahali, ni bunolo bwa mutahisezo wa yona ze zwelapili! Ee, nihaiba macaba a lifasi a lemuhile bunde bwa mulao o pahami wa Jehova, ili ku ñola buñata bwa litaelo za Deuteronoma mwa libuka za bona za mulao. Mukoloko o mwa kauhanyo ye u fa mitala ye hoha mamelelo ya milao yeo ba itusisize kamba yeo likuka za yona ba itusisize zona.

34. Kona “Ku kutelwa kwa Mulao” k’o ku swalisani cwañi ni Mubuso wa Mulimu?

³⁴ Fahalimu a zeo, ku taluswa k’o kwa Mulao ku supa kwa ku itebuha Mubuso wa Mulimu mi ku hulisa buitebuho b’o. Ka mukwa ufi? Ha n’a li fa lifasi-mubu ya n’a ka ba Mulena, Jesu Kreste, n’a ziba ka ku tala buka yeo mi n’a itusisa yona, sina mo ku boniseza ku ama ku yona kwa hae kwa ka bucaziba. Ha ka yandululela puso ya Mubuso wa hae mwa lifasi-mubu kamukana, u ka busa ka likuka ze lukile za “mulao” o swana wo, mi kaufela ba ba ka fumana mbuyoti ka yena ka ku ba “peu” ya Mubuso ba ka tokwa ku utwa zona likuka zeo. (Gen. 22:18; Deut. 7:12-14) Ki ko ku tusa ku kala ku li utwa cwale. Ka ku ba kwahule-hule ni kutokwa tuso, ona “mulao” o se u tandile lilimo ze 3,500 w’o u bulela ku luna kacenu ka linzwi le li m’ata, mi u ka zwelapili ku bulela ku y’o kena cwalo mwa lifasi le linca mwatas’a Mubuso wa Mulimu. Haike libizo la Jehova li zwelepili ku boniswa ku ba le li kenile mwahal’a batu ba hae ka ku sebelisa litaelo ze tusa kamukana za libuka za Pentateuch, ili ze fita fa masetela a’ makaza mwa Deuteronoma—yeo ka buniti fela i li kalulo ye buyelezwi ili ye susueza ya “Liñolo kamukana”!

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]

[Chati fa likepe 41]

MITALA YE MIÑWI YE MWA DEUTERONOMA YA ZA MULAO *

I.Milao ya ka butu ni ya lubasi Likauhanyo ni Litimana

A.Liswalisano za batu

1. Bashemi ni bana 5:16

2. Liswalisano za linyalo 22:30; 27:20, 22, 23

3. Milao ya telekano 22:13-19, 28, 29

B.Litukelo za sisa 22:1-4

II.Milao ya za puso

A.Liswanelo ni misebezi 17:14-20

ya mulena

B.Litaelo za sisole

1. Ku sa kenyiwa mwa sebelezo 20:1, 5-7; 24:5

ya sisole

2. Bazamaisi ba ndwa 20:9

III.Buatuli

A.Misebezi ya baatuli 16:18, 20

B.Kuta ye pahami ya buipilezo 17:8-11

IV.Milao ye ama bufosi

A.Ku foseza mulonga

1. Kweta, ku kelusa katulo 16:19, 20

2. Bupaki bwa buhata 5:20

B.Lifoso za muzamao

1. Bubuki 5:18; 22:22-24

2. Linyalo le li si la ka mulao 22:30; 27:20, 22, 23

C.Lifoso za ku foseza mutu

1. Bubulai ni ku nata mutu 5:17; 27:24

2. Likalala ni pepezo 22:25-29

V.Milao ya maoyo

A.Sishemo kwa lifolofolo 25:4; 22:6, 7

B.Ku utwela butuku ba ba 24:6, 10-18

mwa butata

C.Mulao wa silelezo ku za miyaho 22:8

D.Mwa k’u ngela ba ba pilela 15:12-15; 21:10-14;

ku mutu, inge cwalo batanga 27:18, 19

ni bahapiwa

E.Litukiso za ku tusa ba ba 14:28, 29; 15:1-11;

mwa butokwi 16:11, 12; 24:19-22

[Litaluso za kwatasi]